Ένας χρόνος χωρίς τον Χρήστο Γιανναρά (1935-2024). Αντί μνημοσύνου

Γράφει ο Γ. Μ. Βαρδαβάς

Η απώλεια του Χρήστου Γιανναρά είναι οπωσδήποτε ανεξάλειπτη, όπως τω όντι συμβαίνει με κάθε ανθρώπινη απώλεια. Αντί μνημοσύνου θα ήθελα να αναφερθώ σε δυο στιγμιότυπα από τη σύντομη γνωριμία μας το 2004 στο πλαίσιο του επιτυχημένου συνεδρίου «Εξουσία και Διακονία στην Εκκλησία», που διοργάνωσε ο Παγκρήτιος Σύνδεσμος Θεολόγων στο Ηράκλειο Κρήτης. Τυχαίνει λοιπόν να καθόμαστε δίπλα δίπλα κατά την απογευματινή συνεδρία της δεύτερης μέρας του συνεδρίου. Στη διαδικασία των ερωτήσεων ένας εκ των συνέδρων μακρηγορεί – όπως συχνά συμβαίνει στα συνέδρια με την ανοχή του Προεδρείου – ασύστολα, αδολεσχεί σχεδόν σαδιστικά. Γυρίζει αίφνης ο Γιανναράς προς το μέρος μου και με μια απόγνωση στο βλέμμα μου λέει: «Την ερώτηση επιτέλους! Την ερώτηση! Αμάν πια με τις τοποθετήσεις! Που είναι η ερώτηση;».

Στο τέλος των εργασιών του συνεδρίου είχε προγραμματιστεί μια επίσκεψη των συνέδρων στην Ιερά Μονή Αγκαράθου. Σε κάποια φάση της επισκέψεως βγαίνω έξω από το αρχονταρίκι και βλέπω τον Γιανναρά να καπνίζει. Ήταν η εποχή που κι εγώ ακόμα κάπνιζα, ωστόσο δεν μπόρεσα να αποκρύψω την έκπληξη μου. Ο Γιανναράς φυσικά το κατάλαβε γυρίζει προς εμένα και έχοντας ένα βαθύ, σπινθηροβόλο και διαπεραστικό βλέμμα μου λέει το αμίμητο: «Προς τι η έκπληξη σας, αγαπητέ μου; Δεν καπνίζω! Ασκώ τα πάθη μου!».

Απείρανθος, 24 Αυγούστου 2025

ΠΗΓΕΣ:

• ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΤΟΜΟ
• Φρέαρ

Δύο καλοκαιρινά περιστατικά: περί εκπαιδεύσεως ο λόγος

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Περιστατικό πρώτο

Την 19η Ιουλίου, παραμονή του Προφήτη Ηλία, βρέθηκα στον εσπερινό ξωκλησιού της Στερεάς Ελλάδας, αφιερωμένο στον Θεσβίτη προφήτη  της Παλαιάς Διαθήκης. Ανάμεσα σε γνωστά και φιλικά πρόσωπα, παρευρέθη κι ένας «ΔΔΕ», δηλαδή «διευθυντής» Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Έτσι τον αποκαλώ από τότε που παράτησε τη θέση του προέδρου πανελλήνιου εκπαιδευτικού συλλόγου, όπου μαζί με όλο το διοικητικό του συμβούλιο, τα κάνανε μαντάρα στο μάθημα των Θρησκευτικών αφού εξ αιτίας τους, επί μια δεκαπενταετία (το μάθημα), βρίσκεται σε συνεχή περιδίνηση. Από τα μαθητικά μου χρόνια γνωρίζω το εν λόγω κ. «ΔΔΕ». Καριερίστας ολκής. Χρόνια είχα να τον δω. Τον πλησίασα για να τον χαιρετίσω. Μετά τα πρώτα εκατέρωθεν χαιρετίσματα, του είπα ευθέως για τις τεράστιες ευθύνες που έχει για τη μέχρι σήμερα αρνητική πορεία του μαθήματος των Θρησκευτικών. Κι εκεί που περίμενα να κάνουμε εποικοδομητικό διάλογο, ο κ. «ΔΔΕ» άρχισε μια άνευ προηγούμενου επίθεση προς όλους εμάς που, με παιδαγωγική ενσυναίσθηση και θεολογική εκπαιδευτική ακρίβεια, στηρίξαμε τα Προγράμματα Σπουδών, όταν στα 2019 το ΣτΕ τα ακύρωσε, δικαιώνοντας αρτηριοσκληρωτικές ομάδες θεολόγων και ιεραρχών. Στην κυριολεξία δεν μπόρεσα να αρθρώσω μια πρόταση γιατί συνεχώς κουνώντας το δάχτυλό του μού έκανε μάθημα κατήχησης, με ιδεολογικές αρχές και αφηρημένους ηθικούς κώδικες, γιατί, όπως υποστήριζε, οι μαθητές σήμερα δεν μαθαίνουν Ορθόδοξα Θρησκευτικά στο σχολείο. Δεν άντεξα κι έφυγα. Άφησα τον κ. «ΔΔΕ» στη μοναξιά του, στον ερμητικά κλειστό κοσμάκη του, στο νεκρό θεολογικό του γράμμα, την κενή του ιδεολογία. Ας είναι. Για ακόμα μια φορά σκέφτομαι πόσο δίκιο είχε ο αλησμόνητος Χρήστος Γιανναράς που, στο Καταφύγιο Ιδεών, γράφει:

«Τα χρόνια περνάνε κι η κλεψύδρα αδειάζει με τρομακτική γρηγοράδα Από μια φυσική ευαισθησία και όχι από αρετή, έχω κάτι σαν συμπόνια ή και τρυφεράδα γι’ αυτά τα θύματα κάθε ιδεολογικής στράτευσης που φτάνουν συνειδητά ή ανεπίγνωστα στη δυστυχία να λειτουργούν ως συκοφάντες. Ίσως αυτοί οι άνθρωποι να λειτουργούν στη συνείδησή μου και σαν ενσαρκώσεις της σχετικότητας των εγκοσμίων: της ευκολίας που η φιλία, κάποτε και η αγάπη, μετατρέπονται σε ασυνείδητο και ιδεολογικά εξωραϊσμένο μίσος – αλλά μίσος τρομακτικό». ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ (2000). Καταφύγιο Ιδεών. Μαρτυρία. Αθήνα: Ίκαρος, σσ. 367-368.

Περιστατικό δεύτερο

Εχθές, πρωτομηνιά Αυγούστου, μήνα της Παναγιάς, απογοητευμένος συνάδελφος στο τηλέφωνο μου 'λεγε πως η ιδιοκτήτρια καφετέριας στην πόλη μας, η οποία έχει την κόρη της στο σχολείο που υπερετεί, με το ζόρι τον άφησε να πάει στην τουαλέτα ενώ εκείνος έπινε τον καφέ του στο μαγαζί της. Κι όχι μόνον αυτό, αλλά του έβαλε τις φωνές γιατί αδίκησε, στο δευτερεύον όπως χαρακτήρισε μάθημά του, την κόρη της με χαμηλό βαθμό. Τον απείλησε μάλιστα ότι θα πάει στο σχολείο για να δει αν γίνεται μάθημα ή όχι στο τμήμα της κόρης της. Θα μου πει κάποιος συνηθισμένο είναι αυτό το φαινόμενο. Υπάρχουν και χειρότερα, όχι μόνο εκτός αλλά και εντός των σχολείων, με αποτέλεσμα πολλοί εκπαιδευτικοί να βρίσκονται σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση για το πώς κάνουν το μάθημά τους και πως αξιολογούν τους μαθητές. Επειδή κι εγώ κάποιες φορές πίνω τον καφέ μου στην καφετέρια της κας μαμάς, και επειδή είμαι σίγουρος ότι θα προσπαθήσει να ανοίξει συζήτηση για το τμήμα της κόρης της, ελπίζω ότι θα κατανοήσει όσα της πω: απέναντι της έχει δασκάλους του παιδιού της και δεν δικαιούται με τέτοιον τρόπο να τους εξευτελίζει, γιατί περί εξευτελισμού της αξιπρέπειάς τους πρόκειται. Οι γονείς, κάποια στιγμή, οφείλουν να σκεφτούν σοβαρά ότι, το σχολείο είναι θεσμός μετάδοσης της γνώσης. Και κεντρική μορφή του είναι ο δάσκαλος, που αυτός, μετά απ’ αυτούς, αναλαμβάνει την ευθύνη να διδάξει τα παιδιά τους. Η σχέση αυτή, εξ ορισμού, είναι ασύμμετρη. Κι οι γονείς οφείλουν να τη σεβαστούν.

Υπάρχει ακόμη ένα περιστατικό, που έχει σχέση με τη μείωση μιας διδακτικής ώρας του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών στην Α΄ Λυκείου και της προσθήκης του μαθήματος της Οικονομίας. Γι’ αυτό, όμως, φίλοι αναγνώστες θα τα πούμε σε ξεχωριστό άρθρο. Ολίγη υπομονή, γιατί με τους «ταλιμπάν» του τεχνοκρατούμενου ελληνικού σχολειού που έχουμε μπλέξει, δύσκολα θα ξεμπλέξουμε. Όμως, μπαίνω στον πειρασμό να γράψω ετούτο: εδώ και χρόνια το σχολείο απαξιώνει τις ανθρωπιστικές σπουδές, αυτές έχουν καταποντιστεί στον πάτο του βαρελιού. ‘Έναντι αυτών θεοποιεί τις θετικές και οικονομικές σπουδές. Αυτό είναι αποτέλεσμα του τεχνοκρατούμενου πολιτισμού μας. Πρόκειται για νοοτροπία ενός καλοπληρωμένου «ευρήματος», όπως έλεγε ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, που ρίχνεται στην αγορά εργασίας, με τις σπουδές στο πανεπιστήμιο στόχο να έχουν οι απόφοιτοι να βρουν δουλειά και να βγάζουν πολλά χρήματα. Έτσι κατάντησαν οι «ταλιμπάν» της τεχνολογίας το εκπαιδευτικό μας σύστημα.

