Ο Αντώνης Ζέρβας στο Αντίφωνο

ΠΗΓΗ: Αντίφωνο

Ο Ξένος, ο Άλλος, ο Διαφορετικός: Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Σε Μαθητικό Συνέδριο με θέμα την ετερότητα και τη διαφορετικότητα στη Λογοτεχνία συμμετείχε το Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, το οποίο οργάνωσε το Τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με το ΕΛ.Ι.Δ.Ε.Κ. (Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας). Το συνέδριο εντασσόταν στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος με τίτλο: «Ο Ξένος, ο Άλλος, ο Διαφορετικός: Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία». Σ’ αυτό το πρόγραμμα το Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης συμμετείχε δύο χρόνια, με δύο εκπαιδευτικούς, την Μαρία Ζερβού, συνταξιοδοτηθείσα εδώ και ένα έτος φιλόλογο, στην οποία οφείλεται και η συμμετοχή σχολείου μας σ’ αυτό, και τον  Αθανάσιο Ι. Καλαμάτα, θεολόγο. Μια από τις δράσεις του προγράμματος διεξήχθη πέρυσι (28 Ιουνίου 2022) στην Αίθουσα Τελετών του σχολείου μας, με ημερίδα στην οποία μίλησαν ο Ευριπίδης Γαραντούδης, (καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας ΕΚΠΑ· υπεύθυνος του προγράμματος), η Δώρα Μέντη (ΕΔΙΠ Τμήματος Φιλολογίας ΕΚΠΑ), η Μαρία Ζερβού (φιλόλογος), ο Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας (θεολόγος), η Μυρσίνη Στέκα (εκπαιδευτικός σε Ξενώνα Εκπαίδευσης Ανηλίκων Προσφύγων) και ο Διονύσης Παύλου (εκπαιδευτικός, Συντονιστής Εκπαίδευσης Προσφύγων ΚΥΤ Λέσβου)· εδώ το Πρόγραμμα της Ημερίδας.

Η ολοκλήρωση του ερευνητικού προγράμματος έγινε φέτος, στις 26 Οκτωβρίου, με τη διεξαγωγή του Μαθητικού Συνεδρίου, στο Αμφιθέατρο της Βιβλιοθήκης της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ. Σ’ αυτό συμμετείχαν 24 σχολεία από την Αθήνα, την Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, τα Ιωάννινα, την Καλαμάτα, τη Λέσβο, τη Ρόδο, την Κω, την Νίσυρο, την Τήνο και την Κάλυμνο. Δύο μαθήτριες του σχολείου μας παρουσίασαν εργασία με θέμα: «Η θρησκευτική ετερότητα σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες», με υπεύθυνο καθηγητή τον Αθανάσιο Ι. Καλαμάτα. Η εργασία προέκυψε από διδακτικό σενάριο που συνεχίζεται να υλοποιείται στο μάθημα των Θρησκευτικών στη Β΄ Λυκείου και στόχος του είναι οι μαθητές/τριες να αναγνωρίσουν την αξία του ανθρώπινου προσώπου από οποιαδήποτε θρησκευτική παράδοση κι αν προέρχεται· με βάση το εξής πρόταγμα: για «γίνουμε περισσότερο ο εαυτός μας», απαιτείται πάνω απ’ όλα να «διευρύνουμε την ύπαρξή μας», να ανοιχθούμε προς τον Άλλο, όσο κι αυτός ο Άλλος είναι διαφορετικός από εμάς.

Στο Μαθητικό Συνέδριο από μαθητές/τριες και τους υπεύθυνους εκπαιδευτικούς παρουσιάστηκαν λίαν πρωτότυπες εργασίες, που αφορούσαν την ετερότητα και τη διαφορετικότητα, μέσα από οπτικές της λογοτεχνίας, των κοινωνικών ανισοτήτων, του θεάτρου, των φυλακών, του κινηματογράφου, της ζωγραφικής, της συμπερίληψης, των προσφύγων – μεταναστών και των έμφυλων ταυτοτήτων.

 

Εδώ το Πρόγραμμα του Μαθητικού Συνεδρίου.

