Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού: Με το γραφή του +π. Αλέξανδρου Σμέμαν

Παρασκευή, 14 Σεπτεμβρίου, 1979

Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού

Χθες βράδυ, στον Εσπερινό (που τον τέλεσα μαζί με τον Μητροπολίτη Θεοδόσιος), η εκκλησία ήταν κατάμεστη. Όμορφη χορωδία. Και μέσα σε μια στιγμή, μ’ όλη μου την καρδιά, ένιωσα την αλήθεια αυτής της ακολουθίας. Ο σταυρός κατέρχεται, σαν να εξαφανίζεται, και κατόπιν υψώνεται αργά – θριαμβευτικά, χαρούμενα. Σαν μια απάντηση στο είδος της κατάθλιψης αυτών των τελευταίων ημερών που δημιουργείται, όταν αναλογίζεται κανείς την κατάρρευση του κόσμου και τον θρίαμβο του κακού και του παραλογισμού στον κόσμο».

π. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΜΕΜΑΝ. (2018). Ημερολόγιο (1973-1983). Αθήνα: Ακρίτας, σσ. 377-378.

Μ. Παρασκευή: Μέρα αφιερωμένη στην Αγάπη

Του Γρηγόρη Δουμούζη – Θεολόγου, MSc Θεολογίας, Κοινωνιολόγου

Υπάρχουν στιγμές που δεν μπορεί ούτε η λογική, ούτε τα συναισθήματα να περιγράψουν τα γεγονότα που βιώνουμε. Ένα τέτοιο μοναδικό γεγονός είναι ο Σταυρός και η Ταφή του Κυρίου μας. Είναι περιορισμένα η λογική και τα συναισθήματα, γιατί τα ξεπερνάει το γεγονός αυτό. Τι βιώνει ο άνθρωπος; Την αίσθηση και την παρουσία της ζωής. Τι μένει; Η ενόραση του Θεού. Η απόλαυση του Θεού. Η εμπειρία του Θεού. Και μπορεί και λες: «Τώρα ζω».

Πώς μπορείς και λες ότι «τώρα ζω»; Γιατί ο Θεός πέθανε. Ανέβηκε στον σταυρό, μπήκε στον τάφο για ν’ αποδείξει την αγάπη Του. Εφόσον είναι τέτοια η αγάπη Του, που ανεβαίνει μέχρι τον σταυρό και μέχρι τον τάφο, τότε, μπορούμε και εμείς να ελπίζουμε για τον κάθε δυσκολεμένο άνθρωπο, αμαρτωλό ή δίκαιο. Είναι εγγύς ο Θεός, είναι παρών ο Θεός, είναι δικός μας ο Θεός και μπορεί να γίνει ορατός στη ζωή μας.

Η πνευματική, λοιπόν, εμπειρία ούτε συναισθήματα είναι, ούτε λογική. Είναι εμπειρία της αγάπης του Θεού και εμπειρία της ζωής. Και ζωή είναι ο Χριστός. Αυτά τα παράδοξα ζούμε εμείς, που δεν μπορούν να καταλάβουν η λογική και οι άνθρωποι του κόσμου. Ποια παράδοξα; Ότι η ζωή για εμάς αποδεικνύεται στον σταυρό και στην ταφή. Απ’ τον τάφο ανέτειλε η ζωή.

Τι κάνουμε σήμερα; Πανηγυρίζουμε. Τι πανηγυρίζουμε; Αυτό το θλιβερό γεγονός. Γιατί; Γιατί είναι το τεκμήριο της αγάπης του Θεού. Λατρεύουμε και αγαπούμε τον σταυρό. Είμαστε ερωτευμένοι μ’ αυτό το σύμβολο. Γι’ αυτό σήμερα, κανείς δεν μπορεί να θρηνεί και να στενοχωριέται. Αυτή είναι η μεγαλύτερη βλασφημία ενώπιον του Θεού: Να στενοχωριόμαστε όταν βλέπουμε αυτά τα γεγονότα. Όταν ανεβαίνει στον σταυρό και όταν μπαίνει στον τάφο. Τι κάνουμε λοιπόν; Ησυχάζουμε, ειρηνεύουμε και σιωπούμε. Απολαμβάνουμε τη ζωή, τον έρωτα, το πρόσωπο και τον Χριστό.

Καλά κάνει ο Θεός που μας δίνει τέτοια μυστήρια και μας αποκαλύπτει τέτοια γεγονότα. Να μείνουμε, επομένως, μέσα στη μνήμη του Ονόματός Του. Να εντυπωθεί μέσα στην καρδιά μας αυτό το γλυκύτατο όνομα του Ιησού. Να μένει μέσα μας και να μας δίνει δύναμη. Να είμαστε ασήμαντοι και, ταυτόχρονα, εξαιτίας αυτού του ονόματος που είναι εντυπωμένο στην καρδιά μας, να γίνεται «έκρηξη ζωής» για μας. Να είμαστε αδύναμοι και, ταυτόχρονα, δυνατοί. Ασήμαντοι και, ταυτόχρονα, οι πλέον σημαντικοί. Διότι έχουμε Αυτόν ως αδελφό και φίλο.

Θρηνούμε και χαιρόμαστε. Θρηνούμε για την αμαρτία μας, χαιρόμαστε, όμως, γι’ αυτή την απόδειξη της αγάπης του Θεού. Κανείς δεν μπορεί να αμφιβάλει. Έχουμε την απόδειξη της αγάπης του Θεού μπροστά μας. Είναι ο σταυρός και ο τάφος. Αυτή είναι η δύναμή μας και αυτό είναι το σκάνδαλο του κόσμου. Οπότε, βλέπουμε πως είναι μεγάλος ο «καρπός» του σταυρού. Ποιος είναι ο «καρπός»; Η σωτηρία ολόκληρου του κόσμου. Με το τίμιο αίμα Του ο Χριστός «πλήρωσε» όλες τις αμαρτίες του ανθρώπινου γένους. Ο κάθε άνθρωπος είναι σωσμένος δωρεάν, αρκεί να δεχτεί αυτή τη δωρεά με τη μετάνοια και ν’ αφεθεί στο Θεό.