Σπύρος Παπαλουκάς, Δρομάκι στη Μυτιλήνη. ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: paletaart – Χρώμα & Φώς

Καλή Ανάσταση!

 

ΠΗΓΗ: Αντίφωνο

«Η προοπτική των εσχάτων δεν δικαιώνει των ηθικολόγων τη μυωπική αφέλεια. Αυτοί πιστεύουν πως θα νικήσουν τον θάνατο με την ταπεινοφροσύνη ή την ατομική αποφυγή της γενετήσιας μίξης. Όμως, στην προοπτική των εσχάτων, ο θάνατος νικιέται μόνο με τον θάνατο- και απαρχή ο Νύμφιος, ο θανάτω θάνατον πατήσας. Παραίτηση από τη φιλοδοξία της αυτοζωής, ταπεινή αποδοχή του θανάτου, και η αποδοχή κατάφαση στον έρωτα του ανιστώντος τους νεκρούς».

«Κάθε χούφτα χώμα, μια χούφτα θάνατος. Σβυσμένα ροδοπέταλα, σβυσμένα μάτια, αφανισμένη ανατριχίλα καλλίγραμμης σάρκας, ξέπλεκα οστά πουλιών, ζώων, ανθρώπων. Τόση μοναδικότητα πνιγμένη στο ίδιο πάντα ουδέτερο χώμα, στο αδηφάγο στόμα της γης που μας περιμένει όλους. Το χώμα ψηλαφητός θάνατος, το επέκεινα αψηλάφητη ελπίδα».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1995). Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων. Αθήνα: Δόμος, σσ. 149-150, 154.

Από τη Μεταφυσική του Σώματος!

Δ΄ Κυριακή των Νηστειών - Ιωάννου της Κλίμακας. Πορεία ανάβασης ανηφορική. Ο αξέχαστος Χρήστος Γιανναράς, σπουδάζοντας στην Κλίμακα του Αγίου Ιωάννου Σιναΐτη, στο κλασικό πια έργο του «Η Μεταφυσική του Σώματος», στον πρόλογο του γράφει πως ετούτο το βιβλίο, ως διδακτορική διατριβή που είχε υποβληθεί στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, «αντιπροσωπεύει και μιαν αποτυχία». Ωστόσο, η πρώτη δημοσίευση του βιβλίου (Αθήνα 1971, εκδόσεις Δωδώνη), έφερε την ελπίδα πιστά να υπηρετήσει τη ζωή της Εκκλησίας, μακριά από τους γνωστούς ευσεβισμούς που ακόμα και σήμερα την ταλαιπωρούν. «Αυτή η ελπίδα είναι και η μόνη παρηγοριά στα στενά όρια των ανθρώπινων διχογνωμιών περί τα μέγιστα και τίμια», γράφει ο αλησμόνητος Γιανναράς. Α.Ι.Κ.

«Η Κλίμακα μας βεβαιώνει ότι ο έρωτας είναι πάθος κοινό επί σωμάτων και επί ασωμάτων – τόσο όταν αναφέρεται σε ανθρώπινα πρότυπα όσο και όταν αναφέρεται στο πρόσωπο του Θεού.

“Ο όντως ερών,

αεί του φιλουμένου φαντάζεται το πρόσωπον,

και τούτο ένδον ενηδόνως περιπτύσσεται.

Ο τοιούτος

ουκέτι ουδέ καθ’ ύπνους ηρεμείν του πόθου δύναται,

αλλά κακεί τω ποθουμένω προσαδολεσχεί.

Ούτως επί σωμάτων,

ούτως επεί ασωμάτων πέφυκε γίνεσθαι”.

Το “πέφυκε” αναφέρεται στο συστατικό της φύσεως ιδίωμα, στη φυσική καταβολή της ερωτικής αναφοράς. […] Στον έρωτα το αγαπημένο πρόσωπο καλύπτει κάθε χώρο σε κάθε στιγμή, είναι παντού με ένα τρόπο που δεν είναι επιθυμία μόνο η προτίμηση και νοσταλγία, αλλά άμεση κοινωνία προσωπικής παρουσίας ή οδυνηρής ελλείψεως απουσία».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1971). Η Μεταφυσική του Σώματος. Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος. Αθήνα: Δωδώνη, σσ. 154-155.

Κάπου εδώ, έχω την αίσθηση, κάτι το συνταρακτικό μας λέει κι ο Οδυσσέας Ελύτης, στον Ήλιο τον Πρώτο: «Ό, τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα /  Ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα». Α.Ι.Κ

Ο Μάρκ Μαζάουερ στις σχολικές εθνικές γιορτές

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Οι χαιρετισμοί των εκάστοτε Υπουργών Παιδείας στις σχολικές εθνικές γιορτές –ειδικότερα στην 25η Μαρτίου 1821- έχουν ένα διδακτισμό που θυμίζει άλλες εποχές, της κακιάς ώρας εποχές. Κάποιοι μάλιστα, κλείνουν με εκείνο το βασιλοχουντικό: «Ζήτω η Ελλάς», «Ζήτω το Έθνος». Στο σχολείο συνήθως τους διαβάζω εγώ. Η Υπουργός Παιδείας, νέα στον υπουργικό θώκο και νέα στην ηλικία, στον χαιρετισμό που απέστειλε πριν δύο ημέρες για να διαβαστεί στα σχολειά, καθώς φάνηκε, για να γράψει τις δυο τρείς παραγράφους –αναρωτιέμαι αν, τελικά, τις έγραψε η ίδια, τέλος πάντων- στηρίχθηκε στο βιβλίο του Βρετανού ιστορικού Μαρκ Μαζάουερ: «Η Ελληνική Επανάσταση», (Αλεξάνδρεια, 2022). Καλά έκαμε η πάντα χαμογελαστή Υπουργός μας. Πιστή υπηρέτης και η κα Ζαχαράκη του επιτυχημένου, τα τελευταία χρόνια, εγχειρήματος της εθνομηδενιστικής και αποδομητικής «Νέας Ιστορίας». Τα βιβλία του Μαζάουερ έχουν μεγάλη πέραση, είναι καλοτάξιδα στο αναγνωστικό κοινό που διαβάζει Ιστορία· οι κριτικές είναι διθυραμβικές. Ωστόσο, η κα Υπουργός Παιδείας όφειλε να γνωρίζει και, βέβαια, έχει χρέος έναντι των εκπαιδευτικών και των σχολιαρόπαιδων να μην αρέσκεται να τονίζει μόνο τα αποκαΐδια που αφήνει ο εθνομηδενισμός στις σχολικές αίθουσες. Υπάρχει και η άλλη πλευρά της κριτικής στα βιβλία του Μαζάουερ. Τρανταχτό παράδειγμα η δριμεία κριτική στο βιβλίο του: «Θεσσαλονίκη. Πόλη των Φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950», (Αλεξάνδρεια, 2006).

Στον χαιρετισμό της κας Υπουργού Παιδείας ούτε λέξη στην τόσο σπουδαία λεξούλα «Ελληνισμός· με χρονολογία λήξης την έλεγε ο αλησμόνητος Χρήστος Γιανναράς. Καμιά αναφορά σε πρόσωπα αγωνιστών και ηρώων της Επανάστασης.

Στους χαιρετισμούς των Υπουργών Παιδείας στις σχολικές εθνικές γιορτές, ο πολιτικός εθνομηδενισμός και η καπηλεία της Δημοκρατίας φτάνουν στα όρια ανυπόφορης κακουργίας.

Finis Finis: Στοχασμοί και στεναγμοί, κεράκι στην έξοδο του Χρήστου Γιανναρά

Του ΘΑΝΑΣΗ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

«Τὸ μὲν ἐπιτιμᾷν οὐ μέγα· ῥᾷστον γὰρ, καὶ τοῦ βουλομένου παντός.

Τὸ δὲ ἀντεισάγειν τὴν ἑαυτοῦ γνώμην, ἀνδρὸς εὐσεβοῦς καὶ νοῦν ἔχοντος».

«Το να επιπλήττουμε δεν είναι σπουδαίο πράγμα. Είναι πανεύκολο

και μπορεί να το κάνει όποιος θέλει. Αλλά το να αντιπαραθέτει κάποιος την άποψή του, είναι χαρακτηριστικό ανθρώπου και ευσεβούς και μυαλωμένου».

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Λόγος κθ’.

Λόγος θεολογικός τρίτος περί Υιού, PG 36, 73Α.

Εδώ και χρόνια το τελείωμα κάθε καλοκαιριού μού επισφραγίζει και μία διάψευση. Κάθε χρόνο περνά το καλοκαίρι δίχως να ʼχω μπορέσει να βρω τον χρόνο που περίμενα ώστε να μαζέψω, να ανοίξω, να ξαναδώ, να τακτοποιήσω το αρχείο μου. Υλικό δεκαετιών πλέον, και πολύ ποικίλων διαδρομών, το οποίο αυγαταίνει κι από πάνω, αφού τα τρεχάματα δεν καταλαγιάζουν…

Προσπάθησα να ανασκαλέψω κάπως το αρχείο μου όταν –λίγο πριν ξεψυχήσει ο Αύγουστος– ήρθε η είδηση θανάτου του εκ των δασκάλων της γενιάς μας Χρήστου Γιανναρά. Ανασκαλεύοντας, προσπάθησα να ψαχουλέψω το δέος που ξαναχτυπά την πόρτα, καθώς μαζεύονται δεκαετίες στην καμπούρα μας, οι απώλειες από ψιχάλα γίνονται πια βροχή και καταλαβαίνεις ότι μιλώντας για τον εκλιπόντα ή την εκλιπούσα στοχάζεσαι όχι μόνο τη δική τους διαδρομή, αλλά και τη δική σου – αφού η ύπαρξή τους και η παρουσία τους συν-έθεσε τους βηματισμούς σου. Η εκδημία του Χρήστου Γιανναρά εύλογα συσχετίστηκε με αυτήν του άλλου μεγάλου, Ιωάννη Ζηζιούλα, ενάμιση χρόνο νωρίτερα (2 Φεβρουαρίου 2023). Στη δική μου αίσθηση σχετίζεται και με άλλες δύο αναχωρήσεις: της Καίτης Χιωτέλλη πριν τέσσερα ολόκληρα χρόνια (30 Ιουνίου 2020) και του Γιάννη Παπαδόπουλου μόλις πριν δυο μήνες (29 Ιουνίου φέτος). Είναι δυο άνθρωποι άλλου διαμετρήματος, που συνδέονταν με τον Γιανναρά προσωπικά, με το εγχείρημα της θεολογίας του ’60 αλλά και με τους ποικίλους δρόμους των κατοπινών δεκαετιών. Ιδίως η σχέση μου με τον Γιάννη Παπαδόπουλο (μεταφραστή του Φλωρόφσκυ το 1972[1], μέλος της συντακτικής επιτροπής της Σύναξης από το 1995 και συνομιλητή του Γιανναρά) εμπλούτιζε την σχετική πληροφόρηση και όξυνε τα κριτήρια – κριτικά και αυτοκριτικά.

