«Καλό παιδί το τέλος. Πρόθυμο / αυτοδημιούργητο αυτεπάγγελτο ταχύ επινοητικό. / Εσύ βάζεις μόνο το κεφάλαιο», γράφει η Κική Δημουλά. Μόνο που αυτό το τέλος είναι του μηνός Σεπτεμβρίου. Δεν πειράζει, μήνας είναι κι αυτός, όπως και ο Απρίλης, που κι αυτός σήμερα τελειώνει. [Άντε, ας αναφέρω και την παραπομπή για να είμαι συνεπής στην ΠΟΙΗΣΗ: Οι παραπάνω στίχοι είναι οι ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ -τί σύμπτωση κι αυτή- στο ποίημα της κορυφαίας ποιήτριας, με τίτλο «Λυόμενο», στην καλαίσθητη από εκδοτικής απόψεως ποιητική συλλογή της Χαίρε Ποτέ, Αθήνα 1988: Στιγμή, σ. 95, με εξώφυλλο του ζωγράφου Σωτήρη Σόρογκα].
Τετάρτη 30 Απριλίου 2025
Τρίτη 29 Απριλίου 2025
Αντώνης Ζέρβας: Μερησαήρ, Μερησαήρ: Ειρμοί Νεκρώσιμοι
«Πώς να μιλήσει η ομορφιά στον αιώνα του πραγματισμού;» «Μα έρωτας χωρίς παρόν, είναι μέλλον χωρίς αγάπη». Από το 7:50 ο Αντώνης Ζέρβας αναγνώστης του δικού του Έργου Τέχνης.
ΠΗΓΗ: Αντίφωνο
Γιάννη Τσαρούχη παρόντος
ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ. (1996). Ποιήματα 1934-1937. Συνοδευόμενα από τρεις υδατογραφίες, δεκαεννέα σχέδια της ίδιας εποχής και τρεις παντομίμες - μπαλέτα. Αθήνα: Άγρα, σ. 88.
Δευτέρα 28 Απριλίου 2025
Κυριακή 27 Απριλίου 2025
Το γυρεύει ένας άπιστος με τους πεπεισμένους!
«Ο Θωμάς πιστεύει μόνο στα μάτια του. Αν δεν δη, αρνείται να παραδεχθή πως ο Ιησούς αναστήθηκε, πως είναι ο χριστός του Θεού. Όμως δεν γίνεται και να μην λάβη υπ’ όψιν του την μαρτυρία τόσων γνωστών του ανθρώπων. Εάν απέρριπτε συλλήβδην την μαρτυρία τους, η ψυχολογική του κατάσταση θα ήταν διαφανής –η καθαρή απιστία δεν παρουσιάζει τους μαιάνδρους της αμφιβολίας, η οποία ως αναπόδεικτη επίσης πεποίθηση συνιστά αρνητική πίστη- και δεν θα είχε κανένα λόγο το επόμενο Σάββατο να ξαναβρεθή μαζί τους και να συζητή, κατά πάσαν πιθανότητα, το επίμαχο θέμα. Το γυρεύει ένα άπιστος με τους πεπεισμένους! Το γεγονός ότι ξαναπήγε στη σύναξη των μαθητών δείχνει πως η απιστία του ήταν αμφιβολία και όχι απόλυτη απόρριψη, πράγμα το οποίο βεβαιώνουν και τα λειτουργικά κείμενα, που μιλούν για δισταγμό (τω δε διστάζοντι Μαθητή, ψάλλομε εις την Λιτήν· ου μάτην διστάσας Θωμάς, στο τροπάριο της ζ΄ ωδής), χαρακτηρίζοντας εύστοχα τον τύπο της απιστίας. Ο Θωμάς διστάζει, αμφιβάλλει όχι αν είδαν τον Ιησού, αν τους φανερώθηκε το πνεύμα του, αλλά αν ήταν με σάρκα και οστά. Αμφιβάλλει μέχρις αποδείξεως και εν των μεταξύ αιωρείται δίψυχος σε στάση αναμονής, θύμα της παρεμβολής του λογικού στο χώρο της πίστεως».
ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ. (1983). Η απιστία του Θωμά. Σχόλιο εις το Ευαγγέλιο του Αντίπασχα. Αθήνα: Ακρίτας, σσ. 28-29· [τηρώ τον τρόπο γραφής του συγγραφέα}.
Σάββατο 26 Απριλίου 2025
Πάπας Φραγκίσκος (26 - 04 - 2025)
Στην κηδεία του Πάπα Φραγκίσκου, οι παρευρισκόμενοι πολιτικοί και εκκλησιαστικοί ηγέτες αλλά και χιλιάδες πιστοί, συνέθεταν μια «πλανητική παρουσία». Σημαντικό το γεγονός: επιβεβαίωσαν την τεράστια ακτινοβολία ενός ταπεινού και με ελπίδα ανθρώπου, που θέρμανε τις καρδιές πιστών και απίστων, κυρίως αναγκεμένων και κατατρεγμένων συνανθρώπων μας. Α.Ι.Κ.
Λιτή ποιητική εκφραστική...
«Υπάρχει ένας καθρέφτης μέσα μας· είναι ο ήλιος».
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ. (1997). «Υπάρχει ένας καθρέφτης μέσα μας», στο: Στη δόξα των πουλιών. Εκλογή από το έργο του Ιουλίτα Ηλιοπούλου. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 86.
Παρασκευή 25 Απριλίου 2025
Πέμπτη 24 Απριλίου 2025
Όπου περνάει ο θάνατος, γεννιέται η ομορφιά
«Τι είμαι πια χωρίς εσένα που ρουφούσες όλο το κακό μου;»
«Όπου περνάει ο θάνατος, γεννιέται η ομορφιά».
«Είχα μια γυναίκα που δεν είναι πια / Κι έπεσα απ’ τ’ άλογο σαν να ’μουνα πρωτάρης».
«Ακόμη και στον ύπνο μου δε μου κρατάς κακία».
«Πώς ν’ ασπασθώ εκείνη την εικόνα σου / που διαρκώς σηκώνεται πιο πάνω από τα χείλη;»
«Εγώ που ήξερα πως σ’ αγαπώ / πώς γίνεται να ξέρω πως δεν ξέρω / τι πάει να πει η λέξη σ’ αγαπώ;»
«Μήπως αγάπη είναι μόνο / αποδοχή του κράτους αδικίας;»
ΑΝΤΩΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ
Πολύκλειτος Ρέγκος, Σκιάθος, 1947. ΠΗΓΗ: paletaart3 – Χρώμα & Φώς
ΥΒΡΙΔΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ: «Ανθρώπινα Δικαιώματα – Σχολείο και Νέοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση»
Δ Ε Λ Τ Ι Ο Τ Υ Π Ο Υ
Υβριδική Επιστημονική Ημερίδα θα υλοποιήσει το Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με θέμα: «Ανθρώπινα Δικαιώματα – Σχολείο και Νέοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση».
Με εισηγήσεις θα συμμετάσχουν οι:
- Άγγελος Βαλλιανάτος· Δρ Θεολογίας ΕΚΠΑ – Επιμορφωτής Ενηλίκων σε Εκπαιδευτικά Προγράμματα του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Wergeland, «Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Σχολείο από τη σκοπιά του Συμβουλίου της Ευρώπης».
- Παναγιώτης Γρηγορίου· Καθηγητής Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών Πανεπιστημίου Αιγαίου, «Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Ευρωπαϊκή Πραγματικότητα. Αξίες, Προοπτικές και Εμπόδια».
- Κλειώ Χατζηδανιήλ· Δρ Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, «Δικαιώματα του Ανθρώπου και Ευρωπαϊκή Ταυτότητα».
- Ομάδα μαθητών/τριών αποτελούμενη από τους Χρήστο Λουκά (Β΄ Λυκείου), Χριστίνα Αντωνακέλλη (Β΄ Λυκείου) και Υβόννη Κουλμπάνη (Β΄ Λυκείου) θα μιλήσουν για «Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στη Θρησκεία, τη Φιλοσοφία και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία»· με υπεύθυνους συντονιστές εκπαιδευτικούς τον κ. Αθανάσιο Ι. Καλαμάτα (Θεολόγο), τον κ. Ιωάννη Αναγνώστου (Φιλόλογο) και την κα Χρυσαυγή Φωτεινού (Φιλόλογο).
Θα συντονίσουν οι: Ιουλία – Μαρίνα Σαράντου (Αγγλικής Φιλολογίας) και ο Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας.
