ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ· Στρατής Χαραλάμπους: Μικρασιαστική Εκστρατεία. Τα βήματα προς την καταστροφή

Η «αληθινή» Παναγιά η Γοργόνα

Γράφει ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ

Η φωτογραφία του Gaston Chérau που ακολουθούσε τα Γαλλικά και αποικιακά στρατεύματα κατά την παρουσία-τους στη Μυτιλήνη στις μέρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δείχνει την είσοδο ενός υπόγειου παρεκκλησιού.

Ένα άρθρο του Μυτιληνιού εκπαιδευτικού και συγγραφέα Άρη Καλάργαλη, που αναπαράγει παλιότερη δημοσίευση του μακαρίτη διανοουμένου Θανάση Παρασκευαίδη, σε συνδυασμό με μια φωτογραφία του Gaston Chérau (1872-1937), ο οποίος είναι γνωστός σαν «χειριστής Κ» του Γαλλικού Στρατού στην Ανατολή, αποκαλύπτει πώς εμπνεύστηκε ο Στράτης Μυριβήλης την Παναγιά τη Γοργόνα, «πρωταγωνίστρια» του γνωστού-του βιβλίου. Και όχι μόνο αυτό αλλά και πού πραγματικά βρισκόταν αυτός ο προσκυνηματικός χώρος όπου ένας «λωλός» Μυτιληνιός είχε ζωγραφίσει μια Παναγιά, μισή γυναίκα και μισό ψάρι. Που έμελε όχι μόνο να γίνει «διάσημη» αλλά και στοιχείο της λαϊκής-μας παράδοσης σε μόλις 70 χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου. Όχι, όμως, τοποθετούμενη στο Κάτω Κάστρο της Μυτιλήνης όπου πραγματικά υπήρξε, αλλά στη Σκάλα Συκαμνιάς!

Τι λέει, λοιπόν, ο Άρης Καλάργαλης στο άρθρο-του που δημοσιεύτηκε το Δεκαπενταύγουστο του 2017 στην «Εφημερίδα των Συντακτών»;

Σε μια συζήτηση που είχε ο Μυριβήλης με τον Μυτιληνιό συγγραφέα Θανάση Παρασκευαΐδη, σε καφενεδάκι στα Τσαμάκια του Κάστρου, το 1962, του αποκάλυψε την ιστορία της Παναγιάς Γοργόνας και πώς την εμπνεύστηκε.

«Ξέρεις», του είπε, «εγώ την Παναγιά Γοργόνα με τα ακρογιάλια-της την έχω εμπνευστεί σ’ αυτά τα μέρη. Η Παναγιά Γοργόνα ζωγραφίστηκε στο εκκλησάκι κάτω από το Κάστρο της Μυτιλήνης στο βόρειο τοίχο, που τώρα είναι κατάλευκος από τον ασβέστη».

Στην ίδια θέση ένας λωλός, το «Βουβό της Χιόνης», ζωγράφισε στις αρχές του 20ού αιώνα ολόσωμο σε φυσικό μέγεθος τον Ελευθέριο Βενιζέλο, μιας και σχεδόν όλοι οι Μυτιληνιοί ήταν Βενιζελικοί. Μετά τις εκλογές του 1920, στην ίδια θέση, ζωγράφισε ολόσωμο τον Βασιλιά Κωνσταντίνο.

Και συνεχίζει την αφήγησή του ο Μυριβήλης: «Για να μην σβήνει μια τον Βενιζέλο και μια τον Κωνσταντίνο, σκαρφίστηκε να ζωγραφίσει τη γοργόνα που παρίστανε την Παναγιά. Εδώ, σε τούτο το μέρος, εμπνεύστηκα το μύθο της Παναγιάς Γοργόνας».