Δίχως λοιπόν να έχω κατορθώσει να μπω όσο ήθελα στο αρχείο μου, ανασύρω κάποια πράγματα για τον Χρήστο Γιανναρά, κι ελπίζω σε περισσότερα κάποια άλλη στιγμή. Τώρα που έκλεισε το επίγειο ταξίδι του, χρειαζόμαστε ανασκούμπωμα για ήρεμη, γερή και ειλικρινή δουλειά πάνω σε όσα έχει καταθέσει, αλλά και πάνω σε όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν[2].

Καθώς στα βιβλία που αγοράζω σημειώνω ημερομηνία απόκτησης (και στη συνέχεια πολλά και διάφορα άλλα), βλέπω ότι το πρώτο βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά που διάβασα ήταν το Ορθοδοξία και Δύση: Η θεολογία στην Ελλάδα σήμερα, στην πρώτη του έκδοση, των 174 σελίδων[3]. Το είχα αγοράσει από τον «Γρηγόρη» στις 20 Φεβρουαρίου 1979. Ήμουν 19,5 ετών και φοιτητής Νομικής. Ακολούθησαν τα άλλα του. Βλέπω τώρα μάλιστα (από τις σημειώσεις μου πάνω τους) ότι κάποια τα αγόρασα από την πώληση θεολογικών βιβλίων που οργανώναμε κάθε τόσο στην ενορία του Αγίου Δημητρίου Βύρωνα μια νεανική παρέα, με την οποία είχαμε αναλάβει τα κατηχητικά. Φέρναμε δηλαδή στους ενορίτες βιβλία των συγγραφέων που τότε –στη δεκαετία του 1980– ταρακουνούσαν ελπιδοφόρα και πάσχιζαν να αφαιρέσουν λέπια από τα μάτια. Βλέπω, για παράδειγμα, ότι από εκεί είχα πάρει το Τίμιοι με την Ορθοδοξία[4] το 1981 και τις Κριτικές Παρεμβάσεις[5] το 1983. Ας παρεμβάλω εδώ ότι το 1979 ήταν η χρονιά γνωριμίας μου και με τη σκέψη του Παναγιώτη Νέλλα. Τότε εκδόθηκε το Ζώον Θεούμενόν του, λίγο μετά γνωρίστηκα με τον ίδιο.

[1] π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Το Σώμα του Ζώντος Χριστού. Μία ορθόδοξος ερμηνεία της Εκκλησίας, εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1972 [μερική επανέκδοση, στη δημοτική, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1999].

[2] Έγραψα στο facebook δύο μέρες μετά την κοίμησή του: «Πολλά πολλών ετών, πολλές συναντήσεις, πολλές αναμετρήσεις, πολλές συμφωνίες και πολλές διαφωνίες, και σεβαστικά και παρρησιασμένα, όλα με νόημα, όλα ως στοίχημα για μαθητεία στα πολύτιμα που μας ξεπερνούν όλους, έχουν φορτωθεί στον νου και στην καρδιά μου από το απόγευμα της 24ης, που έφυγε ο Χρήστος Γιανναράς. Πολλά. Από τα τέλη της δεκαετίας του ʼ70 μέχρι τούτες τις μέρες. Μα δεν το μπόρεσα να βάλω πενιά πριν γίνει ή έστω πριν ανακοινωθεί η κηδεία του[2]. Απομένει δουλειά να γίνει, ή μάλλον να συνεχιστεί… Τι πράμα είναι τούτο το καλοκαίρι, ή μάλλον η τελευταία μιάμιση χρονιά… Φιλοσόφησης αφορμές. Οι κρίσεις που έχουμε επί χρόνια διατυπώσει, φτάνουν μπροστά σε έναν μυστήριο επίλογο, που οι ναρκισσιστές θαρρούν πως αφορά μόνο τους άλλους: την Κρίση. Είτε δηλώνεις ένθεος είτε δηλώνεις άθεος, Κρίση σημαίνει το να λογάς πως δεν είσαι ο αφέντης της τελείας».

[3] Εκδ. Αθηνά (σειρά «Σύνορο»), Αθήνα 1972.

[4] Εκδ. Αστήρ, Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1968.

[5] Εκδ. Δόμος, Αθήνα 1983.

Η συνέχεια του άρθρου εδώ: Φρέαρ

«Μάθημα εκκλησιασμού»

Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Μάθημα εκκλησιασμού», Σύναξη, τχ. 87 (Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2003), σ. 71.

Στέλιος Ράμφος: Οι νεοορθόδοξοι δεν είχαμε πιει μαζί ούτε καφέ

Του ΣΑΚΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ



Χειρόγραφες σημειώσεις στο γραφείο του Χρήστου Γιανναρά. «Ήταν πολύ καλός συγγραφέας και χειριστής της γλώσσας. Η γλώσσα του διατηρεί την αριστοκρατική ομορφιά της ελληνικής, κάτι που αποτυπώνεται και στον ίδιο τον γραφικό του χαρακτήρα», λέει ο Στέλιος Ράμφος. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Από τον χειμώνα του 1967 στο Παρίσι ξεκίνησε «μια συζήτηση», δημόσια και ιδιωτική, μεταξύ του Στέλιου Ράμφου και του Χρήστου Γιανναρά, που συνεχίστηκε για περισσότερο από μισό αιώνα. Ο Ράμφος σπούδαζε τότε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ενώ ο Γιανναράς, που έφυγε από τη ζωή στα 89 του χρόνια, ετοίμαζε τη διδακτορική του διατριβή, επίσης για τη Σορβόννη. Ο 85χρονος σήμερα συγγραφέας είχε μόλις ξεκινήσει την ανάγνωση των πατερικών βιβλίων, ενώ ο λίγο μεγαλύτερός του θεολόγος εντρυφούσε στα Ασκητικά. «Συζητούσαμε για τη δικτατορία και την κατάσταση στη χώρα, αλλά αυτό που τον ενδιέφερε πάρα πολύ ήταν το πνευματικό πρόβλημα της Ελλάδας. Μπορούσα από τότε να δω την ορμή ενός ανθρώπου που ήταν έτοιμος να σπάσει φραγμούς».

– Ποιο ήταν το πνευματικό πρόβλημα που έβλεπε στην Ελλάδα;

– Με κέντρο και με άξονα το εκκλησιαστικό γεγονός, προσπαθούσε να ελευθερώσει τον Θεό της θρησκείας και της θρησκευτικότητος από μια αντίληψη του Θεού στη Δύση και στα καθ’ ημάς, ως πρώτης αιτίας των πραγμάτων, και περνούσε σε μία σκέψη για τον Θεό, ως πεδίο αυθυπερβάσεως του ανθρώπου, αυτό που ονόμαζε Πρόσωπο.

– Πώς αντιλαμβανόταν, δηλαδή, τον άνθρωπο;

– Ο Γιανναράς έβλεπε τον άνθρωπο σε ένα επίπεδο σχέσεως με τον άλλο άνθρωπο και αυτό ήταν το Πρόσωπο. Πρόσωπο – άπειρο – ο Θεός, Πρόσωπο και ο άνθρωπος. Δηλαδή, έβλεπε το Πρόσωπο ως υπέρβαση μιας ατομικότητος εγωκεντρικής, την οποία συνδύαζε με τη Δύση. Γι’ αυτό και έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην ενορία, ως συμβολικό και πραγματικό στοιχείο και κατ’ επέκταση στην κοινότητα. Μέσα σε αυτήν την προσέγγιση υπήρχε, κατά τη γνώμη μου, ένα κενό, το οποίο αποτελούσε πολλές φορές θέμα συζητήσεως μεταξύ μας. Εκείνος θεωρούσε ότι η ατομικότητα και το ατομικό εγώ είναι η αιτία όλων των κακών στον σημερινό κόσμο, στην Ελλάδα αλλά και στη Δύση. Σκεφτόταν το εγώ ως «κλειστότητα», όχι ως δυνατότητα ανοίξεως. Αυτό έχει μία βάση και μία λογική, αλλά δεν παύει να προϋποθέτει έναν άνθρωπο, μια ατομικότητα της οποίας η εσωτερική άνοιξη πρέπει να είναι μια θεμελιώδης, υπαρξιακή δυνατότητα, κάτι το οποίο εκείνος δεν έβλεπε.

– Αυτό ήταν τα κύριο σημείο της διαφωνίας σας;

– Δεν θα έλεγα η διαφωνία, ήταν η συζήτησή μας. Αργότερα ο Γιανναράς βρήκε τον Λακάν και τον ενδιέφερε πολύ η γέννηση της υποκειμενικότητας μέσα στον Λακάν. Αυτό δείχνει ότι δεν είχε αφήσει το θέμα κλειστό και ο ίδιος το ζύμωνε μέσα του. Αλλά η θεμελιώδης θέση του ήταν αυτή, ότι η αυθυπέρβαση γίνεται από έναν άνθρωπο ως σχέση και ότι η ατομικότητα ήταν κάτι καταδικασμένο.