Προεόρτια των Αγίων Επτά Παίδων εν Εφέσω

«Γύρισε πίσω, σκαρφάλωσε στο λόφο, ξάνοιξε την πολιτεία την Έφεσο. Είταν ολότελα χαμένος. Η καρδιά του χτυπούσε, πήγαινε κ’ ερχόταν ο νους τους, πυκνός ιδρώτας του περέχυνε το κορμί. Στάθηκε να δει, να ξεσκαλίσει σημάδι το σημάδι την πολιτεία, γιατί μια του φαινόταν και μια δεν του φαινόταν, πως είταν η Έφεσος. Σαν πιο μεγάλη, σαν αλλαγμένη την έβλεπε. Κι ολοένα συλλογιόταν αυτό είναι η τρέλα, αυτό είναι η τρέλα! Να λοιπόν, τι έκαμε η σπηλιά! Το σκοτάδι, η πείνα, η δίψα, ο τρόμος. Τι άλλο να υποθέσει, τι άλλο να πει; Είταν η μέρα ζεστή, είταν γυμνή κ’ η κορφή, ξαναπήρε το δρόμο. Συναπάντησε περαστικούς, δρασκέλισε γειτονιές, που δεν τις ήξερε, δε στάθηκε μήτε ν’ ανασάνει. Μήτε τον πραίτορα μήτε τους καταδότες λογάριαζε πια. Η ανάσα του είχε γίνει αγκούσα, ένιωθε να τον καίνε τα μάτια του, δεν ήξερε, αν ζει ή αν είχε πεθάνει. Μερικοί παραμέριζαν στο πέρασμά του, τον κοίταζαν παραξενεμένοι, χαμογελούσαν, τον ξανακοίταζαν, σώπαιναν. Πόσο αλλόκοτος είταν αυτός ο άνθρωπος! Πόσο αλλόκοτοι είταν αυτοί οι άνθρωποι! Έφτασε εκεί όπου ήξερε, πως είταν η αγορά. Τα πάντα είχαν φαρδύνει, είχαν αλλάξει. Απομεσημέριασε. Πεινούσε φριχτά, διψούσε φριχτά, τα γόνατά του είχαν λυθεί, τα χέρια του έτρεμαν. Έλεγε: είμαι τρελός, είμαι τρελός, τίποτε άλλο δε μπορούσε να πει, είμαι τρελός. Δεν είναι ο κόσμος, η πολιτεία που έχει αλλάξει. Είναι η ψυχή μου που βρέθηκε σ’ άλλο κόσμο, είναι ο νους μου, που λίγνεψε τόσο και δε μπορεί να δώσει βοήθεια. Άδειασε το κορμί μου από ψυχή, από νου. Δεν απόμειναν παρά τα κόκκαλα και λίγο αίμα που θα φύγει και κείνο. Στάθηκε μπροστά σ’ ένα κατάστημα. Φρέσκα, στρογγυλά ψωμιά είταν αποθεμένα στον πάγκο. Μια γυναίκα καθόταν σε σκαμνί χαμηλό πλάι στα φρέσκα στρογγυλα ψωμιά.

- Πεινώ! Δος μου ψωμί, δος μου νερό! της είπε.

Τον κοίταξε, σαν να έβλεπε τέτιο σουλούπι, τέτιον άνθρωπο, για πρώτη φορά.

-Έχει να πληρώσεις; τον ρώτησε.

-Έχω! της αποκρίθηκε. Άνοιξε το πουγγί του, έρριξε μπροστά της χάμου, τα στερνά του νομίσματα. Η γυναίκα έσκυψε, έπιασε ένα, το κοίταξε.

-Τι είναι αυτό; τον ρώτησε.

-Νόμισμα, τι θέλεις να είναι;

Δεν μπορούσε πια να σταθεί. Έπεσε στο πλακόστρωτο καθώς άδειο ασκί.

-Αυτό είναι αρχαίο, του είπε, δεν το παίρνει κανένας. Που το βρήκες; Και τ’ άλλα είναι παρόμοια;

-Και τ’ άλλα παρόμοια, της αποκρίθηκε με κομμένη φωνή. Κοίταξέ τα, είναι γερά.

-Τώρα έχουμε άλλα, του είπε ήσυχα ήσυχα η γυναίκα.