Όλη η υπόθεση η δική μας είναι η κατάθεση της ελευθερίας μας και η παράδοσή μας στα χέρια του Θεού. Δεν μας σώζουν οι αρετές μας, αλλά ο σταυρός. Είδατε πόσο ωραία είναι τα πράγματα και πόσο τα τακτοποίησε η πρόνοια του Θεού; Ένα «ναι» χρειάζεται από εμάς ουσιαστικά. Να πούμε ένα «ήμαρτον». Λέει ο ιερός Χρυσόστομος: «Τι κόπο απαιτεί ένα ήμαρτον; Ούτε χρήματα, ούτε δόξα, μόνο διάθεση ψυχής». Αυτό είναι το κατόρθωμα του σταυρού. Απ’ τη μια είναι ο σταυρός που «ξεπλένει» τις αμαρτίες μας, και απ’ την άλλη είναι η κατάθεση της ελευθερίας μας.

Εμείς στενοχωριόμαστε για τον σταυρό του Χριστού, αλλά καθημερινά μπορεί να Τον σταυρώνουμε. Μπορεί κάποιος να προσκυνάει τον σταυρό και να κλαίει, αλλά μέσα του διαρκώς να σταυρώνει τον Χριστό και να Τον αρνείται. Η μεγαλύτερη άρνηση του Χριστού είναι η απελπισία. Η μεγαλύτερη βλασφημία προς τον Σταυρό είναι να πιστέψω πως ο Χριστός δεν μπορεί να κατέβει στο δικό μου Άδη, να έρθει στη δική μου πτώση και να με σώσει. Αν, δηλαδή, πιστέψω πως δεν μπορεί να με αναστήσει ο Σταυρός του Χριστού.

Σήμερα, λοιπόν, στην Εκκλησία βιώνουμε άλλη μια αντίφαση: Ο Επιτάφιος είναι το πιο θλιβερό, αλλά, ταυτόχρονα, και το πιο ευχάριστο γεγονός. Ζούμε μια αντίφαση που δεν ερμηνεύεται εύκολα. Όμως, για μας, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, η Μ. Παρασκευή είναι μια μέρα αφιερωμένη στην αγάπη, μιας και η απόδειξη της αγάπης είναι η θυσία. Αυτό ακριβώς έκανε και ο Χριστός.

Φυσικά, μη ξεχνάμε πως πολύ σύντομα «πλησιάζει» το μεγαλύτερο γεγονός: Η Ανάσταση του Χριστού. Μια έννοια, όμως, λίγο δυσνόητη στις μέρες μας, μιας και αδυνατούμε να κατανοήσουμε πρακτικά τι πάει να πει και τι έχει να μας προσφέρει η «Ανάσταση του Χριστού» σ’ όλους εμάς τους Χριστιανούς. Προκύπτουν τα εξής ερωτήματα: «Πώς μπορούμε να ζήσουμε σε τούτο τον κόσμο της φθοράς, ως μάρτυρες της Αναστάσεως, έχοντας μέσα μας τη χαρά της συμφιλίωσης του κόσμου με το Θεό εν Χριστώ, τη χαρά της τελικής νίκης επί του θανάτου; Τι μπορεί, τέλος πάντων, να σημαίνει αυτό; Πώς γίνεται; Πώς μεταφράζεται στην καθημερινή ζωή μας;».

Η απάντηση είναι πάρα πολύ απλή: Ο μόνος τρόπος της αναστημένης ζωής είναι η απροϋπόθετη αγάπη. Ποια είναι η «απροϋπόθετη αγάπη»; Η αγάπη που «σπάει» το σκληρό «κέλυφος» του εγωισμού και ανοίγεται στον άλλον. Η αγάπη που φτάνει να βάλει τον άλλον πάνω απ’ τον εαυτό της. Μόνο αυτή η αγάπη λυτρώνει, μόνο αυτή δίνει χαρά, μόνο αυτή, τελικά, σώζει. Ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς αναφέρει: «Όλη η ιστορία του Χριστιανισμού δεν είναι τίποτα άλλο, παρά η ιστορία ενός και μοναδικού θαύματος, του θαύματος της του Χριστού αναστάσεως, το οποίο συνεχίζεται διαρκώς σε όλες τις καρδιές των χριστιανών από μέρα σε μέρα, από έτος σε έτος, από αιώνα σε αιώνα μέχρι της Δευτέρας Παρουσίας».

Τι σημαίνει «Ανάσταση», λοιπόν; Λέει ο π. Χαράλαμπος Παπαδόπουλος: «Ορίστε τι σημαίνει: ν’ απαντάς στο θάνατο με ζωή. Στο σκοτάδι ν’ ανάβεις φως. Στη μιζέρια να δίνεις ελπίδα. Στον πόνο να προσφέρεις ένα χέρι να πιαστεί ο άλλος, στην απελπισία να γίνεσαι όλος μια αγκαλιά». Η ανάσταση του Χριστού είναι μια βαθιά μεταμόρφωση της ζωής που δεν γνωρίζει θάνατο.

Ο έρως σταυρούται

«Ο έρως σταυρούται. Δεν πρόκειται περί σωματικής φιλίας, αλλά περί νοητής. “Ο εμός έρως εσταύρωται, και ουκ έστιν εν εμοί πυρ φιλόυλον”, γράφει ο θείος Ιγνάτιος».

Ιερομόναχος ΣΥΜΕΩΝ. (1985). Νηφάλιος Μέθη. Αθήνα: Άγρα, σ. 31.

Ιερομονάχου ΣΥΜΕΩΝ. (1994). Συμεών Μνήμα. Αθήνα: Άγρα.

ΣΤΑΥΡΟΣ: το σύμβολο της δύναμης και της χαράς

Του Γρηγόρη Δουμούζη – Θεολόγου, MSc Θεολογίας, Κοινωνιολόγου

Η Εκκλησία μας σήμερα εορτάζει την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Ο Σταυρός δεν είναι ένα «νεκρό» σύμβολο, αλλά είναι μια πρόταση ζωής. Ο Σταυρός είναι το καύχημά μας, είναι η ελπίδα μας, είναι η απόδειξη της αγάπης του Θεού. Ο Σταυρός είναι αυτός που «άνοιξε» τις πύλες του παραδείσου. Εφόσον υπάρχει ο Σταυρός, εφόσον πάνω σ’ αυτόν σταυρώθηκε ο Χριστός, μπορούμε και ελπίζουμε.