Η ημερίδα γίνεται στο πλαίσιο συμμετοχής του σχολείου μας στο Πρόγραμμα ΣΧΟΛΕΙΑ ΠΡΕΣΒΕΙΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΙΟΥ / EUROPEAN PARLIAMENT AMBASSADOR SCHOOLS – EPAS
Αίθουσα Τελετών Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης
Δευτέρα, 28 Απριλίου 2025. ΩΡΑ: 19.00 – 21.00
Σύνδεσμος Παρακολούθησης: https://hou.webex.com/meet/neiros.antonios
.jpg)
Πάπας Φραγκίσκος: Ο γεφυροποιός με τον παγκόσμιο Νότο και την Ανατολή
Του ΔΙΟΝΥΣΗ ΣΚΛΗΡΗ[*]
Ο Πάπας Φραγκίσκος, που μόλις εξεδήμησε στον ξενώνα της Αγίας Μάρθας στη Ρώμη, προέβαλε με γενναίο τρόπο προτάγματα, όπως η πολυπολικότητα και η συμπερίληψη, σε αντίθεση με τον προκάτοχό του Βενέδικτο, ο οποίος εξέφραζε έναν ευρωπαϊκό συντηρητισμό. Ο Φραγκίσκος απευθύνθηκε στους μετανάστες, στους φτωχούς, στα θύματα σεξουαλικής κακοποίησης από κληρικούς του Βατικανού, ενώ επιζήτησε βελτίωση των σχέσεων του Βατικανού με τον παγκόσμιο νότο και ανατολή και δη με την αναδυόμενη δύναμη της Κίνας. Υιοθέτησε νέα μέτρα, ώστε να έρχονται προ των ευθυνών τους εκκλησιαστικοί ποιμένες που κατηγορούνται για σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων, αν και η επικράτηση πλήρους διαφάνειας έμεινε ακόμη εκκρεμής κατά τη στιγμή της εκδημίας του. Η περίοδος που ποίμανε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία υπήρξε πάντως περισσότερο μιας περίοδος έργου και λιγότερο μία αφηρημένων εξαγγελιών.
Ένας πραγματικός «ποντίφικας»
Ήταν, όμως, κυρίως στον παγκόσμιο νότο, όπου ανέπτυξε τον ρόλο του ειρηνευτή «γεφυροποιού» (αυτή είναι η ετυμολογική σημασία της λέξης «ποντίφικας» από το λατινικό «pontifex»), όπως στο Νότιο Σουδάν, όπου επιζήτησε την ειρήνευση, ακόμη και πρόσφατα, τον Φεβρουάριο του 2023, όταν αντιμετώπιζε προβλήματα κινητικότητας και ενίοτε χρειαζόταν ειδικό αμαξίδιο για τις μετακινήσεις του. Πρωτύτερα το 2019 είχε προβεί σε μία εκούσια τελετουργική ταπείνωση έναντι ηγετών στο Νότιο Σουδάν, σε μία ικεσία για ειρήνευση. Επέμεινε επίσης στην ειρήνευση στην Ουκρανία με τρόπο ο οποίος ήταν εντελώς διαφορετικός από αυτόν των ηγετών της «συλλογικής Δύσης», με αποτέλεσμα να κατηγορείται ενίοτε ότι ήταν πιο κοντά στην προσέγγιση των χωρών του Νότου και της Ανατολής παρά σε αυτήν των χωρών της Δύσης.
Ποιμαντική πολυφωνία και θεσμική αποκέντρωση
Επί των ημερών του άνοιξαν σημαντικά θέματα, όπως η αγαμία των Ρωμαιοκαθολικών κληρικών, η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία και η μετάδοση της θείας κοινωνίας στους διαζευγμένους και ξαναπαντρεμένους, όμως συχνά ο διάλογος δεν οδήγησε σε συγκεκριμένες αλλαγές, γεγονός που απογοήτευσε τους περισσότερο προοδευτικούς. Μεταξύ των πράξεων συμπερίληψης που πραγματοποίησε ήταν ότι έπλυνε τα πόδια μιας Μουσουλμάνας γυναίκας, σε μία νέα επιτέλεση του Νιπτήρος, η οποία συνηθίζεται στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Επίσης, αναφερόταν συχνά στην αδύναμη υγεία του, προκειμένου να διαρρήξει τον ηλικισμό, δηλαδή τον ηλικιακό ρατσισμό. Ως προς θέματα ΛΟΑΤΚΙ+ συμπερίληψης, συνήθως επέμενε στη μη κατάκριση, λ.χ., με τη διάσημη απάντηση «ποιος είμαι εγώ, για να κρίνω;», η οποία αντέβαινε στη μακραίωνα κατανόηση του παπικού θεσμού ως κριτή,0 και όχι σε παγκόσμιες θεσμικές αλλαγές. Απέρριπτε τις θεσμικές ενώσεις ομοφυλοφίλων, ωστόσο καλούσε τους κληρικούς της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να είναι επιεικέστεροι με ανθρώπους οι οποίοι βρίσκονται γενικά σε μη παραδοσιακούς τύπους ενώσεως. Ενώ κάποιοι έβλεπαν αντιφάσεις στους μετεωρισμούς του Πάπα Φραγκίσκου μεταξύ προοδευτισμού και συντηρητισμού, είναι πιο ασφαλές να πούμε ότι ο Πάπας Φραγκίσκος υποστήριζε την αποκέντρωση σε παρόμοια ποιμαντικά θέματα και τη μη ομογενοποίηση. Αυτό βεβαίως οφείλεται και στο γεγονός ότι στη μεν Ευρώπη και εν μέρει στις ΗΠΑ υπάρχει περισσότερο ένα ευμενές κίνημα υπέρ των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας εντός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ενώ λ.χ., στην Αφρική υπάρχει μεγαλύτερος συντηρητισμός. Ο Πάπας Φραγκίσκος επεδίωκε την ύπαρξη ποιμαντικής πολυφωνίας σε παρόμοια θέματα και τη μη αποξένωση κανενός μέρους του παγκόσμιου ποιμνίου του.
Πολυπολικότητα και αντίστροφη ιεραποστολή
Ο Πάπας Φραγκίσκος χρησιμοποίησε τον όρο «πολυπολικότητα» με προφητικό προδρομικό τρόπο ήδη στην αρχή της παποσύνης του, πολύ προτού εμπεδωθεί ως βασική έννοια στη γεωπολιτική. Η επιμονή του στον παγκόσμιο νότο και ανατολή οφείλεται πάντως στη θέλησή του να αντιμετωπίσει την επίδραση των Ευαγγελικών και Πεντηκοστιανών Προτεσταντών που έχουν τεράστια διείσδυση στην Αφρική και την Ασία. Επέμεινε, επίσης, με τόλμη στους διωγμούς που υποφέρουν οι Χριστιανοί στη Δυτική Ασία. Μαζί με την «πολυπολικότητα» μία άλλη σημαντική αρχή του Πάπα Φραγκίσκου ήταν η «αντίστροφη ιεραποστολή». Στα ιεραποστολικά του ταξίδια, ιδίως στους ιθαγενείς λαούς της Παταγονίας και της Αμαζονίας, αλλά και σε συνομιλίες του με απογόνους των Μάγιας, ο Φραγκίσκος τονίζει ότι δεν έρχεται για να διδάξει αφ’ υψηλού το χριστιανικό ευαγγέλιο, αλλά, αντιστρόφως, για να διδαχθεί από τη σοφία αρχέγονων πολιτισμών, που είχαν κατορθώσει αρμονία με τη φύση.
Ο μείζων κίνδυνος σήμερα είναι η αποψίλωση: Η κυριολεκτική, των τροπικών δασών, που αφαιρεί το οξυγόνο του πλανήτη, συνδέθηκε άλλωστε και με τις αιτίες της πανδημίας του Covid-19. Υπάρχει, όμως, και η πνευματική αποψίλωση των παραδοσιακών βιωμένων αξιών ανθρωποτύπων που χάνονται. Ο Πάπας Φραγκίσκος εμβάθυνε στον λατινοαμερικάνικο «ιθαγενισμό» (indigenismo), αποδίδοντας στην παραδοσιακή σοφία των αυτοχθόνων πολιτισμών έναν οιονεί «ιεραποστολικό» χαρακτήρα προς τους δυτικούς χριστιανούς που καλούνται να αποδεχθούν ένα ανανεωμένο ευαγγέλιο ότι η σωτηρία της φύσης είναι δυνατή, αν αποποιηθούν τον εγωκεντρισμό του «πρώτου κόσμου».
Υπαρξιακή περιφέρεια και χριστιανισμός των αποβλήτων
Ο Φραγκίσκος εισήγαγε τον όρο «υπαρξιακή περιφέρεια», για να δηλώσει ότι ο ιεραπόστολος οφείλει να εκκινεί την αναζήτησή του από τους πιο απομακρυσμένους. Όχι μόνο γιατί ο ιεραπόστολος, όπως ο Χριστός, αναζητεί το ένα πρόβατο που απομακρύνεται από το ποίμνιο, αλλά και γιατί η εξοικείωση με κάθε είδους φτώχεια γειτνιάζει προς το χριστιανικό μήνυμα του επωμισμού της θνητότητας κατά τη σταύρωση. Από την «υπαρξιακή περιφέρεια» ο Φραγκίσκος μεταπηδά ενίοτε στη γεωπολιτική περιφέρεια, προσδοκώντας οι πρώην αποικιοκρατούμενοι λαοί να επαναδιαμορφώσουν τον χριστιανισμό εκ νέου, μέσα από καινοτόμες συνθέσεις. Ο Φραγκίσκος μιλά επίσης για «πολιτισμό των αποβλήτων» για να δηλώσει ότι ο σημερινός πολιτισμός μας παράγει τα περισσότερα απόβλητα στην ιστορία της ανθρωπότητας με καταστροφικές συνέπειες για το περιβάλλον, ενώ ορισμένα από αυτά, όπως τα πυρηνικά απόβλητα, αποστέλλονται και αποθηκεύονται ενόχως σε χώρες της περιφέρειας.