– Πολεμήθηκε ο Γιανναράς από θρησκευτικούς κύκλους για τις θέσεις του;

– Πολεμήθηκε, αλλά και αγαπήθηκε από πάρα πολύ κόσμο. Γιατί πολλοί άνθρωποι έβρισκαν μια ανάσα σ’ αυτά που έγραφε. Υπήρξε μια δυσκολία στη σχέση του με εκκλησιαστικές οργανώσεις, όπως η Ζωή, στην οποία ανήκε και ο ίδιος μέχρι μια ορισμένη στιγμή. Για τα βιώματα εκείνης της εποχής είχε γράψει το «Καταφύγιο Ιδεών», ένα βιβλίο με πολλά πραγματικά στοιχεία, αλλά φορτισμένο ακόμη με πολεμικά συναισθήματα.



«Οι φήμες έλεγαν ότι ήμασταν φοβεροί εχθροί, ασυμφιλίωτοι. Όχι…», λέει ο Στέλιος Ράμφος για τη σχέση του με τον Χρήστο Γιανναρά. «Η μεταξύ μας σχέση ήταν ο δεσμός δύο ανθρώπων που καταλαβαίνουν αρκετά ο ένας τον άλλον», προσθέτει. [ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΖΑΒΟΣ]

– Ποιο θεωρείτε το πιο σημαντικό έργο του; Ποιο ξεχωρίζετε;

– Κατ’ αρχάς δεν μιλάμε για ένα βιβλίο. Δεν υπάρχει καλύτερο βιβλίο του, αλλά δέσμη βιβλίων όπου τα θέματά του διασταυρώνονται συμπληρωματικά. Ας πούμε: «Οντολογία του Προσώπου», «Ορθοδοξία και Δύση στη Νεότερη Ελλάδα», «Το Πρόσωπο και ο Έρως», «Ελευθερία του Ήθους», «Αλφαβητάρι της Πίστης», «Ενάντια στη Θρησκεία». Ο Γιανναράς ήταν πολύ καλός συγγραφέας και χειριστής της γλώσσας. Η γλώσσα του διατηρεί την αριστοκρατική ομορφιά της ελληνικής, κάτι που αποτυπώνεται και στον ίδιο τον γραφικό του χαρακτήρα. Εν πάση περιπτώσει, ο Γιανναράς, ακόμη και όταν θεωρούσε την Ελλάδα τελειωμένη υπόθεση, μετείχε στην προσπάθεια εθνικής αυτογνωσίας για να ξανασταθεί η χώρα στα πόδια της, μια προσπάθεια που αρχίζει τον 18ο αιώνα και συνεχίζεται με σκαμπανεβάσματα έως σήμερα.

– Πολλοί τον κατηγορούν για επαναληπτικότητα.

– Οι επαναλήψεις και οι υπερβολές στο έργο του δείχνουν ότι εκείνο που κρατούσε στα χέρια του με τον καιρό άρχισε να ανακυκλώνεται. Καθώς ο χώρος Ανατολή – Δύση ήταν πολύ ισχυρότερος στη σκέψη του από τον χρόνο Ανατολή – Δύση. Υπ’ αυτήν την έννοια, δεν μπορούμε να κρίνουμε το έργο του ως μια σειρά βιβλίων. Είναι μια διαρκής προσπάθεια. Ολόκληρη η εργασία του είχε στόχο στρατηγικό, τον οποίο υπηρετούσε με πολύ θάρρος. Σε αυτό το πλαίσιο, είχε μια σταθερή αναφορά σε κομβικά στοιχεία του ελληνορθόδοξου πολιτισμού, διότι πίστευε ότι η αδιάκοπη, αναστοχαστική, σχέση με τον πολιτισμό αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνον απλής επιβιώσεως, αλλά και ανανεώσεως. Έλεγε ότι έχουμε τελειώσει και εμείς και η Ευρώπη, αλλά ταυτοχρόνως τόνιζε: «Ναι, αλλά για την Ιστορία δεν μπορείς να πεις οριστικά πράγματα». Γι’ αυτό και έγραφε βιβλία.

– Είχε την αίσθηση μιας αποστολής;

– Είχε την αίσθηση ότι υπηρετούσε αυτή την ιδέα και νομίζω ότι την υπηρέτησε με συνέπεια. Ίσως γνωρίζετε ότι ετοιμαζόταν για το Πολυτεχνείο, αλλά την τελευταία στιγμή άλλαξε γνώμη και προς κατάπληξη μεγάλη της οικογενείας του, είπε «θέλω να πάω στη Θεολογική». Ο συναισθηματισμός του, δηλαδή η αγάπη για το υψηλό, τον έσπρωχνε κάπου αλλού και δικαιώθηκε στο τέλος. Η επιμονή του στο υψηλό δεν ήταν αντιδημοκρατική επιλογή, αλλά ζωτικής σημασίας διάκριση μεταξύ ισότητος και ανομοιότητος. Είμαστε πολιτικά ίσοι, αλλά ταυτόχρονα ανόμοιοι μεταξύ μας. Αυτό όμως τον υποχρέωσε να προχωρήσει και να κάνει έναν συγκερασμό, να συνδυάσει τη θεολογία με τη φιλοσοφία. Επομένως, η προσχώρησή του στη θεολογία είχε και κάτι παραπάνω. Από τα κεντρικά βιβλία του είναι νομίζω «Η Ελευθερία του Ήθους». Είναι το σημείο που δείχνει καθαρά το στίγμα της αποστολής του. Πριν από αυτό είχε ανακαλύψει τον Χάιντεγκερ και του έδειχνε μια προσήλωση για ένα πολύ μεγάλο διάστημα της ζωής του. Τον τελευταίο καιρό, όμως, δεν επέμενε ιδιαίτερα. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι όλη η σκέψη του Γιανναρά ήταν για τη ζωή, ενώ ο Χάιντεγκερ είναι στοχαστής του θανάτου. Είναι κάτι το οποίο δεν ήθελε να προσέξει ο Γιανναράς ή του διέφυγε.

– Πολλοί έχουν εντάξει τον Γιανναρά και εσάς σε ένα κίνημα που ονομάστηκε νεοορθοδοξία. Συμφωνείτε εσείς με αυτόν τον τίτλο;

– Αυτός ο τίτλος είναι δημιούργημα ενός δημοσιογράφου και παλιού συμφοιτητή, του Πέτρου Μακρή, ο οποίος έκανε ένα ρεπορτάζ στη μεταδικτατορική «Ελευθεροτυπία» και έπλασε τη λέξη για να περιγράψει μια κίνηση ανθρώπων που έχουν αγάπη για την παράδοση και εξίσου αγάπη για τη ζωή. Η λέξη παρέμεινε, αλλά το σχήμα με σάρκα και οστά δεν υπήρχε. Δηλαδή, οι αποκαλούμενοι νεοορθόδοξοι, ο Γιανναράς, ο Ζουράρις, ο Σαββόπουλος, ο Μοσκώφ, εγώ, δεν είχαμε πιει όλοι μαζί ούτε καφέ. Ο ένας ήξερε τον άλλον, αλλά δεν είχαμε καμία οργάνωση. Αν υπήρχε οργάνωση, θα είχε πεθάνει εξαρχής. Υπήρχε όμως ένα πνεύμα αλλαγής την περίοδο της μεταπολιτεύσεως, που διαπέρασε σαν ρεύμα την κοινωνία και αυτό παρέμεινε.

– Υπήρχε κάτι που προετοίμασε τη σκέψη του Γιανναρά;

– Προϋπήρχε η νεοπατερική θεολογία του ’60, όπως και η θεολογική παρουσία του καθηγητή Νίκου Νησιώτη, ο οποίος προσπάθησε να φέρει κοντά την ορθόδοξη βιωματική εμπειρία και τον υπαρξισμό, ένας πολύ συμπαθής άνθρωπος που διακονούσε τη θεολογία και προπονούσε τον Πανελλήνιο στο μπάσκετ. Από αυτήν την ανησυχία βγαίνουν ο Χρήστος Γιανναράς, ο Ιωάννης Ζηζιούλας και άλλοι. Έβαλε τη σφραγίδα της στη νεότερη ορθόδοξη θεολογία με έντονο το περσοναλιστικό στοιχείο, μια φιλοσοφία που είχε στον πυρήνα της την προσωπική σχέση ανθρώπου και Θεού. Στην προσωπική αυτή σχέση τα πάντα ανάγονται σε αξία. Η έννοια της σχέσης έχει να κάνει με την εμπειρία ανοίξεως και προσφοράς του ανθρώπου προς τον άπειρο θεό. Εκεί μπορεί να αναζητήσει κανείς την έννοια του Προσώπου – σχέσεως στην οποία πατάει και η φιλοσοφική έννοια του έρωτος στον Γιανναρά. Με μία διαφορά, ότι ο Έρως είναι άνοιξη του εγώ στο άπειρο φως και με κλειστό εγώ είτε χωρίς εγώ, έρως δεν μπορεί να υφίσταται.

– Πολλοί ξεχωρίζουν τα βιβλία του Χρήστου Γιανναρά σε σχέση με τις επιφυλλίδες του. Εσείς παρακολουθούσατε την αρθρογραφία του;

– Το γεγονός ότι στις επιφυλλίδες του επανέρχεται, σε μεγάλο βαθμό, στα ίδια θέματα έχει να κάνει με προτεραιότητες συγκυριακές. Όμως, όπως είπαμε και προηγουμένως, δεν ανήκει στην κατηγορία των συγγραφέων των οποίων τα βιβλία διαβάζονται ως ξεχωριστά πονήματα. Έχει μια στρατηγική σκέψη που μπορεί να περιοριστεί σε μια επιφυλλίδα ή να αναλυθεί σε τόμους. Και στις επιφυλλίδες του, πάντως, έχει μια χροιά φιλοσοφική, όταν έβλεπε τη φθορά των πραγμάτων που οφείλονταν, κατά την άποψή του, σε μια προϊούσα ακατανοησία των συστατικών αληθειών ενός πολιτισμού. Οι επιφυλλίδες ήταν ένα κομμάτι της προσωπικότητάς του, καθώς τον αφορούσε και τον ενδιέφερε πάρα πολύ το καθημερινό, το εμπειρικό, όπως έλεγε ο ίδιος.