Μέσα στην Εκκλησία συμβαίνουν πράγματα περίεργα, πράγματα που αντιβαίνουν στην ανθρώπινη λογική. Άραγε, πώς ένα ξύλο, ένας σταυρός, μπορεί να είναι «τίμιο» και να το προσκυνούμε; Πώς αυτό το σύμβολο «αισχύνης» για μας είναι σύμβολο «δύναμης» και «χαράς»; Γι’ αυτό ελπίζουμε: Επειδή έχουμε ένα Θεό που σταυρώθηκε για μας. Ποιος μπορεί να απελπίζεται;

Ο Σταυρός από «ήττα» έγινε «νίκη». Γιατί αυτό; Διότι όταν ηττάσαι για χάρη του άλλου, τότε κερδίζεις. Όταν θυσιάζεσαι για τον άλλον με επίγνωση και λόγο αγάπης, τότε είσαι πραγματικός νικητής. Αυτό είναι μια ανατροπή της λογικής του κόσμου: Ο «ηττημένος» είναι ο «νικητής». Ουσιαστικά, «νικητής» είναι ο άνθρωπος που «βγήκε απ’ τον εαυτό του», «γεφύρωσε» την απόσταση απ’ τον πλησίον του και έγινε διάκονος των ανθρώπων. Μέσα στην Εκκλησία ο «νικητής» είναι αυτός που δέχεται να χάσει. Εμείς όταν αγωνιούμε να νικήσουμε τον άλλον, να φανούμε πιο ισχυροί, πράττουμε τη μεγαλύτερη προσβολή προς τον Σταυρό. Αυτό δείχνει ότι δεν έχουμε υποψιαστεί ποια είναι η ουσία της πνευματικής ζωής.

Απ’ τη μια, λοιπόν, ο Σταυρός είναι το καύχημά μας, αλλά, ταυτόχρονα, είναι και μια πρόταση ζωής. Αν δεν επιλέξουμε αυτή την οδό της αυταπάρνησης και της αυτοθυσίας, δεν μπορούμε να «γευτούμε» τη χάρη του Θεού. Διευρύνονται οι εσωτερικοί ορίζοντες του ανθρώπου που ζει μ’ αυτή την προοπτική και ο ίδιος αποκτά μια άλλη αίσθηση και «γεύση» ζωής. Μια αίσθηση ζωής που καταλαβαίνουν μόνο οι πονεμένοι και δυσκολεμένοι άνθρωποι, οι οποίοι εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στον Σταυρό.

Έναν πόνο, όμως, που τον προσεγγίζουμε εν Χριστώ. Δηλαδή, όχι με αντίσταση, όχι με παράπονο, αλλά τον αποδεχόμαστε ησυχαστικά και μ’ εμπιστοσύνη στον Χριστό. Ο άνθρωπος αυτός του σταυρού και του πόνου έχει αποκτήσει μια προσωπική σχέση με το Θεό. Όσο μεγαλύτερη είναι η αγάπη, τόσο μεγαλύτερος είναι ο πόνος. Σήμερα μας έχει διαλύσει η άνεση. Έχουμε μια ψευδαίσθηση της πνευματικής ζωής. Θεωρούμε πως πνευματική ζωή είναι να μας πηγαίνουν όλα καλά, να ζούμε τη χαρά του Θεού και να μην αγωνιζόμαστε για τίποτα.

Ο αληθινά ελεύθερος άνθρωπος είναι αυτός που ταύτισε το θέλημά του με το θέλημα του Θεού. Όμως, επειδή είμαστε ως επί το πλείστον εγωιστές, είναι οδυνηρό να ταυτίσουμε το θέλημά μας με το θέλημα του Θεού. Χωρίς αυτή την προσπάθεια να ξεπεράσουμε τις «αγκυλώσεις» μας, δεν μπορεί ν’ ανοιχτεί για μας η πνευματική οδός. Ο Σταυρός αυτό σημαίνει: Σταυρώνω τον εγωισμό μου και το θέλημά μου, γιατί πάνω απ’ το δικό μου θέλημα ζητώ το θέλημα του Θεού. Βλέποντας ο Θεός αυτόν τον αγώνα, μου «ανοίγει» δρόμους. Μου δίνει τη χαρά που δεν γνωρίζει ο κόσμος. Μου δίνει το φωτισμό που δεν γνωρίζουν οι σοφοί του κόσμου.

Ο κόσμος θέλει τα πολλά για να νιώσει γεμάτος. Όμως, αν κατορθώσουμε να «γευτούμε» τους «καρπούς» της σταυρικής θυσίας και της αναστάσεως, θέλουμε να μην έχουμε τίποτα, ώστε να μπορέσουμε να «γευτούμε» το παν που είναι ο Θεός. «Αδειάζουμε» θεληματικά, διώχνουμε τα πάντα από πάνω μας, για να είμαστε άνετοι ενώπιον του Θεού. Δεν μας βαραίνουν μόνο οι αμαρτίες. Μας βαραίνουν, επίσης, και οι επιδιώξεις μας, οι απαιτήσεις μας και οι αγωνίες μας.

Τι σημαίνουν αυτά; «Θέλω να βρω αυτό στο οποίο στοχεύω. Ποιο; Έναν ικανοποιημένο εαυτό». Όμως, ένας «ικανοποιημένος» εαυτός είναι ένας «νεκρός» εαυτός. Ο αληθινά «ζωντανός» άνθρωπος είναι αυτός που δεν έχει θελήματα και κρατά «ζωντανό» μόνο το θέλημα της καρδιάς του, που είναι ο Χριστός. Αυτός είναι ο «δρόμος» του Σταυρού.

Δυστυχώς, μας έχει διαλύσει η άνεση. Κοροϊδεύουμε τους «κοσμικούς» ανθρώπους, αλλά ζούμε όπως αυτοί. Έχουμε τις ίδιες επιθυμίες και τις ίδιες επιδιώξεις. Απλώς, τι κάνουμε; Βάζουμε το «ένδυμα» του χριστιανού, μετέχουμε τυπικά στα μυστήρια της Εκκλησίας, για να λάβουμε μια ευχαρίστηση και όχι να μπούμε σ’ αυτή την πορεία να «σηκώσουμε» τον σταυρό μας, να σταυρώσουμε τους λογισμούς μας και τη φιλαυτία μας. Κάθε μέρα είμαστε «καλεσμένοι» να κάνουμε την καρδιά μας «αγία τράπεζα». Να θυσιάζουμε το θέλημά μας και τις επιθυμίες μας. Αυτό, φυσικά, να γίνει στο όνομα του «Χριστού» και όχι στο όνομα του «εαυτού» μας.