Που είναι λοιπόν αυτό το εκκλησάκι κάτω από το βόρειο τείχος του Κάστρου της Μυτιλήνης, όπου υπήρχε η Παναγιά η Γοργόνα του «λωλού», με το χαρακτηριστικό όνομα το «Βουβό της Χιόνης»;

Στην περιοχή κάτω από το βόρειο τείχος του Κάστρου υπάρχουν και σήμερα, δυο παρεκκλήσια. Αυτό του Αϊ Γιάννη, το οποίο όμως είναι πολύ νεότερο της εποχής όπου έδρασε το «Βουβό της Χιόνης». Και το άλλο της Παναγιάς, χώρος προσευχής στην υπόγεια δεξαμενή νερού, στο Κάτω Κάστρο της Μυτιλήνης. Μέχρι τώρα όλοι, (και ο υπογράφων με παλιότερη αρθρογραφία του), πίστευε ότι το παρεκκλήσι αυτό λειτούργησε ως τέτοιο σίγουρα μετά το 1925 – 1930, όταν τα σπίτια των ανταλλαγέντων με τη συμφωνία της Λωζάννης Τούρκων, μετατράπηκαν σε οίκους ανοχής.

Άρα που ήταν το εκκλησάκι όπου είχε ζωγραφιστεί η Παναγιά η Γοργόνα;

Οι φωτογραφίες του Gaston Chérau που ακολουθούσε τα Γαλλικά και αποικιακά στρατεύματα κατά την παρουσία τους στη Μυτιλήνη στις μέρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δείχνουν πρόσφυγες του Α΄ Διωγμού (1914 – 1917, όταν και έφτασαν οι τελευταίοι πρόσφυγες από το περίκλειστο ως τότε Αϊβαλί) να έχουν εγκατασταθεί στα σπίτια των Τούρκων στο Κάτω Κάστρο και γύρω από αυτό. Μια από αυτές δείχνει την είσοδο ενός υπόγειου παρεκκλησιού που αποδεικνύεται ότι είναι τέτοιο από ένα σταυρό στο υπέρθυρο. Ο βράχος πάνω στον οποίο έχει σμιλευτεί η είσοδος είναι ασπρισμένος καταπώς τον περιγράφει ο Μυριβήλης, ενώ στο πάνω μέρος του βράχου στέκει ένα κτίσμα. Πίσω από αυτό διακρίνεται το τείχος του Κάστρου.

Μπροστά στην πόρτα δυο γυναίκες χριστιανές με δυο παιδιά και ένας Γάλλος στρατιωτικός.

Πότε είναι τραβηγμένη η φωτογραφία; Μεταξύ των ετών 1915 και 1918, όταν και στη Μυτιλήνη στο πλαίσιο των επιχειρήσεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρέθηκαν και Γαλλικά Στρατεύματα. Το γεγονός αποδεικνύει ότι, ο «εκχριστιανισμός» αυτού του χώρου δεν έγινε από τις γυναίκες των οίκων ανοχής μετά το 1925 – 1930 για να καλύψουν τις λατρευτικές-τους ανάγκες αλλά από τους πρόσφυγες του Α΄ Διωγμού, που κατοίκησαν σε αυτόν τον τούρκικο μαχαλά στο Κάτω Κάστρο της πόλης και που είχαν ανάγκη ενός τέτοιου χώρου. Πιθανά μη όντες αποδεκτοί στους ναούς της πόλης από ομοεθνείς και ομόδοξους – ομόθρησκους-τους.

Ο μεγάλος άσπρος βράχος της φωτογραφίας παραπέμπει στο χώρο που ζωγράφιζε το «Βουβό της Χιόνης», μια το Βενιζέλο και μια το Βασιλιά για να καταλήξει στην Παναγιά τη Γοργόνα που είχε δει ο Μυριβήλης.

Το παρεκκλήσι σήμερα με τις νεώτερες κατασκευές.

Η σύγκριση της φωτογραφίας με το σημερινό χώρο μπροστά στην είσοδο του παρεκκλησιού της Παναγιάς στο Κάτω Κάστρο αποδεικνύει ότι, το σημερινό παρεκκλήσι είναι αυτό της φωτογραφίας του Gaston Chérau. Μια υπερύψωση του εδάφους και ένα κτίσμα μπροστά ώστε να διευκολύνεται η είσοδος είναι η πρώτη διαφορά. Η δεύτερη είναι ότι ο ασβέστης πλέον δεν υπάρχει. Προσεκτική παρατήρηση δείχνει ότι ο βράχος είναι ο ίδιος. Υπάρχει και ένα τμήμα του ντουβαριού που πατούσε πάνω στο βράχο. Και φυσικά τα τείχη του κάστρου.