– Υπάρχει μια μυθολογία γύρω από τη σχέση σας όλα αυτά τα χρόνια. Πώς ήταν πραγματικά; Είχατε επαφές;

– Ήταν φιλικά αμφίθυμη. Η τελευταία μας επικοινωνία ήταν πριν από κανένα μήνα, όταν μου τηλεφώνησε για ένα βιβλίο μου που τον ενδιέφερε, ένα βιβλίο που περιελάμβανε τα άρθρα μου στην «Καθημερινή» για τα 200 χρόνια από το 1821. Η τελευταία φορά που είχαμε ανταμώσει και φάγαμε παρέα ήταν πριν από αρκετά χρόνια, στο Ιντεάλ. Όπως τρώγαμε, πέρασε κάποιος από δίπλα μας και κατάπληκτος είπε: «Εσείς οι δυο μαζί;». Και γυρίζει ο Χρήστος και του απαντάει: «Ποιος είναι ο κακός;». Οι φήμες έλεγαν ότι ήμασταν φοβεροί εχθροί, ασυμφιλίωτοι. Όχι, ο καθένας αντιμετώπιζε με τον τρόπο του τα πράγματα, αλλά η μεταξύ μας σχέση ήταν ο δεσμός δύο ανθρώπων που καταλαβαίνουν αρκετά ο ένας τον άλλο.

– Πολλοί αναρωτιούνται ποιος είναι ο σωστός τρόπος να μιλάμε για δημόσια πρόσωπα όταν φεύγουν από τη ζωή. Να κρίνουμε ή όχι το έργο τους; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε με άλλον τρόπο για τον Γιανναρά;

– Μιλάμε για κάποιον όπως τον γνωρίσαμε όταν ζούσαμε μαζί του. Η δική μου σχέση με τον Χρήστο ήταν μια σχέση και μια συνομιλία για το πού πάει ο τόπος και ο κόσμος. Δεν είχαμε μιλήσει ποτέ για πράγματα ιδιωτικά. Πάντα η κουβέντα μας, όποτε τύχαινε να ανταμώσουμε, να μιλήσουμε, ήταν αυτά τα θέματα. Επομένως, πολύ λίγα πράγματα θα είχα να θυμηθώ από προσωπικές κουβέντες, όπως ήταν η πρώτη μας συνάντηση στο δωμάτιό μου στο Παρίσι χάρη σε έναν κοινό αγαπημένο φίλο, τον Γιάννη Καλεώδη. Είμαι και εγώ μανιακός με ορισμένα πράγματα και άρα οι δύο μανίες μας δεν είχαν άλλο πεδίο να συναντιούνται. Εξ ου και δεν θεωρώ αυτή τη συνέντευξη επίλογο, αλλά διάλειμμα ενός διαλόγου.

ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Ύστατο και συγκινητικό χαίρε στον Χρήστο Γιανναρά με πλήθος κόσμου

Της ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ ΠΟΥΡΝΑΡΑ

Ο κόσμος έφτανε μέχρι το πεζοδρόμιο της Καραγεώργη Σερβίας. Μέσα και έξω από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, επώνυμοι και ανώνυμοι αναγνώστες, φίλοι και μαθητές ήρθαν να αποχαιρετίσουν τον Χρήστο Γιανναρά στην εκκλησία που του άρεσε να διαβάζει τον Απόστολο τις Κυριακές. Η τελετή είχε σχεδόν τη λαμπρότητα εξόδιου ακολουθίας αρχηγού κράτους εν ενεργεία. Στον αρχιερατικό θρόνο βρισκόταν ο Προικοννήσου Ιωσήφ ως εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου, καθώς ο επιφυλλιδογράφος της «Κ» Χρήστος Γιανναράς ήταν και οφικιάλιος του Φαναρίου, χειροτονημένος ως Άρχων Μέγας Ρήτωρ. Στην Ωραία Πύλη, προεξάρχοντος του σεβασμιωτάτου μητροπολίτη Θήρας, Αμοργού και Νήσων κ. Αμφιλοχίου ιερούργησαν ο Αργολίδος Νεκτάριος και ο Νέας Σμύρνης Συμεών. Ο επίσκοπος Δυτικής Αμερικής του Πατριαρχείου Σερβίας Μάξιμος ήρθε για το ύστατο χαίρε στην Ελλάδα από το Λος Άντζελες ύστερα από πολύωρη πτήση. Μέσα στο Ιερό Βήμα ο Αρχιεπίσκοπος κ. Ιερώνυμος συμπροσευχόταν, ενδεδυμένος, όχι όπως οι άλλοι ιεράρχες με τις αρχιερατικές στολές, αλλά με το μαύρο ράσο του διαρκούς πένθους. Το τυπικό κρατήθηκε σε όλη τη βυζαντινή του μεγαλοπρέπεια.

Πριν από την έναρξη της τελετής και μετά την πρωινή λειτουργία για τη γιορτή της Αποτομής του Προδρόμου, ο μεγάλος του γιος Σπύρος μαζί με τον επιστήθιο φίλο του εκδότη Δημήτρη Μαυρόπουλο διάβασαν πάνω στο φέρετρο το Βιβλίο των Ψαλμών. Δίπλα τους παραστεκόταν ο μικρός γιος του Χρήστου Γιανναρά, Αναστάσης. Ο επικήδειος λόγος ήταν ένας και μοναδικός και λιτός, όπως είχε ζητήσει η οικογένεια. Ανάμεσα στο μέγα πλήθος το εντός και εκτός του ναού, ξεχωρίσαμε τον τέως πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Προκόπη Παυλόπουλο, τον πρόεδρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης Σταύρο Ζουμπουλάκη, τις Κατερίνα Καρύδη και Μαριλένα Πανουργιά του Ίκαρου –του εκδοτικού οίκου του–, τον κάποτε συνοδοιπόρο του φιλόσοφο Στέλιο Ράμφο και τον καθηγητή Βυζαντινολογίας Δημήτρη Δ. Τριανταφυλλόπουλο μαζί με την ανιψιά του, Λαμπρινή Ν. Τριανταφυλλοπούλου, που αυτή την περίοδο ετοιμάζει την αναθεωρημένη έκδοση των Απάντων του Παπαδιαμάντη που τόσο αγαπούσε ο εκλιπών. Εκεί ήταν και ο επί σειράν ετών γενικός επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης Λέανδρος Ρακιντζής αλλά και ο Γιώργος Καραμπελιάς.

Κάποιοι σχολίαζαν πως ήταν εντυπωσιακή και αλγεινή η απουσία ορισμένων ακαδημαϊκών τόσο από το Πάντειο Πανεπιστήμιο (που πιστά υπηρέτησε επί σειράν ετών ο Γιανναράς) όσο και από τη Θεολογική Σχολή (με φωτεινές εξαιρέσεις τον Δημήτρη Μόσχο και την Κίρκη Κεφαλέα) που ουδέποτε, εκείνον, τον ύπατο θεολόγο του 20ού αιώνα, δεν τον απαρίθμησε στις τάξεις της. Ήταν άλλωστε ο άνθρωπος που άφησε ανεξίτηλο χνάρι μέσα από τη σκέψη και τα γραπτά του. Γεννήθηκε στην πρωτεύουσα το 1935. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια της Αθήνας, της Βόννης και της Σορβόννης. Χρημάτισε καθηγητής Φιλοσοφίας και Πολιτιστικής Διπλωματίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών της Αθήνας, στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Είχε διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής στο Παρίσι, στη Γενεύη, στη Λωζάννη, στο Ρέθυμνο Κρήτης. Παράλληλα, με τακτική επιφυλλιδογραφία, παρενέβαινε στην κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα, κρατώντας μια στάση μαχητική και διαυγή μέχρι τέλους. Κορυφαία προσωπικότητα στον χώρο της θεολογίας και της φιλοσοφίας έγραψε δεκάδες βιβλία, πολλά εκ των οποίων μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες. Ένα από αυτά είχε τίτλο «Γρίφος Θάνατος». Για εκείνον, η αναχώρηση δεν θα είναι πια αίνιγμα: Η κηδεία ξεκίνησε με συννεφιά και όταν το φέρετρο πήρε την άγουσα για το Α΄ Νεκροταφείο, όπου και το σώμα του Χρήστου Γιανναρά αποτέθηκε στον οικογενειακό τάφο, είχε βγει πια ήλιος.

ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (2021) Γρίφος θάνατος. Αθήνα: Ίκαρος.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ (1935-2024). Θάνατος: «το κατώφλι μιας βαθειάς αλλαγής, η παράδοση σε μια μεγάλη Αγάπη»

«Ίσως η πιο τραγική, αλλά κι η πιο ευγενική φάση φυγής είναι ο πόθος του θανάτου. Η κούραση κάνει τη ζωή τόσο βαρειά, που ο θάνατος μοιάζει μόνο σαν μια μεγάλη ανάπαυση. Η ψυχή διψάει τον θάνατο ίσαμε τη στερνή της γωνιά. Είναι γιατί ο μόχθος στάλαξε μέσα της στην κάθε γωνία – αυτή η βασανιστική πλησμονή της ζωής που μνημόνεψα πιο πάνω. Όταν αυτή κυριαρχεί, νιώθω να έχω ζήσει κιόλας τόσο, που μόνο μια αδιάκοπη συντροφιά με το θάνατο μπορεί πια να με χορτάσει. Ονειρεύομαι μιάν απασχόληση που να με βάζει κάθε στιγμή σ’ ένα κίνδυνο θανάτου. Ή μια περιοχή πολέμου. Εκεί που η ζωή δε λογαριάζεται.

»Ο πόθος του θανάτου είναι μια μορφή φυγής που μπροστά της στέκομαι με σεβασμό. Γιατί μαρτυράει πως ο κόπος έφτασε σε όρια έσχατα. Όμως, όποιος βλέπει το θάνατο σαν λύση φυγής δεν βρίσκεται στην αλήθεια. Όποιος κοιτάζει το θάνατο σαν ξεκούραση δε βλέπει σωστά. Ο θάνατος είναι μια αλλαγή, το κατώφλι μιας βαθειάς αλλαγής, η παράδοση σε μια μεγάλη Αγάπη. Όλα αυτά όμως είναι μια κατάκτηση κι όχι μια κατάσταση. Γι' αυτό ο θάνατος είναι το τέρμα του αγώνα και όχι η διέξοδος της φυγής. Ωστόσο σέβομαι αυτούς που νοσταλγούν το θάνατο, γιατί ξέρω που πρέπει να έχεις φτάσει για να νοσταλγήσεις το θάνατο σαν καταφύγιο απ’ τη ζωή».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (⁵1997). «Η κούραση και η φυγή», στο: Πείνα και Δίψα. Αθήνα: Γρηγόρη, σσ. 32-33.