Όμως, πρέπει να ρωτήσουμε την καρδιά μας: «Θέλουμε τον Χριστό ή τους πόθους μας; Θέλουμε τον Χριστό ή τις φαντασιώσεις μας;». Αυτό χρειάζεται να το ξεκαθαρίσουμε. Αν δεν το ξεκαθαρίσουμε, δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική πνευματική ζωή. Μόλις, όμως, ξεκαθαρίσουμε ότι ο Χριστός είναι το παν, όπως έλεγε ο Άγιος Πορφύριος, τότε, κάθε μέρα για χατίρι του Χριστού και της σχέσης μαζί Tου αρνούμαι να ικανοποιώ τον εαυτό μου, ώστε να βρω την πραγματική ικανοποίηση της καρδιάς μου.

Του Σταυρού σήμερα... με χλιδάτους ρασοφόρους

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Σε παλαιότερες παραδοσιακές κοινωνίες, στις εκκλησιές μας, η ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού δεν είχε τα χαρακτηριστικά της γιορτής, όπως αυτή στις μέρες μας τελείται. Κυριαρχούσε η απλότητα και η ιεροπρέπεια. Τυχαία, σήμερα, σε μια σύντομη πλοήγησή μου στο Διαδίκτυο, η ματιά μου έπεσε σε ναό του «Νέου Κόσμου», όπου η μετάδοση του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας, με τον γνωστό σε πολλούς «τελετάρχη» αρχιμανδρίτη Νικόδημο Καβαρνό, να τραβά το φακό της «θείας δημοσιότητας». Για πολλούς, ο εν λόγω αρχιμανδρίτης, θεωρείται άριστος και καλλίφωνος ψάλτης. Έχω αντίθετη άποψη. Όπως τον βλέπω στην οθόνη του υπολογιστή, δείχνει άνθρωπος που έχει χάσει το Θεό από μέσα του. Γι’ αυτόν ο υπολογιστής είναι μέσο προκλητικής προβολής του προσώπου του. Αποκαλυπτικές είναι οι εικόνες όταν ψάλλει: μικρόφωνο στα χέρια και φωνή σαν μουεζίνη. Βέβαια, δεν είναι ο μόνος. Σε πολλούς ναούς, σε πανελλήνια κλίμακα, υπάρχουν αντίστοιχες γραφικές φιγούρες, ιερέων και ιεροψαλτών. 

Ο αρχιμανδρίτης Καρβαρνός σήμερα, ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού, το παράκανε: όπως τον έπιανε ο φακός της «θείας δημοσιότητας», στο πρόσωπό του ψεύτικος ο συναισθηματισμός, παντελώς ξένος προς την παράδοση της Εκκλησίας. Δεν λέω, σίγουρα έχει καλές γνώσεις της ψαλτικής τέχνης και υμνολογίας. Εκείνο, όμως, που προσωπικά μού φαίνεται ότι αγνοεί είναι πως, η γνώση είναι προεχόντως δωρεά, όπως σημειώνει σ' ένα άρθρο του για την εικόνα - πληροφορία ο Χρήστος Μαλεβίτσης. Κι ότι γνωρίζοντας τελείς υπό το βλέμμα του Δημιουργού Θεού. «Κύριε γνώρισόν μοι και γνώσομαι», με καίριο τρόπο διατυπώνει ο Ιερεμίας. Το να κρατάς στα χέρια σου το Σταυρό του Κυρίου, στολισμένο με βασιλικό και να τον υψώνεις με θεατρινίστικο τρόπο, νομίζω ότι επαληθεύεις αυτό που γράφει ο κυρ Φώτης Κόντογλου:

«“Σαν ακούς πολλά κεράσια, πάρε μικρό καλάθι”. Πολλοί σταυροί μα λίγη πίστη σ’ Αυτόν που σταυρώθηκε απάνω στον σταυρό. Πήραμε το ξύλο κατάξερο χωρίς να πάρουμε Εκείνον που το πότισε με το αίμα του. Εκείνον “δι’ ου το του σταυρού ζωηφόρον εν γη πεφυτούργητε δένδρον”. Δεν πιστεύουμε στο Σταυρό, γιατί δεν πιστεύουμε στο Χριστό, αφού πιστεύουμε μόνο στον εαυτό μας. Για μας είναι κούφια λόγια κι ο Χριστός κι ο Σταυρός».

ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. (1977). «Ο σταυρός. Το ζωηφόρον φυτό», στο: Μυστικά Άνθη. Ήγουν κείμενα γύρω από τις αθάνατες αξίες της ορθόδοξης ζωής. Αθήναι: «Αστήρ». Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου, σ. 60.

Πορεία κάτω από το Σταυρό

Π. Β. ΠΑΣΧΟΣ. (1987). «Πορεία κάτω από το Σταυρό», στο: Έρως Ορθοδοξίας. Βίοι Αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας και κατανυκτικά κεφάλαια ορθοδόξου πνευματικότητος στολισμένα με πολλές βυζαντινές εικόνες. Αθήνα: Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, σσ. 185-186.