Η έννοια του «απόβλητου» έχει, ταυτοχρόνως, μια υπαρξιακή χριστιανική σημασία: Ο χριστιανικός Μεσσίας είναι ο απόβλητος από την κοινότητά του, ο «λίθος ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες» κατά την προφητεία, οπότε κάθε γεωπολιτικός ή υπαρξιακός τόπος υποδοχής αποβλήτων, με τις διαφορετικές σημασίες του όρου, αποκτά μια μεσσιανική δυναμική.
Στις ΗΠΑ η φωνή του Πάπα Φραγκίσκου θεωρείται ως αντίθετη του τραμπισμού σε μια εποχή που ο καθολικισμός διεκδικείται και από τον τελευταίο ιδίως διά του νεοφώτιστου στον Ρωμαιοκαθολικισμό Αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς. Ο Αμερικανός Αντιπρόεδρος είχε κατορθώσει να συναντήσει τον Πάπα λίγο πριν την εκδημία του, προκειμένου να διασκεδάσει τη γενική εντύπωση ότι εκφράζει ένα πολύ διαφορετικό είδος ρωμαιοκαθολικισμού από τον Πάπα. Ο Φραγκίσκος δέχθηκε τον Τζέι Ντι Βανς, όμως, αμέσως μετά επανέλαβε δημοσίως την έμφασή του ότι η προστασία των προσφύγων, των μεταναστών και κάθε αδύναμου βρίσκεται στο επίκεντρο της χριστιανικής διδασκαλίας. Με τον τρόπο αυτό κατέκλεισε την πνευματική του παρακαταθήκη.
[*] Ο Διονύσιος Σκλήρης έχει σπουδάσει Φιλολογία, Φιλοσοφία, Θεολογία και Ιστορία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Λονδίνου και Παρισίων. Έχει ασχοληθεί με το πρόβλημα του κακού, τον Μάξιμο Ομολογητή, τη λογοτεχνία και την τραπ.
ΠΗΓΗ: ΚΟΣΜΟΔΡΟΜΙΟ
Τετάρτη 23 Απριλίου 2025
Ποίηση... σαν τις δαντέλες της μακράς νύχτας...
Μου ζητούν ν’ αλλάξω συμπάθειες
στο όνομα του γραπτού φωτός που κανέναν δεν φώτισε.
Μου ζητούν να στήσω το μυαλό στην καρδιά μου
που μου δίνει δικαίωμα να ξεγράψω.
Μου ζητούν να ξεχάσω
πως η ζωή είναι το φύραμα του θανάτου.
Τη ζωή μου την έζησα·
τον παράδεισο της αλήθειας τον βρήκα
μόνο στους οίκους ανοχής και τα λοιπά μοναστήρια.
Γιατί μόνον εκεί προσκυνούν ακόμη τον ήρωα,
μόνον εκεί μιλούν στους προγόνους,
μ’ ένα γέλιο σαν δάκρυ στα μάτια,
ξέροντας πως ο χρόνος τους είναι της παλιάς αμαρτίας
και θα νοιώθεται πάντα η μπόχα.
ΑΝΤΩΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ
«Εκεί πάνω σε βρίσκει η ποίηση»
I
Εκεί που αναρωτιέσαι για πράγματα που για πρώτη φορά
αντικρίζεις
για πράγματα χιλιοειπωμένα που έχουν πια περάσει
για πράγματα που ξαφνιάζουν κι ας γίνονται κάθε μέρα
για πράγματα που έλεγες δε θα συμβούν ποτέ
και τώρα συμβαίνουν μπρος στα μάτια σου
γι’ άλλα που επαναλαμβάνονται μ’ ελάχιστες παραλλαγές
για πράγματα που πουλιούνται μόλις πιάσουν
κατάλληλη τιμή
για πράγματα που σάπισαν με το πέρασμα του καιρού
ή που ήσαν σάπια απ’ την αρχή και δεν το έβλεπες
εκεί που απορείς για πράγματα που μπόρεσες να κάνεις
για πράγματα σοβαρά ή ανόητα που ρίσκαρες τη ζωή σου
για πράγματα σημαντικά που τα κατάλαβες αργότερα
για πράγματα που τα φοβήθηκες κι απέφυγες
ν’ αναλάβεις
για πράγματα που τα προγραμμάτισες και δε σου βγήκαν
γι’ άλλα που τα σχεδίασαν άλλοι και βγήκαν διαφορετικά
για πράγματα που σου έτυχαν χωρίς να τα περιμένεις
για πράγματα που μόνο τα ονειρεύτηκες
και κάποτε, μία στις χίλιες πραγματώθηκαν…
Εκεί πάνω σε βρίσκει η ποίηση.
ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ. (2014). Σε βρίσκει η ποίηση. Αθήνα: Κίχλη, σσ. 7-8.
Τρίτη 22 Απριλίου 2025
Χριστιανική Μαρτυρία και Αντιοικουμενιστές
Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ
Στη δεκαετία του ’80, όσοι σπουδάζαμε θεολογία στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, είχαμε το προνόμιο και τη χαρά να διδαχθούμε το μάθημα της Οικουμενικής Κίνησης, με δύο εξαιρετικά βιβλία. Το πρώτο ήταν του Βασίλειου Θ. Σταυρίδη: Ιστορία της Οικουμενικής Κινήσεως και το δεύτερο του Νίκου Αθ. Ματσούκα: Οικουμενική Κίνηση. Ιστορία - Θεολογία Πρόκειται για βιβλία που, στα νεανικά φοιτητικά μας μάτια, έδειχναν τον δρόμο για τον διάλογο της Ορθόδοξης Εκκλησίας και Θεολογίας με τους χριστιανούς άλλων ομολογιών. Ετούτο τον διάλογο ουδέποτε αποδέχθηκαν οι λεγόμενοι αντιοικουμενιστές. Η παράνοια όσων αντίκειται στην Οικουμενική Κίνηση, ή καλύτερα η παράνοια και ο φονταμενταλισμός των αντιοικουμενιστών, με αφορμή το θάνατο του Πάπα Φραγκίσκου, ήδη σκάρισε, βγήκε σεργιάνι στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Είμαι σίγουρος ότι δεν θα αργήσει να πάρει και έκταση θρησκευτικής αλλοφροσύνης για τον παπικό θεσμό, πριν ακόμα τελεσθεί και η κηδεία του Ρωμαιοκαθολικού ποντίφικα. Να πω εδώ το εξής: η αξία ενός θρησκευτικού ηγέτη δεν κρίνεται μόνο από το κατά πόσο μένει πιστός στη διδασκαλία της Εκκλησίας που διακονεί. Κρίνεται και από τη σημαντική προσφορά του στην περιρρέουσα πολιτισμική ατμόσφαιρα που ζει. Κι εδώ η θέση του μακαριστού Πάπα Φραγκίσκου για τον τρόπο που η Εκκλησία στον σημερινό πολιτισμό πρέπει να υπάρχει είναι καίριας σημασίας:
«Αν η Εκκλησία είναι ζωντανή, πρέπει πάντα να εκπλήσσει. Μια Εκκλησία που δεν έχει την ικανότητα να εκπλήσσει είναι μια Εκκλησία αδύναμη, άρρωστη, θνήσκουσα, και πρέπει να νοσηλευτεί στο τμήμα ανανήψεως»· (από ομιλία του Πάπα, στην Πεντηκοστή, 8 Ιουλίου 2024, στην Πλατεία του Αγίου Πέτρου.
... στις αντανακλάσεις της Ποίησης
ΕΚΤΩΡ ΚΑΚΝΑΒΑΤΟΣ. (1981). «Ώρα δειλινή», στο: Τα Μαχαίρια της Κίρκης. Αθήνα: Κείμενα, σ. 26.
Με τον Έκτορα Κακναβάτο, τον Γιάννη Κωνσταντέλλη και τον αείμνηστο Παναγιώτη Αλεξέλλη, σε τιμητική εκδήλωση για τον ποιητή, στο ιστορικό κτίριο του ΦΟΜ, κάπου στα 1999. Είχα προσκληθεί να συντονίσω εγώ την εκδήλωση και ο Γιάννης να μιλήσει για την ποίηση του Έκτορα Κακναβάτου.