«Ίσα με το μεγάλο χαλασμό της Ανατολής, ο μπάρμπα Λιάς ο dεdέs, ήταν ο μόνος ξενοτοπίτης ανάμεσα στους λίγους Σκαλιώτες. Τούτοι που γιομίζουν σήμερα το γιαλό με τις φαμίλιες-τους και με τις βάρκες-τους κι ανέστησαν ολάκερο χωριό με σημαντικό ψυχομέτρι, τη Σκάλα της Μουριάς, ήρθαν όλοι-τους απ' αντίκρυ σαν έγινε το μεγάλο κακό [...] Από εκεί απ' αντίκρυ ξεκίνησαν κι ήρθαν όλοι τούτοι οι ψαράδες κι οι ναυτικοί, μια φαρμακωμένη μέρα. Φουκαράδες και ανεμαλλιάρηδες ήρθαν, με την ψυχή στο στόμα, ξυπόλυτοι κι αγριεμένοι. Μέσα στα τρομαγμένα μάτια-τους κρατούσαν την κόκκινη αντιλαμπή από μια πλατιά πυρκαγιά. Ήρθαν με το μαύρο βρακί ανατραβηγμένο μέσα στο μαλλένιο ζουνάρι, φορούσαν στο κεφάλι τις βαριές αϊβαλιώτικες “κατσούλες” από βελούδο ξεφτισμένο. Ήταν ένα συννεφιασμένο απόγεμα, και τα κύματα φούσκωναν μολυβιά δίχως να σπάνουν, όταν φάνηκαν οι βάρκες-τους νάρχουνται», γράφει στην Παναγιά τη Γοργόνα ο Στράτης Μυριβήλης. Και συνεχίζει, εξηγώντας από τότες τις σημερινές απορίες: «Και κανένας δεν στοχάστηκε πως εκείνη τη μέρα μέσα από το κεφάλι του γέρου κοσμοκαλόγερου, όπως μέσα από το κεφάλι του Δία, πήδηξε και στυλώθηκε πάνω στο μοναδικό θαλασσόβραχο του αιγαιοπελαγίτικου νησιού μια καινούρια ελληνική θεότητα, που έδεσε με τον πιο θαυμαστό τρόπο όλες τις εποχές και όλο το νόημα της φυλής. Μιας φυλής που ζει και αγωνίζεται με τα στοιχειά και με τις φουρτούνες του κόσμου, η μισή στη στεριά κ’ η μισή στη θάλασσα, με το ινί και με την καρίνα, πάντοτε κάτω από μια θεότητα πολεμική, θηλυκιά και παρθένα».

Παναγιά η Γοργόνα, στη Σκάλα Συκαμνιάς ή στην Επάνω Σκάλα και το Κάτω Κάστρο. Παναγιά η Ρωμιά, Παναγιά η Πρόσφυγας. Δουλεμένη και γεννημένη στο κεφάλι του «Βουβού της Χιόνης» ή του γεροκοσμοκαλόγερου. Η δικιά-μας Παναγιά.

ΠΗΓΗ: ΣΤΟ ΝΗΣΙ

2023: Εκατό χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάννης και τη Σύμβαση Ανταλλαγής των Πληθυσμών

Του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΧΟΛΕΒΑ· Αρθρογράφου - Πολιτικού Επιστήμονα

Ελβετία: Ο Μουσταφά Ισμέτ Πασάς (αριστερά) υπογράφει τη Σύμβαση της Λωζάννης μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Το 2023 συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Σύμβαση της Λωζάννης για την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπεγράφη το συγκεκριμένο Πρωτόκολλο στην Ελβετική πόλη. Στις 24 Ιουλίου 1923 υπεγράφη η τελική Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία καθορίζει τα σύνορα της νέας Τουρκίας μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στη Σύμβαση της Ανταλλαγής, ένα από τα 17 Πρωτόκολλα που αποτελούν τη γνωστή μας Συνθήκη της Λωζάννης, αρχίζει ως εξής:

Άρθρον 1

Από της 1ης Μαϊου 1923 θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόοων ελληνικού ορθδόξου θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων μουσυλμανικού θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών.

Τα πρόσωπα ταύτα δεν δύνανται να να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της Ελληνικής Κυβερνήσεως.

Άρθρον 2

Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένη ανταλλαγήν:

Α) Οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως

Β) Οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης.