Η σοφία του Σταυρού

ΠΗΓΗ: Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος - Archbishop Anastasios

Ο Σταυρός του Χριστού είναι ανοιχτά χέρια κι όχι «σταυρός» σφιγμένη γροθιά

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 

Αναγκαία διασάφηση 

Το άρθρο μου αυτό είδε το φως της δημοσιότητας πριν ολίγες ημέρες στην ιστοσελίδα ΤΟ ΝΗΣΙ. Γράφτηκε λαμβάνοντας υπ’ όψιν καθαρά θεολογικά και ιστορικά δεδομένα, δίχως την παραμικρή σκέψη εμπλοκής μου σε εκείνα τα παιχνίδια πολιτικής, τα ανακατεμένα με θεολογική - εκκλησιαστική ορολογία και γλώσσα. Έγνοια μου ήταν να υπάρξει ένας καλοπροαίρετος παρεμβατικός λόγος, αυστηρά θεολογικοϊστορικός, στα όσα με διχαστικό τρόπο για μήνες συμβαίνουν στην πόλη μας, με αφορμή τον Σταυρό στην παραλία του Απελλή. Την ίδια ακριβώς έγνοια είχε και το μετά από δύο ημέρες άρθρο μου – σχολιασμός, που κι αυτό δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα ΣΤΟ ΝΗΣΙ, το οποίο μάλιστα δέχθηκε κι ένα σχόλιο αναγνώστη – για κάποια ώρα φιλοξενούνταν στο site, διαγράφτηκε όμως, δεν γνωρίζω την αιτία γιατί. Σ' αυτό το σχόλιο, το οποίο με προσοχή διάβασα, αν και καλοδεχούμενο, ομολογώ πως σε καμιά περίπτωση δεν μπήκα στον «πειρασμό» να απαντήσω. Δεν είχα την παραμικρή διάθεση, για τον εξής βέβαια λόγο: οι σκέψεις του συντάκτη ήταν ασφυκτικά δεμένες στις πέδες ενός Χριστιανισμού περίκλειστου στον εαυτό του. Πέραν της ελλιπούς γνώσης θεολογικών και ιστορικών δεδομένων που είχε, δεν θέλησα να εμπλακώ σε μια «συζήτηση» - αν τελικά αυτή γινόταν στο χώρο των σχολίων – διότι ο σχολιαστής βρίσκονταν σε κατάσταση θρησκευτικής συνειδησιακής γυμνότητας, που σημαίνει ότι ο κόπος μου θα πήγαινε στράφι, όπως σοφά μας θυμίζει ο απλός λαός μας. Συνεπώς, κατά το πρόταγμα του Διονύσιου Σολωμού που λέγει πως γνήσιος άνθρωπος είναι ο άγρυπνος, γιατί μέσα σ’ ένα καθεστώς τέτοιας εσωτερικής αγρύπνιας μπορεί να ανακαλύψει τον βαθύτερον εαυτό του, ο καλοπροαίρετος θέλω να πιστεύω σχολιαστής των απόψεών μου για τον Σταυρό στην παραλία του Απελλή, δεν ήταν «άγρυπνος» άνθρωπος, γι’ αυτό και δεν απάντησα. 

Γνωστό είναι πως μια λάμπα φωτός όταν πρόκειται να καεί, για κάποια δευτερόλεπτα είτε εκπέμπει περισσότερο φως είτε τρεμοσβήνει. Μετά υπάρχει απόλυτο σκοτάδι. Έτσι και η ιστορία του Σταυρού στην παραλία του Απελλή, ενώ θέλει να εκπέμψει κάποιο φως - έτσι λένε όσοι υποστηρίζουν την ύπαρξή του εκεί - δυστυχώς (και λυπάμαι βαθύτατα που το λέγω) μάλλον απατώνται όσοι το υποστηρίζουν. Χωρίς να το καταλαβαίνουν βρίσκονται εκτεθειμένοι ενώπιον Θεού κι ανθρώπων. Δεν ξέρω, μπορεί να κάμω και λάθος. Όμως, έχω την αίσθηση πως εξαιτίας αυτού του γεγονότος που, καθώς φαίνεται έχει διχάσει την τοπική μας κοινωνία, το όνομα του Χριστού που όλοι μας πιστεύουμε, μάλλον «βλασφημείται εν τοις έθνεσιν» (Ρωμ. 2, 24). Εξηγούμαι γιατί το γράφω αυτό, δίχως να ‘χω την παραμικρή διάθεση να κάμω κήρυγμα, ντυμένος με τη λεοντή του «φωταδιστή» ιεροκατήγορου. Απλώς, βάσει εσωτερικών κριτηρίων της Εκκλησίας και της Θεολογίας της, στοχάζομαι πως όλοι μας, μας όλοι μας, υποστηρικτές και μη υποστηρικτές στο να υπάρχει ένας Σταυρός στην παραλία του Απελλή, οφείλουμε να πενθήσουμε την εκκλησιαστική ορφάνια μας. Και μιας άρχισε η Μεγάλη Σαρακοστή, καλόν είναι να αποσυρθούμε στις προσωπικές «μονές» της μετάνοιάς μας και να κλάψουμε τις αστοχίες μας, ικετεύοντας τον Θεό να μας έχει όλους στην αγκαλιά του. Πέραν, όμως, ετούτου του τρόπου ζωής, ας μην πάψουμε να αναζητούμε και τη ρίζα της συντελούμενης εδώ και καιρό διάβρωσης της πίστης και της αλήθειας της Εκκλησίας. Ειδεμή, θα είμαστε σαν εκείνους τους στρογγυλούς λίθους της αυτάρκειας και της απομόνωσης, όπως λέγει το ωραίο πρωτοχριστιανικό κείμενο Ποιμήν του Ερμά, οι οποίοι «ετέθησαν παρά τον πύργο» γιατί αδυνατούσαν να προσαρμοστούν ο ένας κοντά στον άλλον. 

Ο Σταυρός του Χριστού προϋποθέτει κοινή ζωή

Η εικόνα με τον τεράστιο κάτασπρο «σταυρό», που άλλοι τον στήνουν κι άλλοι τον ξηλώνουν, εδώ και μήνες έχει γίνει είδηση. Είδηση πάνω στην είδηση και, μάλιστα, ψευδής είδηση, αφού ως τέτοια – ας μην ξεχνάμε ότι ζούμε στην εποχή των fake news - αναπαράγεται κι εντέχνως από τα τοπικά προς τα αθηναϊκά τηλεοπτικά κανάλια μεταφέρεται μόνον όπως την επιθυμούν οι διοργανωτές αυτού του σώου. «Χριστιανοί και Έλληνες», καθώς λένε ότι είναι όλοι εκείνοι από τη μεριά που στήνουν και ξαναστήνουν το «σταυρό», επιθυμώντας λένε και ξαναλένε να φαίνεται το «σύμβολο» της «χριστιανοσύνης» τους και να θυμίζει σ’ όποιον δεν ανήκει στο ιδεολόγημα «πατρίς – θρησκεία – οικογένεια» ό,τι εδώ ουδείς διαφορετικός, είτε σε πίστη είτε σε έθνος είτε σε φυλή, μπορεί να σταθεί, μπορεί να ξαποστάσει, αφού με το πλησίασμά του και μόνο, θα βεβηλώσει αυτόν τον «ιερό τόπο», στην παραλία Απελλή. Η άλλη τώρα πλευρά (ΜΚΟ, μη θρήσκοι και δεν συμμαζεύεται) τσίμπησε και με το δικό της τρόπο, κάθε λίγο και λιγάκι, αντιδρά δίνοντας τροφή στους απέναντί τους να λέγουν και να ξαναλέγουν ότι εμείς είμαστε «πατριώτες» και «χριστιανοί», ενώ εσείς που αντιδράτε είστε «προδότες» κι «άθεοι». Και οι αυτοπροσδιορισμοί και οι ετεροπροσδιορισμοί δεν έχουν τελειωμό. Πάνε κι έρχονται καθημερινά. Δεν θα τους καταγράψω, γιατί δεν επιθυμώ να χάσω το χρόνο μου με δαύτους. Προτιμώ καλοπροαίρετα, υπό μορφή τριών σκηνικών και τριών θέσεων, να καταθέσω μερικές σκέψεις μου. 