Για την εκδημία του Πάπα Φραγκίσκου
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
Ο Πανελλήνιος Θεολογικός Σύνδεσμος «ΚΑΙΡΟΣ» εκφράζει τη θλίψη του για την εκδημία του Πάπα Φραγκίσκου και εύχεται ο Θεός να αναπαύει την ψυχή του. Ως προσωπικότητα, ο Πάπας Φραγκίσκος θα καταγραφεί ως ένας από τους πιο σημαντικούς ηγέτες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αφήνοντας πολύτιμη παρακαταθήκη, επικεντρωμένη στις αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης και της χαράς του ευαγγελικού μηνύματος. Κορυφαίο ήταν το πνευματικό του αποτύπωμα στη στήριξη των αδυνάμων και κατατρεγμένων ανθρώπων χωρίς διακρίσεις, αλλά και η παρρησία του απέναντι στους ισχυρούς του πλανήτη. Η άριστη και ειλικρινής σχέση του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, με κομβική τη θέση του για την προσέγγιση των Εκκλησιών άνοιξε νέους δημιουργικούς δρόμους. Θέματα όπως ο κοινός εορτασμός του Πάσχα, η στροφή προς τη συνοδικότητα και ο σεβασμός προς την Ορθόδοξη παράδοση, στάθηκαν χαρακτηριστικές επιλογές του για τη σχέση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με την Ορθόδοξη. Επίσης, καίρια ήταν η θέση του ότι ο χριστιανισμός είναι ένας από τους βασικότερους πυλώνες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όλα αυτά καταδεικνύουν το μέγεθος μιας ιδιαίτερης θρησκευτικής προσωπικότητας και υπόδειγμα ενός εκκλησιαστικού ηγέτη, που σήμερα είναι όσο ποτέ άλλοτε απαραίτητος σ’ ένα κόσμο που σπαράσσεται από πολέμους και κοινωνικές ανισότητες.
Για το Διοικητικό Συμβούλιο
Πέτρος Παναγιωτόπουλος
Καθηγητής ΑΠΘ
Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας
Γενικός Γραμματέας
ΠΗΓΗ: Θρησκευτική Εκπαίδευση
Δευτέρα 21 Απριλίου 2025
Αντίο σε έναν σπουδαίο άνθρωπο: Πάπας Φραγκίσκος (Μπουένος Άιρες, 17 Δεκεμβρίου 1936 - Βατικανό, 21 Απριλίου 2025)
«Αυτά τα δυο, η απλότητα του βίου και η υπέρ των φτωχών διδασκαλία, αξεχώριστα μεταξύ τους, τα οποία εκτιμούν οι άνθρωποι, πιστοί και μη, στον πάπα Φραγκίσκο, δεν είναι πολιτική, δεν είναι διπλωματίες, δεν είναι επικοινωνιακά τερτίπια, πολύ περισσότερο όμως δεν είναι κάποια δική του επινόηση ή προσωπική ανακάλυψη. Είναι η αιώνια διδασκαλία της Εκκλησίας, όσο και αν η ζωή των μελών της δεν συμμορφώθηκε πάντα με αυτή. Η Εκκλησία του εκουσίως πτωχεύσαντος Θεού (2 Κορ 8,9) δεν μπορεί παρά να είναι μια Εκκλησία φτωχή και των φτωχών. Αυτή είναι η φυσική στάση κάθε ανθρώπου που πήρε κάποτε την απόφαση να ζήσει τη ζωή του ως μαθητής του Χριστού, ο οποίος γεννήθηκε από μια φτωχή Εβραιοπούλα σε ένα παχνί, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν των καταλύματι (Λκ 2,7). Έτσι έζησε, έπραξε, δίδαξε και ο π. Χόρχε Μπεργκόλιο όταν ήταν στην Αργεντινή, με τον ίδιο τρόπο ζει, ενεργεί και διδάσκει και τώρα από την έδρα της Ρώμης, ως προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας, έχοντας διαλέξει ως όνομά του, μόνος αυτός στην ιστορία της παποσύνης, το όνομα του αγίου των φτωχών».
ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ. (2015). Χριστιανισμός της χαράς. Η μαρτυρία του Πάπα Φραγκίσκου. Αθήνα: Πόλις, σσ. 22-23.
Ανάμεσα Φωτός και Σκότους
Τί είμαστε, επί τέλους; Ποιοι είμαστε εμείς οι άνθρωποι, τα μυστηριώδη αυτά όντα της δημιουργίας και ποια δυναμάρια, ποιοι μαγνήτες μας κρατούν πάνω από το χάος του θανάτου, μέσα στην ένταση της ζωής αυτής απ’ όπου διαβαίνουμε ως υπνοβάτες, σε όνειρο βαθύ φωτός και σκότους; Το αίνιγμα που φέρουμε ολάνοιχτο ως πληγή του νου και της καρδιάς απορία, όσο το συλλογιζόμαστε, τόσο και περισσότερο οξύνει την αγωνία μας που υπάρχουμε, τον φόβο μας μήπως κάποτε πάψουμε να υπάρχουμε.
Από παιδιά μας είχαν θρέψει και φωτίσει με τα κατάλοιπα ενός πολιτισμού που αντίκρυζε τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος, ισάξιο με το σύμπαν, ανταγωνιστή του αστερωμένου ουρανού που προκαλεί την ίδια έκσταση και το αυτό σιωπηλό θάμβος που μας γεννά η αποκάλυψη του ηθικού κόσμου μέσα μας. Και σ’ αυτό τον άνθρωπο – κεντρικό άξονα του κόσμου, εδιδαχτήκαμε να διακρίνουμε μ’ ευκρίνεια καρδιάς το αθάνατο αντέρεισμα του Θεού. Εδιδαχτήκαμε, από το ανθρωποκεντρικό σύμπαν ν’ ανερχόμαστε με κομμένη ανάσα προς το θεοκεντρικό σύμπαν. Κι εκεί, να ορούμε δια της πίστης και της αγάπης όσα μυστήρια δεν θέρμαναν μ’ ενθουσιασμό την λογική μας. Υπήρξαμε κάποια παιδιά που περπατούσαμε έκθαμβα ανάμεσα στα θεία και στ’ ανθρώπινα για να ‘ρθει η Ιστορία να μας χτυπήσει με τους πιο θανάσιμους κεραυνούς της. Ποτέ ίσως παιδικά μάτια δεν είχαν αντικρύσει τόσην αγριότητα και τέτοιαν απανθρωπιά. Κάθε φορά που η ιστορική εμπλοκή της ζωής μας άφηνε ν’ ανασάνουμε, ψάχναμε ταραγμένοι μέσα μας να βεβαιωθούμε πως δεν είχαμε χάσει ολότελα την πεποίθησή μας στον άνθρωπο, πως εξακολουθούσαμε να τον τοποθετούμε ως στέμμα, στην κεφαλή της δημιουργίας – μιας δημιουργίας που δεν βρίσκαμε ξεκάθαρα ποτέ το σκοπό της. Κι όσοι από μας δεν βλέπαμε καμιά πλέον ελπίδα να φέγγει στην πολιτική πράξη, πιστέψαμε κι εργαστήκαμε ώστε αυτός ο άνθρωπος, του καιρού μας ο μοιραίος άνθρωπος να εξαγνιστεί, να γίνει αληθινός άνθρωπος δια της πολιτιστικής πράξης, με την καλλιέργεια που πραγματοποιεί το μυστηριώδες άροτρο του πνεύματος. Γιατί όσα και να εζήσαμε, φοβερά και σκοτεινά, εμείς εξακολουθούμε να πιστεύουμε στην αξία και στην πνευματική – αγαθοποιό επομένως – αξιοσύνη του ανθρώπου. Ανθρωπιστές, λοιπόν; Ναι, ανθρωπιστές καταγαυσμένοι από το φως του Θεού, μ’ ένα ωστόσο ματωμένο σημάδι στο μέτωπο.
Όμως μέσα στην επιταχυνόμενη εξαχρείωση της σημερινής ζωής και στην οξυνόμενη εξαγρίωση του ανθρώπου των καιρών μας, συχνά ανεβαίνει, ως θρίαμβος αίματος, στα χείλη της ψυχής μας το τρομερό ερώτημα: ο άνθρωπος στον οποίο πιστέψαμε, η αξία στην οποία στηριχτήκαμε, αρπαγμένοι μια ολόκληρη φουρτουνιασμένη ζωή, είναι τάχα ο ίσιος μ’ αυτόν που συναντάμε στην καθημερινή μας ζωή; Είναι ο αναιδής των αγοροπωλησιών, ο χυδαίος των λεωφορείων, ο ανενδοίαστος εκμεταλλευτής, ο κακός κι αγενής γείτονας, ο αδιάκριτος και μοχθηρός συνάδελφος στην εργασία, είναι αυτός που επικυρώνει την αθλιότητα, που απολαμβάνει την κατάπτωση, ο τυφλός, ο φανατικός, ο χαλαστής; Είναι κείνος που ως ιδανικό οιστρηλάτησε ολάκερη τη ζωή μας ή μήπως άλλον εμείς λατρέψαμε, σ’ άλλον θεοφρούρητο άνθρωπο πιστέψαμε κι άλλος κυκλοφορεί πλάι μας σήμερα ως βδέλυγμα της ερημώσεως του πολιτισμού και του ακατάσχετου λιμού των ψυχών που ζει ο κόσμος στο γέρμα του σημαδιακού και σημαδεμένου μαζί αυτού αιώνα;
Αναρωτιούματε και αμήχανοι, δεν κατορθώνουμε να ανασύρουμε από τα βάθη μας μιάν ικανοποιητική απόκριση. Τι είμαστε, λοιπόν; Ποιοι είμαστε μείς που συνηθίσαμε την φθαρμένη μας μορφή στον ανελέητο καθρέφτη; Και τι είναι, ποιοι είναι αυτοί οι άλλοι, οι άλλοτε κοντινοί, οι άλλοτε πολύ μακρινοί, κομήτες κινούμενοι παλμικά, μέσα σε μια ζωή όπου οι εφιάλτες πληθαίνουν κι όπου οι χαρές σπανίζουν, οι χαρές των ανθρώπων.