Τα μάτια του άνοιξαν τόσα, που πάει, θα πεθαίνει αυτός ο άνθρωπος, είπε η γυναίκα. Χριστός και Παναγιά! Χριστός και Παναγιά!».

Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ. (³1992). Τα εφτά κοιμισμένα παιδιά. Αθήνα: Εκδόσεις «Αστέρος», σσ. 200-201· [τηρήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα].

Ο Οδυσσέας Ελύτης στη Γ΄ Λυκείου

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Μια συζήτηση για τον Ελύτη και τις βυζαντινορθόδοξες καταβολές του, η οποία έγινε πρωί – πρωί, πρώτη διδακτική ώρα, την προηγούμενη εβδομάδα σ' ένα τμήμα της Γ΄ Λυκείου, έφερε στην επιφάνεια το πρόβλημα που έχει μεγάλη μερίδα τελειοφοίτων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τον νομπελίστα ποιητή: αγνοούν παντελώς τη θέση που έχει η μακραίωνη ελληνορθόδοξη παράδοση στο έργο του. Παίρνοντας αφορμή από τη θρησκευτική εκπαίδευση των προηγούμενων μαθητικών τους χρόνων (δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο), τους ρώτησα αν θυμούνται στιγμές από τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών, με αναφορές στην ποίηση και στη λογοτεχνία γενικότερα. Οι περισσότεροι, πράγματι, απάντησαν πως αρκετές ήταν αυτές οι στιγμές, οι οποίες, όμως, αφορούσαν τον θρησκευτικό εγγραμματισμό τους μόνο στο λύκειο. 

Με μεγάλη λύπη διαπίστωσα πως στο δημοτικό και στο γυμνάσιο η θρησκευτική εκπαίδευση - παρότι κατά τα τελευταία χρόνια έχει κάνει τεράστια βήματα προς τα εμπρός, θετικά ως προς το περιεχόμενο και το χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών, με τη διαθεματικότητα να κατέχει σημαντική θέση στη διδασκαλία – πάσχει από την ενδημική νόσο της πλήρους αποξένωσης από τα πολιτισμικά αγαθά που πλουσιοπάροχα παρέχει η ελληνική και ξένη λογοτεχνία, ως προς τη σχέση της θεολογίας με αυτή.

Επ’ αυτού του προβλήματος, κι ένω βρισκόμασταν στα μισά της διδακτικής ώρας, άρχισα να ξεδιπλώνω στους μαθητές μου το ποιητικό παράδειγμα του Ελύτη: τις βυζαντινορθόδοξες και ελληνορθόδοξες γενικά καταβολές στο έργο του. Υπό την εξής, ωστόσο, επισήμανση και στόχευση: να μη θεωρηθεί ο Ελύτης και οι περί των Ελύτη λογοτέχνες της γενιάς του ’30 (Γιώργος Σεφέρης, Γιώργος Θεοτοκάς, Άγγελος Σικελιανός κ.ά.) ως «ορθόδοξοι» συγγραφείς. Για ετούτη, άλλωστε, τη θεώρηση, παλαιότερα ο μακαρίτης Σάββας Αγουρίδης πολλά έχει γράψει, όπως, βέβαια, και ο καλός φίλος και συνάδελφος Παντελής Καλαϊτζίδης, επισημάνοντας και οι δύο τους ότι, Ορθοδοξία και Ελληνισμός παρότι αναμεταξύ τους συνδέθηκαν, οιαδήποτε ταύτισή τους δεν μπορεί σοβαρά να υποστηριχθεί. Άρχισα, λοιπόν, να ξεδιπλώνω στους μαθητές μου σελίδες και στίχους από το Μικρό Ναυτίλο. Ομολογώ πως ένιωσα την έκπληξη στα μάτια τους, όταν για πρώτη φορά άκουγαν αναφορές του ποιητή μας σε βυζαντινά πρόσωπα και γεγονότα. Βγαίνοντας από την τάξη, κι ενώ είχε χτυπήσει το κουδούνι, μαθήτρια με πλησίασε ρωτώντας που μπορεί να βρει περισσότερα στοιχεία για αυτό το θέμα. Σκέφτηκα να της προτείνω κάποιες μελέτες για τον Ελύτη, αλλά προτίμησα να της δώσω κάτι από την ντόπια βιβλιογραφία, τη «Μυτιληνιά», όπως συνήθως τη λένε εδώ στη Λέσβο. Υποσχέθηκα να της δώσω το ωραίο άρθρο της συναδέλφου Γεωργίας Κοκκινογένη, φιλολόγου και διευθύντριας στο Καλφαγιάνειο Γυμνάσιο Φίλιας, το οποίο και παραθέτω ευθύς αμέσως. Δημοσιευμένο στα ΑΙΟΛΙΚΑ ΦΥΛΛΑ, τχ. 47ο (Οκτώβριος 1997), με τίτλο: «Το βυζαντινό στοιχείο στον “Μικρό Ναυτίλο” του Ελύτη», σε πολλούς άγνωστο, έχω τη γνώμη πως όποιος διαβάζει και διδάσκει Οδυσσέα Ελύτη, θα το λάβει υπόψη του.