Η Εξόδιος Ακολουθία, σήμερα, στις 11.00 στον Ι. Ν. Αγίας Ειρήνης (Αιόλου 36). Ζωντανή μετάδοση από το Αντίφωνο

Οι συμμαθητές

Γράφει η ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ

Ίσως να ήταν η τελευταία δημόσια εμφάνιση του Χρήστου Γιανναρά, τέλος Απριλίου, στην ημερίδα για τον συμμαθητή του Θόδωρο Αγγελόπουλο, στο Εθνικό Iδρυμα Ερευνών. Μαζί με άλλους τρεις 89χρονους (τον γιατρό και συγγραφέα Βασίλη Σεϊτανίδη, τον ιστορικό Γιάννη Γιαννόπουλο και τον ποιητή και στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο – μέσω βίντεο) ήταν εκεί για να θυμηθούν και να τιμήσουν τον συμμαθητή και φίλο τους, ο οποίος πέθανε σε τροχαίο το 2012. Διπλανοί στα θρανία, αυτή η παρέα «γεροντοεφήβων», μια γενιά που «αξιώθηκε να παλέψει με δυσκολίες», σχολίασε με έμφαση ο Χρήστος Γιανναράς. «Ίσως είναι ανάγκη κάποιοι να θυμίζουν ότι η Ελλάδα δεν είναι αυτό που βλέπουμε σήμερα». Μίλησε περιεκτικά, μεστά και με συγκίνηση. Θύμισε τις, βιωμένες γι’ αυτούς, εποχές που η χώρα μας «έβγαινε μέσα από το αίμα του πολέμου, της σφαγής, των διχασμών, του Εμφυλίου, και είχε ένα άλλο φρόνημα». Στάθηκε στις δοκιμασίες, απευθυνόμενος στους νέους του ακροατηρίου: «Επιτρέψτε μου. Δεν ξέρετε τι θα πει πεινάω. Λαχταράω μια φέτα ψωμί… Ποια αλήθεια μπορεί να εξυπηρετήσει ένας τέτοιος ρεαλισμός; Την αλήθεια των σκοπών. Νομίζω ότι σήμερα η απουσία κεντρισμάτων δηλώνει συνειδητά ή ασυνείδητα την απουσία στόχων». «Αξιωθήκαμε –συνέχισε– να παλέψουμε με δυσκολίες… Ζούσαμε τη φρίκη, παιδιά 8 και 10 ετών, όχι μόνο ως πληροφορία αλλά και ως θέαμα».

Το μέλλον τους εθεωρείτο προδιαγεγραμμένο· το δικό του πολιτικός μηχανικός, μιας και «ο πατέρας του έχτιζε πολυκατοικίες», του Θόδωρου Αγγελόπουλου, πάλι, ο πατέρας είχε κατάστημα στην Αχαρνών… Τίποτε από αυτά δεν συνέβη. Οι πορείες που επέλεξαν ήταν εντελώς διαφορετικές. Αναφέρθηκε εκτενώς στον φίλο του Θόδωρο, πώς έφυγε στο Παρίσι χωρίς φράγκο και δούλεψε οδοκαθαριστής και νυχτερινός στα ξενοδοχεία. «Δεν είναι παλικαρισμοί, είναι ρεαλισμός χωρίς τον οποίο αυτή η χώρα δεν μπορεί να πάει ένα βήμα μπροστά. (…) Διαβάζαμε διαρκώς, με δίψα, με τρέλα. Eτσι δημιουργήθηκαν οι προσωπικότητες που μας οδηγούν να δούμε κάτι πέρα από τη στενότητα του “εγώ”, της καλής ζωής, πέρα από όλα αυτά τα παραμύθια…» (η εκδήλωση υπάρχει στον ιστότοπο www.blod.gr).

Αν η εξιστόρηση έχει σημασία είναι για το πείσμα, τον οίστρο και την επιθυμία, που έκανε, όλους, να ανατρέψουν τα «προδιαγεγραμμένα». Και γι’ αυτήν την πολύτιμη συμπόρευση που κράτησε ενωμένους, τους συμμαθητές, ώς το τέλος. Ο Χρήστος Γιανναράς, σε εκείνη τη συνάντηση, κατέληξε βουρκωμένος. Έβγαλε τα γυαλιά του και μέσα στο θερμό χειροκρότημα του κοινού πρόσθεσε: «Είμαι ευγνώμων στον Θόδωρο που μας μάζεψε πάλι απόψε…».

ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Χρήστος Γιανναράς: Εβγαλε τη θεολογία από το γκέτο

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ σήμερα, στην ηλεκτρονική έκδοσή της, με επιμέλεια του Νικόλα Ζώη, κάνει ένα σύντομο και εξαιρετικό αφιέρωμα στον ΧΡΗΣΤΟ ΓΙΑΝΝΑΡΑ. Για το σπουδαίο έργο του γράφουν ο Δημήτρης Αγγελής, ποιητής και διευθυντής του περιοδικού Φρέαρ και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, πολυγραφότατος συγγραφέας και Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Σύντομες αξιολογικές απόψεις καταθέτουν και δύο εξαιρετικοί συνάδελφοι και φίλοι, ο Παντελής Καλαϊτζίδης, Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου και ο Σταύρος Γιαγκάζογλου, Αναπληρωτής Καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του ΕΚΠΑ.

Η κηδεία του Χρήστου Γιανναρά θα γίνει την Πέμπτη 29 Αυγούστου από τον Ι. Ν. Αγίας Ειρήνης (Αιόλου 36) και ώρα 11 π.μ. Θα ακολουθήσει η ταφή στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Αντί στεφάνων η οικογένεια επιθυμεί τη στήριξη του Οίκου Ευγηρίας Κυθήρων «Κασιμάτειον» (Εθνική Τράπεζα – IBAN: GR9501104520000045248001922).

Αναδημοσιεύω τα δύο σύντομα άρθρα, του Δημήτρη Αγγελή και του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Α.Ι.Κ.

Πόσο φτωχότεροι θα ήμασταν

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΓΓΕΛΗ

Την αξία των ανθρώπων τη ζυγίζουμε με κριτήριο το κενό που αφήνει η ενδεχόμενη απουσία τους. Τι θα είχε συμβεί αν δεν υπήρχε ο Χρήστος Γιανναράς; Πόσο φτωχότεροι θα ήμασταν αν δεν εξέδιδε το πρωτοποριακό «Σύνορο», την «Ελευθερία του Ήθους», το «Πρόσωπο και ο Έρως» ή το «Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων»; Για ποια συλλογική αυτοσυνειδησία θα μιλούσαμε χωρίς το «Καταφύγιο Ιδεών», που μας αποκάλυψε τον περίκλειστο ναρκισσευόμενο ευσεβισμό των παραεκκλησιαστικών οργανώσεων; Πόσο θα είχαν επηρεάσει, έστω και με τον ατυχή τους τίτλο, οι «νεορθόδοξοι» τη δημόσια συζήτηση, χωρίς τον δυναμισμό και την ευστοχία των δικών του διατυπώσεων; Σε μια εποχή που το εκκλησιαστικό κατεστημένο έκρινε σκόπιμο να υπηρετεί την αντικομμουνιστική ρητορική του μετεμφυλιακού κράτους ή την ηθικιστική υποκρισία της δικτατορίας, ο Γιανναράς τόλμησε ν’ ανοίξει θεματικές, να συνδυάσει προσφυώς την πατερική παράδοση με τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις (αρδεύοντας κυρίως από τον Χάιντεγκερ και τον Σαρτρ, τον περσοναλισμό και τον νεοθωμισμό) και, το κυριότερο, να αρθρώσει μια νέα θεολογική γλώσσα, που αποτελεί σήμερα την επίσημη γλώσσα της Εκκλησίας. Μιλώντας για τον «εκστατικό χαρακτήρα του προσώπου», για το «αληθεύειν εν σχέσει», για «ερωτική αυθυπέρβαση» και «ευχαριστιακή κοινότητα», ο Γιανναράς έφτιαξε ένα περίτεχνο θεολογικό οικοδόμημα, συνεπές προς τον εαυτό του και σε αυτό που είχε ανάγκη ο εκκλησιαστικός κόσμος. Έχει τόση σημασία αν κατανόησε λ.χ. τον Χάιντεγκερ ορθά, όπως τον επικρίνουν οι πολέμιοί του; Αν έμεινε συγχρόνως πιστός στην «ελληνοτροπία» που διακήρυττε σχεδόν εμμονικά στην επιφυλλιδογραφία του (μάλλον σε βάρος της άνευ όρων και ορίων χριστιανικής αγάπης), αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει: καθένας μας είναι δέσμιος της εποχής της διαμόρφωσής του, αλλά οι εσωτερικές μας αντιφάσεις είναι τελικά αυτές που μας κάνουν ανθρώπους.

Έγραψε σε γλώσσα ζωντανή

Του ΣΤΑΥΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ

Η θεολογική σκέψη στην Ελλάδα από το 1960 μέχρι σήμερα είναι αδιανόητη χωρίς το έργο του Χρήστου Γιανναρά. Αυτός είναι ο θεολόγος μας. Επέβαλε θέματα, ιδέες, τρόπο προσέγγισης, γλώσσα και ορολογία. Πολλοί νεότεροι θεολόγοι μιλούσαν και μιλούν με τις λέξεις του. Δύο είναι κατά τη γνώμη μου οι κύριες προσφορές του, εξαρχής, από τα χρόνια της δεκαετίας του 1960.