Θέλουσιν θεωρηθή ως Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως πάντες οι Έλληνες οι εγκατεστημένοι ήδη από της 30ής Οκτωβρίου 1918 εις την περιφέρειαν της Νομαρχίας Κωνσταντινουπόλεως, ως αύτη καθορίζεται διά του νόμου του 1912.

Θέλουσι θεωρηθή ως Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης, πάντες οι Μουσουλμάνοι οι εγκατεστημένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της μεθορίου γραμμής της καθορισθείσης τω 1913 διά της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η Σύμβαση Ανταλλαγής εξαιρεί από την υποχρεωτική ανταλλαγή (μη ανταλλάξιμοι) τους Έλληνες του Νομού Κωνσταντινουπόλεως, δηλαδή μία εθνική μειονότητα, και τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης, τους οποίους χαρακτηρίζει ως θρησκευτική μειονότητα. Τα δικαιώματα των μειονοτήτων αυτών και ο τρόπος προστασίας καταγράφονται στην τελική Συνθήκη της Λωζάννης της 24.7.1923.

Περί του Οικουμενικού Πατριαρχείου δεν γίνεται σαφής αναφορά ούτε στη Σύμβαση Ανταλλαγής ούτε στην τελική Συνθήκη. Ο Τούρκος εκπρόσωπος Μουσταφά Ισμέτ Πασάς αρχικά ήθελε να εκδιώξει το Πατριαρχείο από την Κωνσταντινούπολη. Τελικά υπό την πίεση της Ελλάδος, της Βρετανίας, της Ρουμανίας και του Σερβοκροατικού Βασιλείου δέχθηκε την παραμονή του κορυφαίου θεσμού της Ορθοδοξίας στην ιστορική έδρα του με την υποχρέωση να ασκεί μόνον θρησκευτικές και όχι διοικητικές ή πολιτικές αρμοδιότητες. Η δήλωση αυτή του Ισμέτ (αργότερα έγινε πολλές φορές Πρωθυπουργός με το όνομα Ισμέτ Ινονού) κατεγράφη στο Πρακτικό υπό τον αριθμό 20 της 10.1.1923, το οποίο υπεγράφη από όλες τις συμμετέχουσες αντιπροσωπείες. Οι ερμηνευτές του Διεθνούς Δικαίου δέχονται τα Πρακτικά της Συνδιασκέψεως της Λωζάννης ως αναπόσπαστο Τμήμα της Συνθήκης.

Ο καθηγητής Άγγελος Συρίγος στο βιβλίο του Ελληνοτουρκικές Σχέσεις, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2014) υπολογίζει ότι έφυγαν από την Ελλάδα 355.635 Μουσουλμάνοι και ήλθαν στη χώρα μας 189.916 Έλληνες Ορθόδοξοι ως ανταλλαγέντες και 862.110 ως πρόσφυγες.

Λόγω των σφαγών του 1914 - 1922 οι περισσότεροι Έλληνες από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο είχαν έλθει ως πρόσφυγες για να σώσουν τη ζωή τους πριν από την ανταλλαγή. Στους αριθμούς αυτούς πρέπει να προστεθούν και 70.000 Έλληνες πρόσφυγες που απεβίωσαν το 1922- 1923 από ασθένειες. Είναι άγνωστος ο αριθμός των Ελλήνων που έφυγαν από τα τουρκικά εδάφη προς άλλες χώρες π.χ., Σοβιετική Ένωση, Δυτική Ευρώπη κ.α.

Το κριτήριο της ανταλλαγής ήταν θρησκευτικό. Τούτο έγινε διότι επί Τουρκοκρατίας η θρησκευτική πίστη ήταν το κυριώτερο θεμέλιο της εθνικής ταυτότητας. Ο εξισλαμισμένος τούρκευε. Χανόταν και για την Ορθοδοξία και για τον Ελληνισμό. Αν π.χ., όριζαν ως κριτήριο τη γλώσσα θα έμεναν στην Ελλάδα ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι που είχαν διαπράξει συστηματικές βιαιότητες κατά των Χριστιανών, όπως οι Τουρκοκρητικοί. Αντιθέτως θα είχαν μείνει στην Τουρκία οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Καππαδοκίας και του Πόντου, οι οποίοι είχαν αναγκασθεί να τουρκοφωνήσουν, αλλά ένιωθαν Ρωμηοί / Έλληνες και όχι Τούρκοι, (βλέπε τη μαρτυρία του Γάλλου αρχαιολόγου Φελίξ Σαρτιώ για τους τουρκόφωνους Χριστιανούς του Πόντου στο βιβλίο του: Η Ελληνική Μικρασία, εκδόσεις Ιστορητής, Αθήνα 1993, σ. 132).