Ευτυχώς που ο Θεός στέλνει ακόμη τις δικές του χαρές και μισθοδοτεί τον χαμένο κόσμο με ήλιο, με θάλασσα, με βλαστούς, με καρπούς, με φεγγάρι κι αστέρια, με το σκίρτημα το πολύφωνο της μέρας και με την βαθειά, θεσπέσια σιγή της νύχτας, Ευτυχώς…
ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ, «Ανάμεσα φωτός και σκότους», Ευθύνη, τχ. 206, (Φεβρουάριος 1989) 83-84.
Κυριακή 20 Απριλίου 2025
Αβεβαιότητες και βεβαιότητες της ετερότητας
«Πάντα ρεί. Στη φύση, στην κοινωνία, στις συνειδήσεις. Μαζί με τα έμβια όντα, τα προϊόντα του νου μεταλλάσσονται συνεχώς. Είτε κάτω από την πίεση του περιβάλλοντος είτε υπακούοντας σε αόρατες νομοτέλειες, οι λέξεις, οι σημασίες και τα ερωτήματα κινούνται ακατάπαυστα. Επιταχύνουν ή επιβραδύνουν τους ρυθμούς τους. Προχωρούν. Οπισθοχωρούν. Επιχειρούν απρόβλεπτα άλματα κατά μήκος διαδρομών που δεν έχουν απόληξη ή προορισμό. Από την άποψη αυτή η “ιστορική επιλογή” των ιδεών δεν διαφέρει από τη φυσική επιλογή των ειδών. Ως προϊόντα μιας συνεχούς διαπάλης ανάμεσα σε αντίθετες δυνάμεις, οι μεταλλάξεις των ιδεών θα αποκρυσταλλωθούν μόνο εκ των υστέρων και εκ του αποτελέσματος. Στην εξελικτική τους πορεία προς το άγνωστο η αντοχή των νοημάτων στο χρόνο δεν μπορεί να είναι προδιαγεγραμμένη. Την ίδια στιγμή που το ήδη υφιστάμενο τείνει να αναπαράγεται ως ακέραιο και αναλλοίωτο, το νέο καλείται να υπερνικήσει τις δυνάμεις της αδράνειας, τις “κοινωνιολογικές βαρύτητες” και τους εσωτερικευμένους νοηματικούς αυτοματισμούς που ενεργοποιούνται στους κόλπους όλων των σημασιακών τάξεων. Κανένα σύστημα νοημάτων και αξιών δεν ανατρέπεται αυτοβούλως. Σε διαρκή εγρήγορση οι κατεστημένες ιδέες τείνουν πάντα να αμύνονται ενάντια σε κάθε επίβουλο εισβολέα, ενώ οι νεογέννητες, σαν σπερματοζωάρια, ψάχνουν τα αβγά που θα τις γονιμοποιήσουν.
»Οι ιστορικές μορφές αυτής της εγρήγορσης δεν είναι όμως πάντα ίδιες. Κάθε κοινωνία εκτρέφει τις δικές της αντιστάσεις και τους δικούς της τρόπους χειρισμού των “καινών δαιμονίων”. Από την άποψη αυτή το κύριο χαρακτηριστικό που διακρίνει την εποχή μας από όλες τις προηγούμενες είναι οι τρόποι αντιμετώπισης αυτού που κάθε φορά ορίζεται ως νέο. Όλο και περισσότερο, οι τρέχοντες νοηματικοί αυτοματισμοί υπονομεύονται, οι ιδεολογικές σταθερές αποδυναμώνονται και οι βεβαιότητες αποκαθηλώνονται δίχως έκδηλες αντιστάσεις. Μέσα σε μια νύχτα, ολόκληρα συστήματα ιδεών μπορούν πια να αποδομούνται και να αναδομούνται. Σαν κακέκτυπα του Αρτούρ Ρεμπώ, οι άνευ όρων ζηλωτές του “εκσυγχρονισμού”, της “επικαιροποίησης” και της “καινοτομίας” (που δεν περιορίζεται φυσικά στα προϊόντα της επιστήμης και της τεχνολογίας) αναγορεύουν το νέο σε φετίχ ενάντια στους εσωρικευμένους ψυχαναγκασμούς της “αιώνιας επανάληψης του ίδιου”. Ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους, οι καινούργιες ιδέες αυτοπροτάσσονται πλέον ipso jure ως υπερέχουσες των παλαιών. Οι λέξεις δεν καλούνται να υποτάξουν τις δυνάμεις της αλλαγής, αλλά υποτάσσονται σ’ αυτές. Στο εξής οι όροι πρόσβασης στο ως αληθές ισχύον φαίνεται να προικίζονται με τη δική τους ιδιότυπη “πολιτική ορθότητα”.
»Στις μέρες μας, πολλές κοινωνικές και ιδεολογικές δυσαρμονίες όχι μόνο δεν θα παταχθούν, αλλά αντίθετα θα εκλογικευτούν ή ακόμα και θα εξιδανικευτούν. Το τέλος των “μεγάλων αφηγήσεων” [σύμφωνα με την έκφραση του Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ], που χαρακτηρίζει το μετανεωτερικό κόσμο, φαίνεται να συνοδεύεται από ένα αντίστοιχο τέλος των “μεγάλων ολιστικών αποκλεισμών”.
»Φαίνεται […] πως η ιστορία δεν τελείωσε με τις ειρωνείες της. Όλα συμβαίνουν ως εάν το μείζον ιστορικό τίμημα της πρόσφατης εμπέδωσης της πολιτιστικής ανεκτικότητας είναι, τουλάχιστον υπό τις παρούσες συνθήκες, η επικρατέστερη μιας ευρύτερης, αποστασιοποιημένης και ηθικοποιημένης κοινωνικής αναλγησίας. Ακόμα λοιπόν και αν το δικαίωμα στη διαφορά και η διερεύνηση και κατοχύρωση των συλλογικών εγγυήσεων και των κοινωνικών δικαιωμάτων δεν βρίσκονται σε λογική αντίθεση αλλά σε ιστορική σύγκρουση μεταξύ τους, τα πολιτικά και ηθικά διλήμματα παραμένουν ανοικτά και περίπλοκα. Δεν έχουμε βέβαια τη δυνατότητα να τα λύσουμε. Ίσως όμως μπορούμε να ιχνηλατήσουμε τα σκοτεινά μονοπάτια μιας νέας κατανόησης. Αναφέρομαι σε όλους εκείνους τους αντιφατικούς ιστορικούς παράγοντες που οριοθετούν τις τρέχουσες διαδικασίες. Όπως το κατανοείν έτσι και το περιγράφειν συμβάλλουν στο γίγνεσθαι και παράγουν ιστορία».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ. (2010). Η επινόηση της ετερότητας. «Ταυτότητες» και «διαφορές» στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Καστανιώτη, σσ. 15-16, 66, 156.
Μια Κυριακή (Πάσχα) του Οδυσσέα Ελύτη
Και μετά το Τιραμισού, ποίηση, με ανά χείρας το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, του Οδυσσέα Ελύτη. Στον περίπατο στη θάλασσα, κάτω από το αεροδρόμιο, η Κυριακή του Πάσχα του Ελύτη ήταν τόσο όμορφη! Α.Ι.Κ.
Τιραμισού
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: Γαστρονόμος
Ένα αυθεντικό Τιραμισού -με τυρί μασκαρπόνε, όπως το φτιάχνουν οι Ιταλοί- θέλει τέχνη στο πως, ως γλυκιά τροφή θα το γευτείς, κουταλιά – κουταλιά. Η σχέση σου μαζί του, ευθύς εξαρχής, δεν πρέπει να είναι απρόσωπη. Η γευστική ηδονή να μην εκτρέπεται σε ατομική βουλιμία· κάποιο πρόσωπο υπαρκτικής αναφοράς - σχέσης πρέπει να έχεις απέναντί σου· που και σ’ αυτό να αρέσει το Τιραμισού, ευφραντική των γευστικών αισθήσεων ηδονή. Σήμερα, το Πασχαλιάτικο Τραπέζι είχε Τιραμισού. Όπως το φτιάχνουν οι Ιταλοί. Δεν πρόλαβα να φωτογραφίσω το ταψάκι που πάνω του ήταν απλωμένο, σαν θεά Αφροδίτη. Πριν καλά καλά προλάβω να βγάλω μια φωτογραφία, είχε εξαφανιστεί από τους συνδαιτυμόνες. Ωστόσο, παραθέτω εικόνα από τον αγαπημένο Γαστρονόμο, όπου και η αυθεντική συνταγή. Α.Ι.Κ.