Πρώτον· έγραψε θεολογία σε γλώσσα ζωντανή, μακριά και πέρα από τη νεκρή ακαδημαϊκή γλώσσα και την ακόμη πιο νεκρή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας (των δεσποτάδων και των αρχιμανδριτών). Το παράδειγμά του το ακολούθησαν και άλλοι θεολόγοι, δημιούργησε σχολή.

Δεύτερον· απενοχοποίησε τον έρωτα και τη σεξουαλική ζωή. Γι’ αυτή την πτυχή του έργου του, αληθινή συμβολή στη σκέψη και τη ζωή των χριστιανών, δέχθηκε σφοδρή και συχνά χυδαία επίθεση από την ευσεβιστική ηθικιστική θεολογία, που κυριαρχούσε εντός και εκτός των οργανώσεων. Ο Γιανναράς έβγαλε, μόνος αυτός, τη θεολογία από το γκέτο και την ανυποληψία και την έφερε στον δημόσιο χώρο της σκέψης.

Την έβγαλε επίσης, μαζί με τον Ιωάννη Ζηζιούλα, ο οποίος όμως έγραφε απευθείας στα αγγλικά, από τα ελληνικά σύνορα: το έργο του μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Η σκέψη του έχει πολλές συζητήσιμες πλευρές. Κάποιες έχουν συζητηθεί ήδη και άλλες θα συζητηθούν, ελπίζω νηφάλια, στο μέλλον (μία από αυτές ήταν ο ακραίος θεολογικός αντιδυτικισμός του: θεωρούσε τον Καθολικισμό και τη Μεταρρύθμιση συλλήβδην αιρετικές εκδοχές του Χριστιανισμού). Πιστεύω ότι είναι μεγάλο κρίμα για το έργο του αλλά και για τη διανοητική ζωή του τόπου εν γένει ότι επί πολλά χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες, δεν θεολογούσε αλλά κυρίως πολιτικολογούσε, καταγγέλλοντας μονότονα ό,τι εκείνος ονόμαζε απαξιωτικά Ελλαδιστάν και Ελληνώνυμοι.

«Ο Χρήστος έγραφε τα πιο δυνατά του κείμενα κυρίως όταν δεν ασχολιόταν με την πολιτική. Παρασυρόταν μάλλον από την ελπίδα ότι κάτι μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο και ίσως γινόταν απόλυτος». ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ

«Όσοι υπήρξαμε μαθητές του, όσοι τον αγαπούσαμε, νομίζω πως, ακριβώς από πιστότητα προς το δώρο της αμφισβήτησης που τόσο απλόχερα μας χάρισε με τα γραπτά του και την όλη πολιτεία του, έχουμε το χρέος της κριτικής έναντι της αντιδυτικής, ελληνοκεντρικής και πολιτισμικής κατανόησης της Ορθοδοξίας». ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Ο Χρήστος Γιανναράς στο σπίτι του με αφορμή παλαιότερη συνέντευξή του στην «Καθημερινή», στην οποία υπήρξε τακτικός επιφυλλιδογράφος. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Χρήστος Γιανναράς (1935-2024)

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Ο θάνατος διακεκριμένου και σημαντικού ανθρώπου στο χώρο των γραμμάτων αποτελεί μέγιστη είδηση. Παλαιότερα γίνονταν γνωστός μέσα από τον έντυπο Τύπο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Σήμερα γίνεται γνωστός και από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης.

Το Σάββατο 24 Αυγούστου, σε ηλικία 89 ετών, έφυγε από τη ζωή ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. Από τη στιγμή που ένας από τους δύο γιούς του, ο Σπυριδώνης όπως τον έλεγε ο ίδιος ο Γιανναράς, ανακοίνωσε στο Facebook τον θάνατό του, πάρα πολλά Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και ο ηλεκτρονικός Τύπος, γράφουν για τον κορυφαίο διανοητή και φιλόσοφο: αναμενόμενο γεγονός.

Δεν χωρά αμφιβολία πως ο Γιανναράς αφήνει πίσω του πλουσιότατη παρακαταθήκη - κληρονομιά. Βιβλία, άρθρα και συνεντεύξεις του θα συνεχίσουν να γεννούν αφορμές γόνιμου προβληματισμού, κυρίως σ’ ό,τι αφορά το ανθρώπινο πρόσωπο και την ελληνικότητα. Ο Γιανναράς είχε πιστούς αναγνώστες του έργου του. Είχε, όμως, και επίδοξους κατηγόρους. Η τελευταία συνέντευξή του στην εφ. ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ, στον δημοσιογράφο Δημήτρη Δανίκα, ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις, ειδικά οι θέσεις του για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την Τεχνητή Νοημοσύνη. 

Ο Γιανναράς υπήρξε και «πολιτικό» πρόσωπο. Πάμπολλες επιφυλλίδες του, παλαιότερα στο ΒΗΜΑ και από το 1993 στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, με κριτική και οξυδερκή ματιά, αφορούσαν την κατά καιρούς περιρρέουσα πολιτική ατμόσφαιρα. Σε αριστερούληδες και δεξιούληδες η πολιτική σκέψη του ήταν αιρετική. Αλλά και σε ευσεβιστές – παρεκκλησιαστικούς, αιρετική ήταν και η θεολογική σκέψη του. Για όλα αυτά παραπέμπω σ’ αυτό που έλεγε ο Πωλ Βαλερύ: «Αυτό που λέω με αλλάζει. Ακόμα και ειπωμένο στον εαυτό μου. Και ίσως είμαι προσδιορισμένος και διαμορφωμένος απ’ ό,τι έχω εκπέμψει – όχι απ’ ό,τι έχω υποστεί».

Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του: «Τα καθ’ εαυτόν» (Αθήνα 1995), στην τελευταία παράγραφο, γράφει ο Γιανναράς: «Ένα ολόκληρο βιβλίο για να καταθέσω μόνο μιαν ένδειξη δρομοδειχτική: τον πόθο μου. Θέλω τη στιγμή της τελευταίας μου πνοής να φύγω με τη λαχτάρα του γυρισμού στην πατρίδα. Με το τρελό καρδιοχτύπι μιας ερωτικής προσμονής. Αυτό μόνο». Εύχομαι να εκπληρώθηκε ο πόθος του.

Αιωνία του η μνήμη. Ο Θεός να αναπαύει την ψυχή του.

Ο Χρήστος Γιανναράς (Αθήνα, 10 Απριλίου 1935 - 24 Αυγούστου 2024) για τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό (24 Αυγούστου 1779)

«Μένει μόνο ανεξήγητη η εκπληκτικότερη πτυχή, που είναι η ίδια η προσωπικότητα του Κοσμά και οι ιστορικές της ρίζες: Από ποια σχολειά, ποιους δασκάλους, ποιόν εκκλησιαστικό περίγυρο άντλησε αυτός ο άνθρωπος, αφού όλες οι προϋποθέσεις της εποχής του λειτουργούσαν σε κατεύθυνση διαμετρικά αντίθετη προς τη δική του ποιότητα. Πως έφτασε να δίνει στις θεολογικές αλήθειες –για τον Τριαδικό Θεό, τη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, την αδιάλειπτη “νοερά προσευχή”, τον έρωτα του Θεού για τον κάθε άνθρωπο- τη σάρκα της εμπειρικής αμεσότητας, την ενάργεια της άμεσης πράξης του καθημερινού βίου. Να αρθρώνει μιαν απτή αίσθηση της ευαγγελικής σωτηρίας, που μόνο στα κορυφαία κείμενα της πατερικής παράδοσης μπορεί κανείς να συναντήσει».

«Παραμένουν μόνο, πάντοτε ζωτικά επίκαιροι, οι δρομοδείχτες παραπομπής στην όντως ελληνικότητα – στην ελληνική ιστορική σάρκα του εκκλησιαστικού ευ-αγγελίου- οι κορυφαίες εκπλήξεις του ιστορικού κύκλου της παρακμής που τώρα ολοκληρώνεται: Ο πατριάρχης Ιερεμίας ο Β΄, ο πατρο-Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Μακάριος Νοταράς, ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και οι συνεργοί της απρόσμενης ελληνικής ανθοφορίας στα τέλη της δεύτερης χριστιανικής χιλιετηρίδας».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1996). Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα. Αθήνα: Δόμος, σσ. 175-176, 489.

Εκοιμήθη ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ

Εκοιμήθη σε ηλικία 89 ετών ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ, ένας από τους πιο αξιόλογους σύγχρονους Έλληνες καθηγητές φιλοσοφίας, θεολογίας και συγγραφέας.

Την είδηση του θανάτου του ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ έκανε γνωστή ο γιος του μέσω Facebook.

Ο Θεός να αναπαύει την ψυχή του.

Για ακόμα μια φορά απολαυστικός ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ!

Η συνέντευξη του ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ στον δημοσιογράφο Δημήτρη Δανίκα στην εφ. ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ, τη διάβασα και την ξαναδιάβασα. Την απόλαυσα. Εδώ, όλη η συνέντευξη: ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ Ο 90ντάρης πια Γιανναράς ανθίσταται ακόμα. Στη ελλαδική κοινωνία: FINIS GRAECIAE με πολλά φαινόμενα πνευματικής σήψεως, ο Γιανναράς, με τα λεγόμενά του, γεννά ανησυχίες, διδάσκει αλλά και λοιδορείται. Τα σχόλια που συνοδεύουν τη συνέντευξή του στον Δανίκα μαρτυρούν την απήχηση που έχει η σκέψη του και σήμερα. Ξεχωρίζω τους σχολιαστές σε καλούς γνώστες της «γιανναρικής σκέψης» αλλά και σε πολλούς πικραμένους. Οι τελευταίοι: στον αστερισμό του χαμαιλεοντισμού, του ιδεολογικού καμουφλάζ, με άξονα την έλλειψη ουσιαστικού προβληματισμού σε όσα, χρόνια τώρα, προσφέρει η «γιανναρική σκέψη». Αναγωγισμοί που, σε τρελαίνουν, όπως υποστηρίζει κι ο καλός συνάδελφος και φίλος Γιώργος Βαρδαβάς. Ευτυχώς, όμως, υπάρχουν και οι πρώτοι, που διαβάζουν Γιανναρά, κάνουν την καλοπροαίρετη κριτική τους και διαφωνούν μαζί του. Οφείλεις να διαβάσεις την κριτική τους, να τη σεβαστείς, έστω και αν σε κάποια σημεία διαφωνείς με αυτή. Εδώ, μια από τις καλοπροαίρετες κριτικές: Κριτική στο έργο του Χρήστου Γιανναρά Α.Ι.Κ.