Σκηνικό 1ο: Η μακρόχρονη οικονομική κρίση που μας έλαχε, είναι γεγονός πια ό,τι έφερε και κρίση εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Κοντά στα άλλα πολλά του ρευστού κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι, το οποίο ταλαιπωρεί χρόνια τώρα τον απλό λαό μας και που γι’ αυτό ευθύνονται και οι πράσινοι και οι μπλε και οι πορτοκαλί και οι κόκκινοι, όλοι τους δηλαδή, ήρθε και θρονιάστηκε ο διχασμός. Στην προκειμένη περίπτωση το σκηνικό έχει δύο ομάδες, τους «σταυρολάτρες - σταυροφόρους» από τη μια και τους «σταυρομάχους» από την άλλη μεριά. Ως εκκλησιαστικός ιστορικός, ομολογώ πως αν και δεν πιστεύω ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται, στη Μυτιλήνη εδώ και κάποιους μήνες είναι σαν να ζούμε στην εποχή της «Εικονομαχίας». Το παράδειγμα που αναφέρω, ξέρω ότι δεν μπορεί επιστημονικά και ιστορικά να σταθεί. Το αναφέρω χαριτολογώντας, αφού και οι μεν και οι δε πράγματι δεν έχουν το Θεό τους. 

Σκηνικό 2ο: Είμαι πεπεισμένος ότι κατά τη μεριά των «σταυρολατρών» και «σταυροφόρων» η γνήσια χριστιανική πίστη μάλλον τους λείπει. Καλόν είναι να τολμήσουν τον επαναευαγγελισμό τους: «εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού», (Λκ. 8,5). Αλλιώς δεν εξηγούνται τα κείμενά τους που βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Πέραν της μίξης θρησκευτικής πίστης, πολιτικής, έθνους, φυλής και πάει λέγοντας, ένας που γνωρίζει θεολογικά γράμματα, δεν μπορεί να μην διακρίνει μια α-θεολογία, που όσο και να θέλει καλοπροαίρετα να την κρίνει, σίγουρα θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι πέρα για πέρα ανεπαρκής και ελαττωματική. 

Σκηνικό 3ο: Τι τελικά είναι αυτός ο «σταυρός» που στήνεται και ξανά στήνεται στην παραλία Απελλή; Σύμβολο αγάπης και θυσίας, όπως πράγματι οφείλει να είναι ή σύμβολο μίσους; Το κείμενο του Σεβασμιωτάτου Αρσινόης κ. Βασιλείου, που δημοσιεύθηκε σε ΣΤΟ ΝΗΣΙ, νομίζω πως δίνει ουσιαστική απάντηση. Δεν ξέρω, όμως, αν στα αυτιά (ένθεν κακείθεν, για να είμαι ακριβοδίκαιος) όλων εκείνων που εμπλέκονται σ’ αυτήν την φαρσοκωμωδία, του γέλωτα αλλά και των δακρύων, το κείμενο του Σεβασμιωτάτου έχει να τους δώσει κάτι ουσιαστικό. Εδώ, βέβαια, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει το γνωστό: «διαλέγεται και παίρνετε». Όμως, με συγχωρείτε κυρίες και κύριοι (ένθεν κακείθεν) τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο νομίζετε. Δεν παίζουμε ούτε με το Σταυρό του Χριστού αλλά ούτε και με την Πατρίδα. Ας σοβαρευτούμε επιτέλους! Και ας πούμε την αλήθεια. 

Στις επόμενες τρεις θέσεις, οι οποίες αποτελούν βασικά θεολογικά αξιώματα, με το χέρι στην καρδιά του, ο καθένας μας ας δει την αληθινή εικόνα της νίκης του Χριστού πάνω στον Σταυρό. Σταυρό της παντοδύναμης αγάπης του κι όχι «σταυρό μίσους»· όπως σοφά, άλλωστε, μας το θυμίζει κι ο πολύς Φ. Δοστογιέφσκη - σαν τον έλεγε ο κυρ Αλέξανδρος της Σκιάθου, ο αγαπημένος μας Παπαδιαμάντης - που στο στόμα του γνωστού ήρωα στάρετς Ζωσιμά, στους Αδελφούς Καραμαζώφ βάζει τα εξής σταράτα κι αληθινά λόγια: «μπροστά σε μερικές σκέψεις ο άνθρωπος στέκεται μπερδεμένος, ιδίως μπροστά στη θέα της ανθρώπινης αμαρτίας, και αναρωτιέται αν θα την πολεμήσει με βία ή με ταπεινή αγάπη. Πάντα ν’ αποφασίζεις: “θα την πολεμήσω με ταπεινή αγάπη”. Αν αποφασίσεις πάνω σ’ αυτό μια για πάντα, μπορείς να κατακτήσεις ολόκληρο τον κόσμο. Η γεμάτη αγάπη ταπείνωση είμαι μια τρομερή δύναμη, είναι το πιο δυνατό απ’ όλα τα πράγματα και δεν υπάρχει τίποτε σαν κι αυτή». 