Πεντζίκεια αναστάσιμη αύρα
«Ανάσταση νεκρών. Ιάσεις ασθενών. Χορτασμός πεινασμένων. Η ενσάρκωσή του προσφορά παραδειγματίζουσα. Υπόμεινε καταδιωγμούς και μαρτύρια. Προσευχήθηκε. Ακάνθινο στεφάνι φόρεσε και πορφύρα εμπαιγμού. Ανέβηκε τον Γολγοθά. Στο Σταυρό προσηλώθηκε και πληγή στα πλευρά κεντήθηκε. Ετάφη σε τάφο σφραγισμένο με βούλα, που φρουρά από στρατιώτες φύλαγε. Η βαριά πλάκα κυλίστηκε από τον Άγγελο, που σε σχήμα εφήβου λαμπρού, με το πρόσωπο απαστράπτον ήρθε και κάθισε δεξιά, για να δείξει πως ο τάφος ήταν κενός, με μόνο τ’ απορριγμένα σάβανα, στους ανθρώπους που θα ‘ρχονταν να προσκυνήσουν. “Ουκ έστιν ώδε αλλ’ εγήγερται”. Γιατί χωρίς ανάγκη βοήθειας σε πρόσκομμα υλικό, η Ανάσταση γίνηκε μοναχιά της. Οι πύλες του Άδη έσπασαν. Άνοιξαν, ξέφυγαν οι μεντεσέδες. Τα καρφιά που κρατούσαν τα πορτόφυλλα, κατάπεσαν και πατήθηκαν δια του Σταυρού. Εξήγειρε και ανήγειρε τους προγόνους, τον Αδάμ και την Εύα, ο Χριστός εκ του τάφου. Δύναμη, πλούτος, ισχύς, βασιλεία εγκόσμια, στην αλήθεια που εννοώ ακουμπούν και στηρίζονται. Στέκουν οι βασιλείς, ακούν τα παραγγέλματα, υπακούουν, σκύβουν, ταπεινώνονται μπροστά στο Θεοφόρο άνθρωπο. Γονυπετούν. Σηκώνουν πόλεμο. Στρατιές μάχονται για την κατοχή της Οσίας κεφαλής, λευκασμένων οστών. Εγκαταλείπουν ανάκτορα, ιερά παλάτια, την εγκόσμια αίγλη και λαμπηδόνα. Γόνοι εκλεκτοί φεύγουν. Από τύψη αυτοτιμωρούνται. Κατάγυμνοι αναχωρούν στην έρημο. Κατάκοποι, προσεύχονται. Κάνουν μετάνοιες σαράντα και εκατό. Διδάσκονται. Την ώρα που γεύονται ένα ξερό κομμάτι ψωμί βρεγμένο με ξίδι, ομολογούν ότι ουδέποτε δοκίμασαν τέτοια αμβροσία. Ουδέποτε έφαγαν με περισσότερη ευδαιμονία και χαρά. Ελπίζουν ότι είναι κοντά να γνωρίσουν, να δουν την απανταχού του Χριστού παρουσία».
ΝΙΚΟΣ ΓΡΑΒΡΙΗΛ ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ. ( 1987). Ο Πεθαμένος και η ανάσταση. Αθήνα: Άγρα, σσ. 94-95.
Σάββατο 19 Απριλίου 2025
...η νοσταλγία χωρίς σκοπό επιστροφής...
Αλλά δεν ξέρω τι είναι αυτή
η θέληση που θέλει να μη θέλει
η νοσταλγία χωρίς σκοπό επιστροφής,
η ορμή προς κάτι ανθρώπινο,
όπου δεν μοιάζει με τίποτε ανθρώπινο.
Αντώνης Ζέρβας
η θέληση που θέλει να μη θέλει
η νοσταλγία χωρίς σκοπό επιστροφής,
η ορμή προς κάτι ανθρώπινο,
όπου δεν μοιάζει με τίποτε ανθρώπινο.
Αντώνης Ζέρβας
Καλή Ανάσταση!
ΠΗΓΗ: Αντίφωνο
«Η προοπτική των εσχάτων δεν δικαιώνει των ηθικολόγων τη μυωπική αφέλεια. Αυτοί πιστεύουν πως θα νικήσουν τον θάνατο με την ταπεινοφροσύνη ή την ατομική αποφυγή της γενετήσιας μίξης. Όμως, στην προοπτική των εσχάτων, ο θάνατος νικιέται μόνο με τον θάνατο- και απαρχή ο Νύμφιος, ο θανάτω θάνατον πατήσας. Παραίτηση από τη φιλοδοξία της αυτοζωής, ταπεινή αποδοχή του θανάτου, και η αποδοχή κατάφαση στον έρωτα του ανιστώντος τους νεκρούς».
«Κάθε χούφτα χώμα, μια χούφτα θάνατος. Σβυσμένα ροδοπέταλα, σβυσμένα μάτια, αφανισμένη ανατριχίλα καλλίγραμμης σάρκας, ξέπλεκα οστά πουλιών, ζώων, ανθρώπων. Τόση μοναδικότητα πνιγμένη στο ίδιο πάντα ουδέτερο χώμα, στο αδηφάγο στόμα της γης που μας περιμένει όλους. Το χώμα ψηλαφητός θάνατος, το επέκεινα αψηλάφητη ελπίδα».
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1995). Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων. Αθήνα: Δόμος, σσ. 149-150, 154.
Παρασκευή 18 Απριλίου 2025
Οι καμπάνες της Μεγάλης Παρασκευής
Του ΣΤΑΥΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ
Ξεκινάει απόψε η Μεγάλη Εβδομάδα και θα αρχίσουν πάλι κάποια ευαίσθητα αυτιά να διαμαρτύρονται για την κωδωνοκρουσία, ειδικά για τη σχεδόν ολοήμερη της Μεγάλης Παρασκευής. Σε μια Αθήνα όπου κάθε είδους θόρυβοι μας κατακλύζουν από παντού, αυτοί οι ευαίσθητοι ενοχλούνται με τις καμπάνες, αποκαλώντας ενίοτε τη μουσική τους «ηχορρύπανση» – αυτή και μόνο η λέξη για τις καμπάνες αρκεί, αν θέλουμε να καταλάβουμε σε ποια κοινωνία ζούμε πολιτιστικά. Υπάρχει πάντως νομοθεσία που τα ρυθμίζει όλα αυτά και οι ναοί σχεδόν στο σύνολό τους συμμορφώνονται – και όταν δεν συμμορφώνονται καταδικάζονται στα δικαστήρια (βλ. και πρόσφατη απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Σύρου, τον Σεπτέμβριο του 2024). Πρέπει ασφαλώς όλοι οι ιερείς και οι επίσκοποι να καταλάβουν ότι σήμερα η καμπάνα δεν παίζει τον ρόλο που έπαιζε παλιά, αφού, αφενός, όλοι έχουμε ρολόγια και, αφετέρου, κανείς δεν πάει πια στην εκκλησία επειδή σήμανε η καμπάνα, αλλά ξέροντας ή μπορώντας εύκολα να μάθει το πρόγραμμα των ακολουθιών. Η καμπάνα σήμερα δεν καλεί, έχει άλλη λειτουργία, συνήθως πανηγυρική και, κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, πένθιμη. Εμένα πάντως μου αρέσει πολύ ο ήχος της, χαίρομαι να τον ακούω, όπως μου αρέσει πολύ και η φωνή του μουεζίνη στις ισλαμικές πόλεις και χωριά, και ειλικρινά δεν καταλαβαίνω πόσο ενοχλητικά μπορεί να είναι εκείνα τα σαράντα δευτερόλεπτα, όταν η καμπάνα σημαίνει για εσπερινό σε όσους ναούς, όλο και λιγότερους, εξακολουθούν να κάνουν κάθε μέρα εσπερινό. Ειδικότερα με συγκινούν βαθιά οι καμπάνες της Μεγάλης Παρασκευής, που σήμερα τις προστατεύει ακόμη ο νόμος, μα αύριο κανείς δεν ξέρει. Ας είναι. Δεν έχω επιχειρήματα έναντι τόσης ευαισθησίας, γι’ αυτό θα προσφύγω, όχι για να μεταπείσω κανέναν αλλά προς παρηγορία (δική μου), στη λογοτεχνία.