Η τελικη Συνθήκη της Λωζάννης υπεγράφη από την Μ. Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Ιαπωνία, τη Ρουμανία και το Βασίλειο Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (μετέπειτα Γιουγκοσλαβία) από τη μία πλευρά και από την Τουρκία από την άλλη πλευρά. Επικεφαλής της Ελληνικής Αντιπροσωπείας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Λόγω του εμφυλίου μεταξύ της κυβέρνησης του Κεμάλ και των κυβερνώντων στην Κωνσταντινούπολη, την Τουρκία εκπροσώπησε η Κυβέρνηση της Μεγάλης Εθνοσυνελεύσεως της Αγκύρας, δηλαδή η Κεμαλική πλευρά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι λίγους μήνες μετά την υπογραφή της τελικής Συνθήκης, δηλαδή στις 29 Οκτωβρίου 1923, ιδρύθηκε επισήμως η Τουρκική Δημοκρατία.

Η Συνθήκη της Λωζάννης της 24ης Ιουλίου 1923 ενοχλεί τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν, όπως ο ίδιος δηλώνει. Και τούτο διότι καθορίζει τα σύνορα της νέας Τουρκίας μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Ελλάς πρέπει να συνεχίσει την αμυντική και διπλωματική θωράκισή της και οφείλει να παρακολουθεί με ψυχραιμία τις τουρκικές κινήσεις. Μία ισχυρή Ελλάς, με ψυχική ενότητα και αποφασιστικότητα του λαού, δίνει σαφή μηνύματα σε κάθε ενδιαφερόμενο ότι τα νεο-οθωμανικά όνειρα δεν πρόκειται να υλοποιηθούν.

Καλή, ευλογημένη και ειρηνική Χρονιά!

ΠΗΓΗ: HUFFPOST

Πατρίδα αξέχαστη Μικρά Ασία

Η Βασιλική Ράλλη αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της, που με βία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα της, το Μοσχονήσι της Μικράς Ασίας, και αφού δοκιμάστηκε από τη θλίψη της απώλειας και το πένθος της καταστροφής, δόθηκε με δημιουργική ορμή στην οικοδόμηση μιας νέας ζωής στην απέναντι ακτή.

Η Βασιλική Ράλλη σε κάθε μικρή ή μεγάλη ευκαιρία της ζωής της διακηρύσσει την καταγωγή της: «Τι κι αν γεννήθηκα στη Θερμή της Λέσβου; Είμαι Μικρασιάτισσα κι εγώ. Είμαι ο σπόρος που κυοφορήθηκε μέσα στα αγιασμένα χώματα της Γης αυτής της Επαγγελίας, της ποτισμένης με ιδρώτα και αίμα ελληνικό, της σπαρμένης με τα ιερά οστά των χιλιάδων μαρτύρων, τα οποία εναποτέθηκαν στην ιερή Γη, ως παρακαταθήκη της ελληνικότητάς της».

Η μαρτυρία της Βασιλικής Ράλλη ξεκινά από το Μοσχονήσι και το Αϊβαλί και αγκαλιάζει όλον τον Ελληνισμό. Ιδιαίτερα σήμερα περισσότερο από ποτέ, η αξία τέτοιων μαρτυριών είναι ανεκτίμητη, διότι τροφοδοτούν την ψυχή μας με πίστη και αγωνιστικότητα.

Η συγγραφέας έγινε ευρύτερα γνωστή όταν μαζί με τον μακαριστό σύζυγό της, Άγγελο Ράλλη, ανακάλυψαν στο κτήμα τους στη Θερμή Μυτιλήνης τα οστά του Αγίου Ραφαήλ καθώς έσκαβαν για να οικοδομήσουν ένα μικρό εκκλησάκι, προκειμένου να εκπληρώσουν το τάμα της μητέρας της.