Θέση 1η: Ο Σταυρός του Χριστού είναι ανοιχτά χέρια κι όχι σφιγμένη γροθιά. Χωρά τους πάντες, όσο διαφορετικοί κι αν είναι. Εκλεκτοί είμαστε όλοι. Η αγάπη ενάντια στο μίσος έχει αξία μόνον όταν αλλάζει και μεταμορφώνει τον κόσμο. Αγαπώντας κι όχι μισώντας τον άλλο, το κάμω γιατί εγώ θέλω να βλέπω μέσα του αγάπη κι όχι μίσος. 

Θέση 2η: Ο Σταυρός του Χριστού ταυτίστηκε με την αγάπη και νίκησε το μίσος. Η νίκη του θανάτου του επάνω στο Σταυρό είναι και δίκη μας νίκη. Εξού και ο χαρακτηρισμός του από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως «ζωοποιός θάνατος». Ολόκληρος ο προσωπικός και συλλογικός μας βίος ξετυλίγεται πάνω στην διελκυστίνδα, στη διαπάλη μεταξύ αγάπης και μίσους: ατόφια, αληθινή χριστιανική πίστη ή ιδεολογήματα και φόβος. Ναρκισσισμός για την πίστη και καπηλεία της πατρίδας ή ταπείνωση και αληθινός πατριωτισμός. Μίσος ή αγάπη κι αγιότητα. 

Θέση 3η: Η Εκκλησία βλέπει στον Σταυρό την τέλεια νίκη τής ταπείνωσης, που ξέρει να αγαπά, που ξέρει να συντρίβει το μίσος και το φόβο. Βλέπει τη θυσία του Χριστού ως την εκούσια αυτοπροσφορά τής συμπόνιας και της αλληλεγγύης. 

Υ.Γ.1. Ετούτο το υστερόγραφο αφορά και τις δύο πλευρές, ένθεν κακείθεν, που ανέφερα παραπάνω. Παρατίθεται αυτούσιος ο λόγος του Στρατηγού της Επανάστασης του 1821 Μακρυγιάννη, με την εξής βασική υπόμνηση: τον καιρό που ζούσε ο Μακρυγιάννης, ο λαϊκός μας πολιτισμός ήταν ο βασικότερος πυλώνας απλής και γνήσιας πίστης προς την πατρίδα και τον Χριστό. Αυτού του πολιτισμού επίγονοι και κληρονόμοι όλοι εμείς σήμερα, είναι σίγουρο ότι τον έχουμε χάσει, γι’ αυτό και προσπαθούμε με λάθος τρόπο να μαζέψουμε τα κομμάτια του. Όμως, εκείνοι που αληθινά προσπαθούν είναι ολίγοι, η «μαγιά» που ‘λεγε ο αξέχαστος ήρωας Μακρυγιάννης. Για δέστε τι γράφει για την πατρίδα και την πίστη στα Απομνημονεύματά του: «γλυκώτερον πράμα δεν είναι άλλο από την πατρίδα και θρησκεία»· «κι όσο αγαπώ την πατρίδα μου δεν αγαπώ άλλο τίποτας. Ναρθεί ένας να μου ειπεί ότι θα πάγει ομπρός η πατρίδα, στρέγομαι να μου βγάλει και τα δυό μου μάτια. Ότι αν είμαι στραβός και η πατρίδα μου να είναι καλά, με θρέφει· αν είναι η πατρίδα μου αχαμνά, δέκα μάτια νάχω, στραβός θα να είμαι». 

Υ.Γ.2. Αναμφίβολα στον 21ο αιώνα έχει αναζωπυρωθεί η διαμάχη θρησκευόμενων και αθεϊστών. Εκεί, όμως, που θα περίμενε κανείς αυτή η διαμάχη να γίνεται στο πλαίσιο ενός καθαρού και επιστημονικού διαλόγου, πρόκειται για μια διαμάχη που έχει πυροδοτήσει παθιασμένες αντιπαραθέσεις, με αποτέλεσμα να προκαλεί σύγχυση. Κι εδώ, όπως γίνεται σε όλες τις διαμάχες από τις οποίες λείπει ο έντιμος και ειλικρινής διάλογος, για τα καλά έχουν θεριέψει τα δύο σκιάχτρα του φανατισμού, από τη μια ο θρησκευτικός κι από την άλλη ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός. Στο άρμα του πρώτου δεμένος είναι ο εθνικισμός, στο άρμα του δεύτερου δεμένος είναι ο εθνομηδενισμός. Το πρόβλημα αυτό είναι σημαντικότατο. Για να λυθεί χρειάζεται καλή γνώση της Ιστορίας, νηφαλιότητα κι όχι ακρότητες. Για εμάς που θέλουμε να λέμε πως είμαστε πολίτες της Ευρώπης, κάθε κίνηση που τραβά προς ατραπούς ακροτήτων, αυτομάτως επί τάπητος θέτει και το ζήτημα του αποχριστιανισμού μας. Ετούτον, ως ένας καλός προφήτης, τον είχε διαβλέψει ο Τόμας Έλιοτ: «ο Κόσμος πειραματίζεται δοκιμάζοντας να διαμορφώσει μια πολιτισμένη αλλά μη χριστιανική νοοτροπία. Το πείραμα θα αποτύχει· όμως πρέπει να δείξουμε μεγάλη υπομονή περιμένοντας το γκρέμισμά του· στο αναμεταξύ να επωφεληθούμε το διάστημα αυτό: ώστε η Πίστη να κρατηθεί ζωντανή στους σκοτεινούς αιώνες που έχουμε μπροστά μας· ώστε να ανανεώσομε και να ξαναχτίσομε τον πολιτισμό· και να σώσομε τον Κόσμο από την αυτοχτονία», (τηρήθηκε η γραφή και η μετάφραση του αποσπάσματος από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο).

Τα επίμονο θάμβος του “σταυρού” τους

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 

«Πεθαίνει [ο Χριστός πάνω στον Σταυρό] ακολουθώντας τον θάνατο για χάρη μας και προσφέρει τον εαυτό του θυσία για μας· εναντίον του διαπράξαμε την παράβαση, και έπρεπε αυτός να δεχτεί το λύτρο για χάρη μας και έτσι να απαλλαγούμε από την κατάκριση· δεν είναι νοητό το αίμα του δεσπότη να προσφερθεί στον τύραννο», άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός.