Αν κάναμε μια ανθολογία με κείμενα μεγάλων συγγραφέων, της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, που μιλούν με θέρμη και συγκίνηση για τα καμπαναριά και τις καμπάνες, θα μας χρειάζονταν πολλοί τόμοι. Θα μπορούσα να σταθώ μόνο στον Προυστ, αλλά επειδή αυτοί οι ευαίσθητοι είναι συνήθως καλλιεργημένοι αστοί, θα έχουν, φαντάζομαι, πάνω στο κομοδίνο τους μόνιμα τους τόμους του «Αναζητώντας» και μπορούν εύκολα να ανατρέξουν στις σελίδες του και να διαβάσουν όσα γράφει σε πολλά σημεία για τα καμπαναριά της χώρας του. Θα αναφέρω όμως, γιατί ίσως να μη το γνωρίζουν, ότι ο Προυστ αρθρογράφησε κιόλας στη Figaro για να υπερασπιστεί τα καμπαναριά (κατά συνέπεια και τις καμπάνες) και να συνηγορήσει υπέρ του Μωρίς Μπαρρές, που έδινε αγώνα στη Βουλή και στον Τύπο για να σωθούν οι εκκλησίες – το βιβλίο του «La grande pitié des églises de France» (1914) είναι απολύτως αξιανάγνωστο και σήμερα. Ορισμένα από τα κείμενά του αυτά τα συμπεριέλαβε στο «Pastiches et mélanges» (1919). Για να συνδεθούμε και με την Εβδομάδα που ξεκινάει, ο Προυστ στο κείμενό του «La mort des cathédrales» (Ο θάνατος των καθεδρικών ναών) εξηγεί, παραθέτοντας τον Emile Mâle, τη μεγάλη συμβολική σημασία της κωδωνοκρουσίας, στο πρώτο μέρος της ακολουθίας του Μεγάλου Σαββάτου της Καθολικής Εκκλησίας («Pastiches et mélanges», L’ Imaginaire/Gallimard, σ. 215). Το σημειώνω αυτό γιατί βιαζόμαστε συχνά να θεωρούμε μόνο αισθητική την υπεράσπιση των ναών από τον Προυστ. Για αυτή την κινητοποίηση του Προυστ, βλέπε και το βιβλίο του Γάλλου ιστορικού Jean-Pierre Rioux (1939-2024), το τελευταίο του πριν πεθάνει (6 Δεκεμβρίου 2024): «Vive nos clochers. Avec Barrès, Hugo, Proust et les autres» (Ζήτω τα καμπαναριά μας. Με τον Ουγκώ, τον Μπαρρές, τον Προυστ και άλλους), Bleu autour, Απρίλιος 2024, σ. 97-116. Δεν θα αντισταθώ στον βιβλιογραφικό πειρασμό να προσθέσω και το εξαιρετικό βιβλίο του Γάλλου ιστορικού Alain Corbin, «Les cloches de la terre. Paysage sonore et culture sensible dans les campagnes au XIXe siècle», Espaces Libres/Albin Michel 2023 (1η έκδοση 1994), όπου μαθαίνουμε και την ιστορικότητα της πολεμικής γύρω από τις καμπάνες, που ξεκίνησε βέβαια –πώς αλλιώς;– με τη Γαλλική Επανάσταση.
Από τους αμέτρητους συγγραφείς που υμνούν τις καμπάνες και τη φωνή τους, θα σταθώ, μένοντας σε γαλλικό έδαφος, στον μέγα Σατωβριάνδο (1768-1848). Όταν θα έρθει η στιγμή στο «Génie du christianisme» (1802) να μιλήσει για τη χριστιανική λατρεία, θα ξεκινήσει με τις καμπάνες. Αποτολμώ μια πρόχειρη μετάφραση λίγων αράδων: «Ήταν κατ’ αρχάς, νομίζουμε, πράγμα πολύ θαυμαστό που έχουμε βρει το μέσο να γεννάει, με ένα μόνο χτύπημα, την ίδια στιγμή, το ίδιο συναίσθημα σε χίλιες διαφορετικές καρδιές, και έχουμε αναγκάσει τους ανέμους και τα σύννεφα να φορτωθούν τις σκέψεις των ανθρώπων. Κατόπιν, ως μουσική αρμονία, η καμπάνα έχει αναμφίβολα μια ομορφιά πρώτης γραμμής: αυτήν που οι καλλιτέχνες αποκαλούν το μεγαλειώδες [le grand, με υπογράμμιση στη λέξη από τον συγγραφέα]. […] Τέτοια είναι περίπου τα συναισθήματα που γεννούσαν οι ήχοι των ναών μας· συναισθήματα τόσο πιο όμορφα όσο αναμειγνυόταν σε αυτά μια θύμηση του ουρανού. Αν τις καμπάνες τις είχαμε κρεμάσει σε οποιοδήποτε άλλο μνημείο εκτός από τις εκκλησίες, θα έχαναν την πνευματική μέθεξη με τις καρδιές μας […]. Ας αφήσουμε λοιπόν τις καμπάνες να συνάζουν τους πιστούς· γιατί η φωνή του ανθρώπου δεν είναι αρκετά αγνή για να καλεί στο κράσπεδο του θυσιαστηρίου τη μετάνοια, την αθωότητα και τη δυστυχία» (4ο μέρος, 1ο βιβλίο, 1ο κεφάλαιο).
Έγραψα εν απογνώσει παίζων, κατακλείω σπουδάζων: όταν ο φασίζων πολιτικός αυταρχισμός επελαύνει, σε συμμαχία με αδίστακτους τεχνοφασίστες, όταν ο κόσμος και η ζωή μας όπως τα ξέραμε αλλάζουν και γίνονται αγνώριστα, η ελπίδα για ένα ανθρώπινο μέλλον βρίσκεται κυρίως στο να περισώσουμε όσο περισσότερα μπορούμε από αυτά που καθιστούν τον κόσμο μας αναγνωρίσιμο και, παρ’ όλες τις διαφορές και τις διαιρέσεις του, ενιαίο. Ανάμεσα σε αυτά εγώ θα συγκατέλεγα, εκτός από τους Προυστ και τους Σατωβριάνδους, και τα καμπαναριά, διάσημα και άσημα, μαζί με τις καμπάνες τους, ιδίως εκείνες της Μεγάλης Παρασκευής.
ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Μ. Παρασκευή: Μέρα αφιερωμένη στην Αγάπη
Του Γρηγόρη Δουμούζη – Θεολόγου, MSc Θεολογίας, Κοινωνιολόγου
Υπάρχουν στιγμές που δεν μπορεί ούτε η λογική, ούτε τα συναισθήματα να περιγράψουν τα γεγονότα που βιώνουμε. Ένα τέτοιο μοναδικό γεγονός είναι ο Σταυρός και η Ταφή του Κυρίου μας. Είναι περιορισμένα η λογική και τα συναισθήματα, γιατί τα ξεπερνάει το γεγονός αυτό. Τι βιώνει ο άνθρωπος; Την αίσθηση και την παρουσία της ζωής. Τι μένει; Η ενόραση του Θεού. Η απόλαυση του Θεού. Η εμπειρία του Θεού. Και μπορεί και λες: «Τώρα ζω».
Πώς μπορείς και λες ότι «τώρα ζω»; Γιατί ο Θεός πέθανε. Ανέβηκε στον σταυρό, μπήκε στον τάφο για ν’ αποδείξει την αγάπη Του. Εφόσον είναι τέτοια η αγάπη Του, που ανεβαίνει μέχρι τον σταυρό και μέχρι τον τάφο, τότε, μπορούμε και εμείς να ελπίζουμε για τον κάθε δυσκολεμένο άνθρωπο, αμαρτωλό ή δίκαιο. Είναι εγγύς ο Θεός, είναι παρών ο Θεός, είναι δικός μας ο Θεός και μπορεί να γίνει ορατός στη ζωή μας.
Η πνευματική, λοιπόν, εμπειρία ούτε συναισθήματα είναι, ούτε λογική. Είναι εμπειρία της αγάπης του Θεού και εμπειρία της ζωής. Και ζωή είναι ο Χριστός. Αυτά τα παράδοξα ζούμε εμείς, που δεν μπορούν να καταλάβουν η λογική και οι άνθρωποι του κόσμου. Ποια παράδοξα; Ότι η ζωή για εμάς αποδεικνύεται στον σταυρό και στην ταφή. Απ’ τον τάφο ανέτειλε η ζωή.
Τι κάνουμε σήμερα; Πανηγυρίζουμε. Τι πανηγυρίζουμε; Αυτό το θλιβερό γεγονός. Γιατί; Γιατί είναι το τεκμήριο της αγάπης του Θεού. Λατρεύουμε και αγαπούμε τον σταυρό. Είμαστε ερωτευμένοι μ’ αυτό το σύμβολο. Γι’ αυτό σήμερα, κανείς δεν μπορεί να θρηνεί και να στενοχωριέται. Αυτή είναι η μεγαλύτερη βλασφημία ενώπιον του Θεού: Να στενοχωριόμαστε όταν βλέπουμε αυτά τα γεγονότα. Όταν ανεβαίνει στον σταυρό και όταν μπαίνει στον τάφο. Τι κάνουμε λοιπόν; Ησυχάζουμε, ειρηνεύουμε και σιωπούμε. Απολαμβάνουμε τη ζωή, τον έρωτα, το πρόσωπο και τον Χριστό.
Καλά κάνει ο Θεός που μας δίνει τέτοια μυστήρια και μας αποκαλύπτει τέτοια γεγονότα. Να μείνουμε, επομένως, μέσα στη μνήμη του Ονόματός Του. Να εντυπωθεί μέσα στην καρδιά μας αυτό το γλυκύτατο όνομα του Ιησού. Να μένει μέσα μας και να μας δίνει δύναμη. Να είμαστε ασήμαντοι και, ταυτόχρονα, εξαιτίας αυτού του ονόματος που είναι εντυπωμένο στην καρδιά μας, να γίνεται «έκρηξη ζωής» για μας. Να είμαστε αδύναμοι και, ταυτόχρονα, δυνατοί. Ασήμαντοι και, ταυτόχρονα, οι πλέον σημαντικοί. Διότι έχουμε Αυτόν ως αδελφό και φίλο.