Μνήμη Αγίου Μακαρίου Νοταρά (17 Απριλίου 1805) - Φιλοκαλία και Κολλυβάδες Πατέρες

«Δεν θα ήταν μεγαλοστομία να ισχυρισθεί κανείς, ότι η έκδοση της Φιλοκαλίας, άδηλα ίσως και ανεπαίσθητα, συνιστά πρόκληση αναμέτρησης δύο πολιτισμών: Από τη μια, η φρενίτιδα της “προόδου”, που ειδωλοποιηθεί θριαμβικά την πιο στεγνή και στεγανή ανθρωποκεντρική αυτάρκεια, αυτάρκεια του φυσικού και θνητού. Μαζί και η μέθη της ακοινώνητης ελευθερίας των επιλογών, της απολυτοποίησης των απρόσωπων δικαιωμάτων του ατόμου, η νοητική υπεροψία της αποτελεσματικότητας που μηχανοποιεί τη ζωή. Κι από την άλλη μεριά, η προτεραιότητα αναζήτησης της αλήθειας και όχι της χρησιμότητας. Το πρωτείο της κοινωνίας και του έρωτα, της προσωπικής ετερότητας και όχι της ατομικής ουδετερότητας, της ζωής και όχι της επιβίωσης. Η χαρά της ελπίδας που ψηλαφεί την υπέρβαση του θανάτου».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (1996). Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα. Αθήνα: Δόμος, σ. 191.

Μικρονοϊκή ξιπασιά

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ

Κάποτε, αν συνεχίσει να υπάρχει το ανθρώπινο είδος στον πλανήτη γη, οι νουνεχείς και γνωστικοί από τους ανθρώπους θα χαμογελούν, συγκαταβατικά και με οίκτο, για τον εκπεσμό της νοημοσύνης μας σήμερα. Μοιάζουν καθολικευμένα, σε πλανητική σχεδόν κλίμακα, τα φαινόμενα συλλογικής α-νοησίας και θριαμβικής παράνοιας – οι παραμικρές αντιγνωμίες, ασυμφωνίες ή ανικανοποίητες βουλιμικές ορέξεις, ακόμα και οι διαστροφές ζωτικών λειτουργιών του ανθρώπινου οργανισμού, θέλουν να κατασφαλίζονται σαν, νομικώς θωρακισμένα, «ατομικά δικαιώματα».

Ποιο Δίκαιο, με ποια αυθεντία, επενδυμένο σε ποια εξουσία, μπορεί να εξασφαλίσει το κύρος πανανθρώπινης παραδοχής; Σήμερα, η λέξη «δικαίωμα» παραπέμπει, αποκλειστικά και μόνο, στη νομική (με συμβατικές διατάξεις) αναγνώριση και προστασία ενεργημάτων του ατόμου, όπως και πεποιθήσεων, απόψεων, γνωμών, προτάσεων οργάνωσης του συλλογικού βίου – στο σύνολο των νόμων, κανόνων, θεσμών, που επιτρέπουν σε μια συλλογικότητα να λειτουργεί.

Ο άνθρωπος, από τη φύση του και προκειμένου για την αναπαραγωγή του, διακρίνεται (βιολογικά και ψυχολογικά) σε θηλυκές και αρσενικές υποστάσεις – υποστασιάζεται η διαφορά, αυτή καθορίζει όχι απλώς φαινόμενες ή χαρακτηρολογικές συντεταγμένες της ατομικής ύπαρξης, αλλά τρόπους της ύπαρξης. Το «αρσενικό» ή το «θηλυκό» παραπέμπουν σε δεδομένες διαφοροποιήσεις της φύσης του ανθρώπου, προϋποθέσεις του «γίγνεσθαι» της φύσης που κορυφώνεται στην ύπαρξη ως σχέση, στην αυθυπερβατική ολοκλήρωση της ατομικής ελευθερίας.

Η λέξη που συγκεφαλαιώνει την ασυναρτησία – σύγχυση – παραλυτική αδυναμία για ανθρώπινη συνεννόηση, είναι σήμερα η λέξη «δικαίωμα». Ονομάζουμε «δικαίωμα» την κατασφάλιση που προσφέρει σε πράξεις – ενέργειες του ατομικού εγώ ένα «Δίκαιο», δηλαδή μια συμφωνημένη από την πλειονότητα των μελών της συλλογικότητας «αυθεντία». Η αυθεντία (κοινά παραδεκτή ορθότητα) δεν έχει αξιώσεις μετα-φυσικού χαρακτήρα, απλώς υπηρετεί συμβατικά τις αναγκαίες συνθήκες λειτουργίας της κοινωνίας των αναγκών.

Η «κοινωνία των αναγκών» είναι γνώρισμα ιδιαιτερότητας της ανθρώπινης συνύπαρξης, διαφοροποιεί την ανθρώπινη νοημοσύνη από την αλογία της κτηνώδους ορμής, τον ατομοκεντρισμό της αγέλης. Η αγέλη είναι προϊόν φυσικής αναγκαιότητας, ενώ η κοινωνία των σχέσεων, στην περίπτωση της ανθρώπινης συλλογικότητας, είναι προϊόν (κατόρθωμα) ελεύθερης αυθυπέρβασης και αυτοπροσφοράς.

Σίγουρα υπάρχει, ως ενστικτώδες δεδομένο, και στον άνθρωπο, η μητρική προστασία και στοργή, η πατρική προστασία και φροντίδα. Είναι η πρωτογενής καταβολή, απρόσωπη και ενορμητική, που εξασφαλίζει τη διαιώνιση των ειδών λειτουργώντας ως βιολογική αναγκαιότητα, δυνάμει αυθυπερβατική, δηλαδή μοναδική, ανόμοια, ανεπανάληπτη, άλλως προσωπική.

Στην περίπτωση του ανθρώπου και κάθε έμβιου όντος, η συνέχεια της ύπαρξης χαρίζεται με την ορεκτική (ευφρόσυνη) λειτουργία της τροφής και τη διαιώνιση του είδους – την επίσης συναρπαστικής ηδονής λειτουργία της σεξουαλικής σχέσης. Και στις δύο περιπτώσεις, τροφής και αναπαραγωγής, πρωτεύουσα είναι η ηδονή και, νομοτελειακά παρεπόμενη, η επιβίωση και η διαιώνιση. Από καταβολής του ανθρώπινου είδους μοιάζει να πρωτεύει ορμέμφυτη η δίψα της ηδονής και να ακολουθεί «παρεμπιπτόντως» η βιολογική σκοπιμότητα. Η σοφία της ερωτικής ηδονής «πείθει» ότι το κυρίως ζητούμενο στη σεξουαλική σχέση είναι, ακριβώς, η βιωματική υπέρβαση της ετερότητας, η συνεύρεση ως υπαρκτικό γεγονός υπαρκτικής ενότητας «εις σάρκα μίαν».

Είναι αποκαλυπτικό το γεγονός ότι η Εκκλησία δεν δίστασε, μέσα στους αιώνες, να εικονίσει τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό ως σχέση ερωτική. Η ενανθρώπηση του Θεού αποκαλύπτει τον Θεό ως «εραστήν μανικώτατον» του ανθρώπου, και ο έρως αυτός επιτρέπει να ορίζεται ο Θεός ως ο «νυμφίος» της Εκκλησίας. Άλλη γλώσσα, άλλα σημαινόμενα, αχρηστευμένο το λεξιλόγιο από τον χυδαίο ολοκληρωτισμό του ατομοκεντρισμού – πολιτισμού των ατομικών δικαιωμάτων.

Για τον Έλληνα (όσο κι αν ελαχιστοποιείται το είδος) η ελευθερία της σχέσης (αυθυπέρβαση και αυτοπροσφορά) θα παραμένει ο έρωτας, όπως τον κατάλαβε και τον έζησε η ελληνική κοινωνία – κοινότητα – ενορία. Ο εισαγόμενος πουριτανισμός «της Αριστεράς ή Δεξιάς και της προόδου» μπορεί να σωθεί σαν γνησίως κοσμοπολίτικο νόσημα μικρονοϊκής ξιπασιάς.

Στην εικαστική πλαισίωση της σελίδας έργο του Αμερικανού Daniel-Garber.

ΠΗΓΗ: Αντίφωνο

21 Ιουλίου: Άγιος Συμεών ο δια Χριστόν Σαλός

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (²1978). Η ελευθερία του ήθους. Αθήνα: Γρηγόρη, σσ. 91-95.

«Η πρώτη περίοδος της ζωής του Συμεών στην Έμεσα αφιερώνεται στη δοκιμασία των ασκητικών του αρετών και καταλήγει στην περιγραφή της συνάντησής του με δύο μοναχούς που φθάνουν στην πόλη για να συζητήσουν μαζί του ζητήματα σχετικά με την αναζωπύρωση του Ωριγενισμού. Οι δύο μοναχοί εκπλήσσονται από τη δεινή θεολογική του κατάρτιση, ωστόσο ορκίζονται να μην αποκαλύψουν την αληθινή του ταυτότητα. Έτσι, ο Συμεών παραμένει κρυπτός δούλος, όπως ακριβώς οι σαλές μοναχές των κοινοβιακών συγκροτημάτων της Αιγύπτου. Ωστόσο, η συνάντηση αυτή σηματοδοτεί μια βαθιά αλλαγή στην πολιτεία τής καταγραφής μιας σειράς επιθετικών πράξεων που αποσκοπούν ευθέως στη νουθέτηση των αμαρτωλών και την άμεση μεταμέλειά τους».

ΧΡΙΣΤΙΝΑ Γ. ΚΟΥΛΟΥΡΗ. (1999). «Η παρουσία των σαλών στη βυζαντινή κοινωνία», στο: Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο. Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν, σσ. 97-98.