Το χρονικό της αποκαλύψεως αυτής έχει αφηγηθεί η ίδια στο βιβλίο της «Καρυές, ο λόγος των αγίων»· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

«Μνήμες δικές μου δεν έχω εγώ, χαμένε Παράδεισε. Μα ζεις μέσα μου από τις μνήμες των δικών μου, που η ροπή του χρόνου δεν μπόρεσε να σβήσει από την καρδιά μου. Και σαν αναρωτιέμαι ποια είναι η αληθινή πατρίδα μου, μαγνητικά η σκέψη μου τραβά κοντά σου. […] Βιώματα τραυματικά, σταλαγματιές από αίμα που δεν έπαψε ν’ αναβλύζει απ’ τις καρδιές που έζησαν ώσπου πάψανε να χτυπούν», [από τον πρόλογο του βιβλίου, σσ. 11, 12].

Εμβολιασμός στην Σμύρνη πριν την καταστροφή του 1922!

Μολυσμένο σπίτι & εμβολισμός σε φτωχή συνοικία.

Τουρκική συνοικία. Εμβολισμός των φτωχών.

Εμβολισμός για την πανώλη από γιατρούς του στρατού.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΑΡΣΕΛΛΟΣ (Επιμέλεια). (1991). Σμύρνη. Η πόλη της Σμύρνης πριν την καταστροφή. Αθήνα: Νέα Σύνορα Α. Α. Λιβάνη, σσ. 134 – 135, 137.

Μια επετειακή έκδοση για τα 100χρονα από τη Μικρασιατική Καταστροφή

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Αξιόλογη επετειακή έκδοση για το 100χρονα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, από τον πάντοτε δραστήριο Σύλλογο Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου «Το Δελφίνι». Στο 32σέλιδο τεύχος ο φιλίστωρ αναγνώστης έχει την ευκαιρία να διαβάσει: α) την εισαγωγή από το βιβλίο του Μιχαήλ Ροδά, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία (1918 – 1922. Μικρασιατική Καταστροφή, εκδ. Λαβύρινθος, Αθήνα 2019, β) ένα κατατοπιστικό χρονικό της Μικρασιατικής Εκστρατείας, γ) αναφορές για τη μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην Ιστορία 1922 – 1924, δ) Το Ημερολόγιο του στρατιώτη Αριστοτέλη Αριστοτέλους τον Αύγουστο 1922, μαρτυρία που διασώζει η Θεοδοσία Αλφόνσου Δελλή, ε) την ομιλία του Ακαδημαϊκού Άγγελου Σ. Βλάχου για τα 50ντάχρονα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία έγινε στα 1973, στην Αίθουσα ΤΕΧΝΗ της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας στη Θεσσαλονίκη, και στ) πως η Μικρασιάτικη κουζίνα επιρρέασε τη Λέσβο και την Ελλάδα γενικότερα. Στο οπισθόφυλλο δημοσιεύεται το ποίημα «Το γλυκό φως της Ιωνίας» του Γάλλου αρχαιολόγου Φελίξ Σαρτιώ. Το αφιερωματικό αυτό τεύχος διαβάζεται απνευστί!

Το τεύχος σε ηλεκτρονική μορφή εδώ: Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου «Το Δελφίνι»

Κρανίου Τόποι

«”Η ψυχολογία του ανθρώπου που εγκαταλείπει το σπίτι του στον κατακτητή”, έλεγε μια από τις πιο δραστήριες και μορφωμένες γυναίκες της Κύπρου, που άφησε κι αυτή τα πάντα στον τουρκικό τομέα της Λευκωσίας, “είναι παράξενη. Πιστεύεις πως θα ξαναγυρίσεις σ’ αυτό. Κι αισθάνεσαι σαν να το λεηλατείς εσύ ο ίδιος, αν πάρεις πράγματα από μέσα…”», (σ. 14).

«Οι ιεροί τόποι της Καινής Διαθήκης είναι γεμάτοι με κτίσματα που το αρχιτεκτονικό τους ύφος είναι τόσο ανήσυχο, όσο και η ιστορία των προσκυνημάτων. Παρεκκλήσια, μοναστήρια, στοές, αυλές, κρύπτες, υπόγεια στριμώχνονται γύρω από το μεγάλο ναό της Αναστάσεως», (σ. 40).