«Δεν αρκεί να ονομάζουμε την αλήθεια, πρέπει και να την πιστεύουμε», Στέλιος Ράμφος.

Ομολογώ πως μένω έκπληκτος από το επίμονο θάμβος που σε μερικούς χριστιανομαθημένους ασκεί ο “σταυρός” στου Απελλή. Ένα σεργιάνι να κάμει κανείς σε ιστολόγια θρησκευτικού περιεχομένου - όχι όλα βέβαια - θα διαπιστώσει τον εγκλωβισμό σε “θεολογικά” σχήματα να καπηλεύονται και να παρερμηνεύουν τη χριστιανική πίστη. Με αντικειμενική εκτίμηση, είναι δεδομένο ό,τι η αλλοτρίωση σ’ ότι αφορά το Σταυρό του Χριστού είναι τέτοια, που από σύμβολο αγάπης και θυσίας, όλοι ετούτοι οι “ξαναμμένοι χριστιανοί” τον μετατρέπουν σε σύμβολο στρατωνισμού οπαδών σε κλειστό κλαμπ. Στον θεολογικό αντίλογο που οφείλουμε - όσοι τουλάχιστον έχουμε Θεό μέσα μας – με νηφαλιότητα να κομίσουμε, με αφορμή αυτό το “σήριαλ” που λαμβάνει χώρα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, η θεολογική αφασία όλο και περισσότερο θεριεύει, δεν έχει προηγούμενο! Το ανακάτεμα πολιτικής και θεολογικής γλώσσας, στην προκειμένη περίπτωση, δείχνει πως ο σκοπός είναι άλλος: η πρόκληση απόλυτης σύγχυσης, αποπροσανατολισμού και διχασμού στον κοινωνικό ιστό της Λέσβου. Σε πρόσφατο μάλιστα δημοσίευμα, με θεολογική ορολογία, (αφελής;) συντάκτης αποκάλυψε την πραγματικότητα, γιατί τελικά στήθηκε ο “σταυρός” στου Απελή: το πρόβλημα είναι οι μετανάστες και οι πρόσφυγες. Η ρηχότητα των επιχειρημάτων να τεκμηριωθεί η “θεολογική” σκέψη μπερδεύοντάς την με το μεταναστευτικό πρόβλημα, το οποίο πράγματι αντιμετωπίζει η Λέσβος, είναι τέτοια που απροκάλυπτα, ακόμη και στον απλό αναγνώστη, δείχνει τη «σχολαστική αποδεικτική» για το τι εστί ο Σταυρός του Χριστού. Αξίζει, όμως, εδώ να θυμίσω τι λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες της εποχής του: «Θα σας πω κάτι ενοχλητικό και βαρύ. Ξέρω ότι θα οργιστείτε, αλλά θα σας το πω. Και δεν θα το πω για να σας βλάψω, αλλά για να σας διορθώσω… Διάφοροι λένε ότι (αυτοί οι φτωχοί άνθρωποι) είναι φυγάδες, ξένοι και τιποτένιοι, που άφησαν τις πατρίδες τους και συρρέουν στην πόλη μας. Για πες λοιπόν! Αυτός είναι ο λόγος που αγανακτείς… επειδή όλοι την θεωρούν λιμάνι τους και προτιμούν την ξένη πόλη από τη γενέτειρά τους; Αντιθέτως, θα ‘πρεπε να χαιρόμαστε για το γεγονός ότι όλοι καταφεύγουν στα χέρια σας σαν σε λιμάνι κοινό και θεωρούν την πόλη αυτή μητέρα όλων». 

Υπάρχει ένα μαρτύριο, το οποίο εκεί που θα ‘πρεπε να είναι μαρτύριο ατόφιας πίστης στον Σταυρό του Χριστού, γίνεται μαρτύριο κόλασης. Έτσι εξηγείται το γεγονός ό,τι η ανακατεμένη με “πολιτικάντικη” ορολογία “θεολογίζουσα” γλώσσα, προσπαθεί να στηρίξει την «κάλπικη» πίστη της στον Χριστό. Η άκρως νεοευσεβίστικη νοοτροπία πείθει μόνο λίγους: μια μερίδα ακροατηρίου και αναγνωστών, που ωσάν τους Γραμματείς και Φαρισαίους, κόπτονται μόνο για την ατομική τους νομικίστικη θρησκευτική καθαρότητα. Εξ ου κι αναλώνουν τον θεολογικώς ανέραστο βίο τους – που να καταλάβουν το ηχηρότατο μήνυμα των αιώνων: «ο εμός έρως εσταύρωται» του αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου - σε θεολογικά φληναφήματα, στερούμενοι έτσι το άθλημα να γνωρίσουν τον πανταχού παρόντα Νυμφίο και Εραστή της Εκκλησίας, στην ερωτική του αυτοπροσφορά προς όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους, πάνω στον Σταυρό. Και το χειρότερο, με τη θλιβερή τους παρουσία και τα αφασιακά θεολογικά τους γραφόμενα, ετούτην την αυτοπροσφορά προσπαθούν να τη στερήσουν κι από τον απλό λαό μας. 

Ας περαιωθεί ετούτος ο σύντομος σχολιασμός με τον θεραπευτικό Παύλειο λόγο - αλλά που να τον δουν και να τον γευτούν οι δύσμοιροι “θεολογούντες”: «θεμέλιον γαρ άλλον ουδείς δύναται θείναι παρά τον κείμενον, ος έστιν Ιησούς Χριστός. Ει δε εποικοδομεί επί τον θεμέλιον τούτον χρυσόν, άργυρον, λίθους τιμίους, ξύλα, χόρτον, καλάμην, εκάστου το έργον φανερόν γενήσεται· η γαρ ημέρα δηλώσει· ότι εν πυρί αποκαλύπτεται· και εκάστου το έργον όποιόν έστι το πυρ δοκιμάσει» (Α΄ Κορ. 3. 11-13). 

ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ· «Πρόσφυγες» ή «Η Κοιλάδα του Κλαυθμώνος».

Ποιος Σταυρός… «Σταυρολάτρες» και «Σαυρομάχοι»… και ποια Ανάσταση;

«Μην υψηλοφρονήσεις επειδή εννοείς τις Γραφές, για να μην περιπέσεις στο πνεύμα της βλασφημίας», (Άγιος Μάρκος ο Ασκητής).