Θρηνούμε και χαιρόμαστε. Θρηνούμε για την αμαρτία μας, χαιρόμαστε, όμως, γι’ αυτή την απόδειξη της αγάπης του Θεού. Κανείς δεν μπορεί να αμφιβάλει. Έχουμε την απόδειξη της αγάπης του Θεού μπροστά μας. Είναι ο σταυρός και ο τάφος. Αυτή είναι η δύναμή μας και αυτό είναι το σκάνδαλο του κόσμου. Οπότε, βλέπουμε πως είναι μεγάλος ο «καρπός» του σταυρού. Ποιος είναι ο «καρπός»; Η σωτηρία ολόκληρου του κόσμου. Με το τίμιο αίμα Του ο Χριστός «πλήρωσε» όλες τις αμαρτίες του ανθρώπινου γένους. Ο κάθε άνθρωπος είναι σωσμένος δωρεάν, αρκεί να δεχτεί αυτή τη δωρεά με τη μετάνοια και ν’ αφεθεί στο Θεό.
Όλη η υπόθεση η δική μας είναι η κατάθεση της ελευθερίας μας και η παράδοσή μας στα χέρια του Θεού. Δεν μας σώζουν οι αρετές μας, αλλά ο σταυρός. Είδατε πόσο ωραία είναι τα πράγματα και πόσο τα τακτοποίησε η πρόνοια του Θεού; Ένα «ναι» χρειάζεται από εμάς ουσιαστικά. Να πούμε ένα «ήμαρτον». Λέει ο ιερός Χρυσόστομος: «Τι κόπο απαιτεί ένα ήμαρτον; Ούτε χρήματα, ούτε δόξα, μόνο διάθεση ψυχής». Αυτό είναι το κατόρθωμα του σταυρού. Απ’ τη μια είναι ο σταυρός που «ξεπλένει» τις αμαρτίες μας, και απ’ την άλλη είναι η κατάθεση της ελευθερίας μας.
Εμείς στενοχωριόμαστε για τον σταυρό του Χριστού, αλλά καθημερινά μπορεί να Τον σταυρώνουμε. Μπορεί κάποιος να προσκυνάει τον σταυρό και να κλαίει, αλλά μέσα του διαρκώς να σταυρώνει τον Χριστό και να Τον αρνείται. Η μεγαλύτερη άρνηση του Χριστού είναι η απελπισία. Η μεγαλύτερη βλασφημία προς τον Σταυρό είναι να πιστέψω πως ο Χριστός δεν μπορεί να κατέβει στο δικό μου Άδη, να έρθει στη δική μου πτώση και να με σώσει. Αν, δηλαδή, πιστέψω πως δεν μπορεί να με αναστήσει ο Σταυρός του Χριστού.
Σήμερα, λοιπόν, στην Εκκλησία βιώνουμε άλλη μια αντίφαση: Ο Επιτάφιος είναι το πιο θλιβερό, αλλά, ταυτόχρονα, και το πιο ευχάριστο γεγονός. Ζούμε μια αντίφαση που δεν ερμηνεύεται εύκολα. Όμως, για μας, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, η Μ. Παρασκευή είναι μια μέρα αφιερωμένη στην αγάπη, μιας και η απόδειξη της αγάπης είναι η θυσία. Αυτό ακριβώς έκανε και ο Χριστός.
Φυσικά, μη ξεχνάμε πως πολύ σύντομα «πλησιάζει» το μεγαλύτερο γεγονός: Η Ανάσταση του Χριστού. Μια έννοια, όμως, λίγο δυσνόητη στις μέρες μας, μιας και αδυνατούμε να κατανοήσουμε πρακτικά τι πάει να πει και τι έχει να μας προσφέρει η «Ανάσταση του Χριστού» σ’ όλους εμάς τους Χριστιανούς. Προκύπτουν τα εξής ερωτήματα: «Πώς μπορούμε να ζήσουμε σε τούτο τον κόσμο της φθοράς, ως μάρτυρες της Αναστάσεως, έχοντας μέσα μας τη χαρά της συμφιλίωσης του κόσμου με το Θεό εν Χριστώ, τη χαρά της τελικής νίκης επί του θανάτου; Τι μπορεί, τέλος πάντων, να σημαίνει αυτό; Πώς γίνεται; Πώς μεταφράζεται στην καθημερινή ζωή μας;».
Η απάντηση είναι πάρα πολύ απλή: Ο μόνος τρόπος της αναστημένης ζωής είναι η απροϋπόθετη αγάπη. Ποια είναι η «απροϋπόθετη αγάπη»; Η αγάπη που «σπάει» το σκληρό «κέλυφος» του εγωισμού και ανοίγεται στον άλλον. Η αγάπη που φτάνει να βάλει τον άλλον πάνω απ’ τον εαυτό της. Μόνο αυτή η αγάπη λυτρώνει, μόνο αυτή δίνει χαρά, μόνο αυτή, τελικά, σώζει. Ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς αναφέρει: «Όλη η ιστορία του Χριστιανισμού δεν είναι τίποτα άλλο, παρά η ιστορία ενός και μοναδικού θαύματος, του θαύματος της του Χριστού αναστάσεως, το οποίο συνεχίζεται διαρκώς σε όλες τις καρδιές των χριστιανών από μέρα σε μέρα, από έτος σε έτος, από αιώνα σε αιώνα μέχρι της Δευτέρας Παρουσίας».
Τι σημαίνει «Ανάσταση», λοιπόν; Λέει ο π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος: «Ορίστε τι σημαίνει: ν’ απαντάς στο θάνατο με ζωή. Στο σκοτάδι ν’ ανάβεις φως. Στη μιζέρια να δίνεις ελπίδα. Στον πόνο να προσφέρεις ένα χέρι να πιαστεί ο άλλος, στην απελπισία να γίνεσαι όλος μια αγκαλιά». Η ανάσταση του Χριστού είναι μια βαθιά μεταμόρφωση της ζωής που δεν γνωρίζει θάνατο.
Άραγε σ’ αυτόν τον τόπο ήρθε ποτέ ο Χριστός;
Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Για ακόμη μια χρονιά δήμοι και εκκλησιές, δήμαρχοι και κληρικοί, ετοιμάζουν την επίδειξη του δικού τους «επιταφίου», σε δρόμους και σε σοκάκια πολλών πόλεων. Η λαϊκή εθιμοταξία, καθώς φαίνεται, για τα καλά μπήκε κι αυτή στο περιθώριο. Αφήνω στην άκρη την άγνοια θεολογικής γνώσης τι γιορτάζουμε τη Μεγάλη Παρασκευή. Ακατήχητος λαός.
Κι απόψε, στην περιφορά του Επιταφίου, φαναράκια θα πετάξουν στον ουρανό, στρατιωτικές μπάντες και στρατιωτικά αγήματα θα βρίσκονται δίπλα στον ιερό κουβούκλιο, αντί των Μυροφόρων. Άραγε σ’ αυτόν τον τόπο ήρθε ποτέ ο Χριστός;
Την ανευλαβή περιφορά του Επιταφίου, δεκαετίες πριν, την είχε καυτηριάσει κι ο Γιώργος Σεφέρης: «Στον Επιτάφιο, στον Άι-Δημήτρη το Λαμπαδιάρη. Ο Επιτάφιος της Στέρνας. Στεκόμασταν αντίκρυ στην εκκλησιά στους πρόποδες του Φιλοπάππου. Κεριά αναμμένα τριγύρω και αντίκρυ. Η σκοτεινή Ακρόπολη (όχι φωταγωγημένη, ευτυχώς) δεξιά. Ευωδιά από το θυμάρι. Τα ίδια δεδομένα, όπως τότε, όμως τόσο πιο μακριά από τις ρίζες, και τόσο χαλασμένοι οι άνθρωποι· ρωτιέται κανείς γιατί ήρθαν – κουβεντιάζουν μεταξύ τους, όπως στον καφενέ· ήρθαν από συνήθεια που γίνεται ολοένα χωρίς περιεχόμενο. Και τ’ αυτοκίνητα στο στενό δρόμο, ανάμεσα στην εκκλησιά και το λόφο, χαλνάν τον κόσμο με τα κλάξον. Αίσθημα πως η Ελλάδα, όπως τη δείχνει η Αθήνα, ολοένα στραγγίζει». Μέρες Θ΄, ΄1η Φεβρουαρίου 1964 – 11 Μάη 1971, φιλολογική επιμέλεια Κατερίνα Κρίκου – Davis, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2019, σ. 43.
Ο Επιτάφιος Θρήνος· [στο: ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ – ΑΓΑΠΗ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ – ΜΑΡΙΑ ΘΕΟΧΑΡΗ. (1974). Μονή Σταυρονικήτα. Ιστορία – Εικόνες – Χρυσοκέντητα. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος].
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)