«Τι έχει να προσφέρει το Κάιρο σ’ ένα νέο άνθρωπο που έρχεται από τον “έξω κόσμο”; Η Αίγυπτος του Λόρενς Ντάρελ έχει αντικατασταθεί από κάτι που μοιάζει περισσότερο με το λασπόχτιστο “λαβύρινθο” του Στρατή Τσίρκα», (σ. 49).

«Στα αραβικά κράτη μπορεί κανείς να βρει τη μαγεία, την ποίηση, την αποφασιστικότητα, το σχεδιασμό για το μέλλον. Εκείνο που είναι αδύνατο να βρει είναι η νηφαλιότητα», (σ. 64).

«Κανένας αυτοκινητόδρομος στον κόσμο δεν παρουσιάζει τόσο μεγάλη κίνηση και τέτοια ποικιλία σχημάτων, όσο ο ορεινός δρόμος του Λιβάνου που συνδέει τη Βηρυτό με τη Δαμασκό, το Αμάν, τη Βαγδάτη και την Τεχεράνη», (σ. 65).

«Το θαμπό απόγευμα η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, βυζαντινό μνημείο για το οποίο γράφτηκαν πολλοί τόμοι – τελευταία μια ογκώδης μελέτη, έκδοση του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, του διάσημου βυζαντινολόγου Ντέιβιντ Τάλμποτ Ράις – είναι ένας μελαγχολικός μάρτυρας της μεγάλης ιστορίας του ελληνισμού σ’ αυτά τα χώματα», (σ. 91).

«Σ’ αυτή την αυτοκρατορική πόλη, που τη σεριανίζουν οι γλάροι απ’ το ξημέρωμα ως τη δύση του ήλιου, υπάρχουν ακόμα στο Μπεμπέκι και στα Θεραπειά εξοχικά σπίτια ήσυχα, που κοιτάζουν τη θάλασσα μέσα από κήπο πνιγμένο στις μανόλιες», (σσ. 114-115).

«Πουθενά στον κόσμο η σύγκρουση του παλιού με το καινούργιο, η αντιπαράθεση των σύγχρονων αναγκών με ογκόλιθους της Ιστορίας δεν είναι τόσο δραματικά παρούσα όσο στην Κωνσταντινούπολη. Βασιλεύουσα από γεννησιμιού της, κρατάει ακόμα την ηγεμονική της θωριά, παρόλο που η φτώχεια κατατρώει τα σπλάχνα της και το ανθρώπινο δράμα είναι ορατό δια γυμνού οφθαλμού στα πιο παλιά ακριβώς και ιστορικά της σημεία», (σ. 122).

«Είναι λίγες οι πόλεις με τόσο σωρευμένη Ιστορία και τόσο τεράστια σημασία όσο η Κωνσταντινούπολη. Βασίλισσα των πόλεων που ελέγχει ακόμα την είσοδο στο μυστηριακό κόσμο της Ασίας, διατηρεί ακέραιη τη μαγεία της», (σ. 140).

«Είναι αλήθεια πως όσα άφησε το 1922 η φωτιά και το μαχαίρι οι Τούρκοι βιάστηκαν να τα σκεπάσουν με κολοσσιαία κτήρια. Να κάνουν τη Σμύρνη Ιζμίρ. Μπλοκ πολυκατοικιών, εργατικών κατοικιών και συγκροτημάτων κάθε είδους και κάθε γούστου υψώνονται σήμερα ασφυκτικά ένα γύρω. Εκατομμύρια τόνοι μπετόν λες και θέλουν να καταπλακώσουν την ενοχή. Να εξαφανίσουν τη μνήμη. “Μισή μέρα αρκετή για να δείτε τη Σμύρνη”, σημειώνουν οι ξενόγλωσσοι τουριστικοί οδηγοί. “Η Σμύρνη έχει χάσει τον ίσκιο της, όπως τα φαντάσματα…” γράφει ο Σεφέρης. Κρατούσε όμως ως το θάνατό του το κλειδί του οικογενειακού σπιτιού στη Σκάλα. Ένα σπίτι που βρίσκεται ακόμα κλειστό μπροστά στη θάλασσα», (σ. 141).

ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΒΙΑ. (³1994). Κρανίου Τόποι. Ταξίδια στην Ανατολική Μεσόγειο. Αθήνα: Καστανιώτη.