Η συνέχεια του άρθρου εδώ

Χάρισμα στην εφετινή Γ΄ Λυκείου...

«Η ελληνική γλώσσα, ο άνθρωπος, η θάλασσα… Για κοιτάξετε πόσο θαυμάσιο πράγμα είναι να λογαριάζει κανείς πώς, από την εποχή που μίλησε ο Όμηρος ως τα σήμερα, μιλούμε, ανασαίνουμε, και τραγουδούμε την ίδια γλώσσα. Κι αυτό δε σταμάτησε ποτέ, είτε σκεφτούμε την Κλυταιμνήστρα που μιλά στον Αγαμέμνονα, είτε την Καινή Διαθήκη, είτε τους ύμνους του Ρωμανού και τον Διγενή Ακρίτα, είτε το Κρητικό Θέατρο και τον Ερωτόκριτο, είτε το δημοτικό τραγούδι. Και όλοι αυτοί, οι μεγάλοι και οι μικροί, που σκέφτηκαν, μίλησαν, μέτρησαν ελληνικά, δεν πρέπει να νομίσετε πως είναι σαν ένας δρόμος, μια σειρά ιστορική, που χάνεται στη νύχτα των περασμένων και βρίσκεται έξω από σας. Πρέπει να σκεφτείτε πως όλα αυτά βρίσκονται μέσα σας, τώρα, βρίσκουνται μέσα σας όλα μαζί, πως είναι το μεδούλι των κοκάλων σας, και πως θα τα βρείτε αν σκάψετε αρκετά βαθιά τον εαυτό σας. Αλλά για να κάνετε αυτή τη δουλειά, για να επιδοθείτε σ’ αυτή την εσωτερική προσήλωση, θα σας βοηθήσουν οι άνθρωποι του καιρού σας, που με τον καλύτερο τρόπο μπόρεσαν να εκφραστούν στην ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτό καθώς πιστεύω, η σύγχρονή μας λογοτεχνία είναι απαραίτητη για να καταλάβουμε, όχι μόνο την αρχαία λογοτεχνία, αλλά και όλη την ελληνική παράδοση. Πόσες ερμηνείες για τη λιτότητα της αρχαίας τέχνης δεν θα ήταν περιττές λ.χ., αν μπορούσαμε να νιώσουμε καλά την τέχνη ενός δημοτικού τραγουδιού.

»[...] Θυμάμαι τη μέρα που μας κήρυξαν τον πόλεμο οι Γερμανοί. Το πλήθος που ζητωκραύγαζε στην οδό Σταδίου, σώπασε ξαφνικά, κι έπειτα άρχισε να τραγουδά με μια βαριά μεγάλη φωνή: “Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια”. Αυτό και μόνο. Αλλά αυτό και μόνο ήταν αρκετό για να καταλάβει κανείς πως ο πόλεμος τούτος δεν ήταν σημερινός ούτε χτεσινός: ήταν ο αιώνιος πόλεμος της Ελλάδας όλων των καιρών για την ανθρώπινη αξία».

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ. (1999). «Σημειώσεις για μια ομιλία σε παιδιά», στο: Δοκιμές (1936-1947), τ. Α΄. Αθήνα: Ίκαρος, σσ. 177-178.