«Ημέρες Μνήμης Μικρασίας 2021» 99 χρόνια μετά: Θυμόμαστε - Γνωρίζουμε - Τιμάμε

Το προσφυγικό ζήτημα και η εκπαίδευση

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Η Πανελλήνια Ημέρα Προσφύγων καθιερώθηκε το 1994 και εορτάζεται κάθε 5η Απριλίου. Η πρωτοβουλία ανήκε σε μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, στο Οικουμενικό Πρόγραμμα Προσφύγων της Εκκλησίας της Ελλάδας και στον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και του Γραφείου της Αθήνας της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ. 

Για την πατρίδα μας η ημέρα αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, εφόσον η προσφυγιά και οι εθνικές εκκαθαρίσεις αποτελούν τη βάση όπου συγκροτήθηκε το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Σωστά έχει υποστηριχθεί ότι τον 11ο αιώνα ολάκερος ο Ελληνισμός έχασε τον δυτικό κορμό του· τον ίδιο ακριβώς αιώνα, με τη μάχη του Ματζικέρτ (1071), σταδιακά άρχισε να αποχωρεί και από την Ανατολή. Αυτή η μάχη υπήρξε η αφετηρία της «μεγάλης εξόδου» από την Ανατολή, «έξοδος που ολοκληρώθηκε μέσα σε φωτιά και αίμα το 1922»[1]. Τότε, ενάμιση εκατομμύριο Έλληνες πρόσφυγες - όσοι επέζησαν από τις εθνικές εκκαθαρίσεις που πραγματοποίησε ο τούρκικος εθνικισμός - από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη, ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Αναδιφώντας στο αρχείο των περιοδικών της βιβλιοθήκης μου, έπεσα πάνω σ’ ένα τεύχος [αρ. 18 (Ιανουάριος Μάρτιος 2000)] της Φιλολογικής, τρίμηνης περιοδικής έκδοσης ενημέρωσης και προβληματισμού της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων (ΠΕΦ). Η αφίσα του εξωφύλλου είναι του Μιχάλη Δολαψάκη, μαθητή της Β΄ Λυκείου Ενιαίου Λυκείου Ηρακλείου Κρήτης, και βραβεύτηκε στα πλαίσια του Πανελλήνιου Μαθητικού Διαγωνισμού (19 – 23 Απριλίου 1999) για τους πρόσφυγες. 

Σ' αυτόν το διαγωνισμό διακρίθηκαν και πρώτευσαν 23 μαθητές και μαθήτριες της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης[2] από διάφορα σχολεία της Ελλάδας. Μεταξύ αυτών και η Μαντώ Ραχωβίτσα, μαθήτρια τότε του 3ου Λυκείου Μυτιλήνης - με βραβείο χρονογραφήματος - ανιψιά της συζύγου μου, σήμερα διακεκριμένη Νομικός και Λέκτορας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Qatar της Ολλανδίας, όπου διδάσκει Διεθνές Δίκαιο και Ανθρώπινα Δικαιώματα.

[1] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ. (1987). Μεσαίωνας. Ελληνικός και Δυτικός. Αθήνα: Εποπτεία, σ. 225. 

[2] Βλ., όλα τα ονόματα στη σ. 4 του περιοδικού Φιλολογική.

5 Απριλίου· Πανελλήνια Ημέρα Προσφύγων

«“Το Τραγούδι των Προσφύγων” είναι ένα ποίημα κι’ αυτό επικαιρότητας θα λέγαμε. Πρωτοδημιοσιεύθηκε στο περιοδικό “Moύσα” τον Ιανουάριο του 1923 και έχει το ίδιο ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 1922. Στις 8 Δεκεμβρίου 1922 απαγγέλθηκε από την κ. Κούλα Ζερβού Αγκωνάκη σε μια προεσπερίδα που ωργάνωσε για τους πρόσφυγες ο φιλολογικός σύλλογος “Παρνασσός”. Οι στιγμές δηλαδή ήταν ακόμα γεμάτες από τον έντονο αντίκτυπο και από τις τραγικές συνέπειες μιας μεγάλης εθνικής συμφοράς. 

»Ξεριζωμένοι μυριάδες οι άλλοτε αλύτρωτοι Έλληνες, λαβωμένοι και με τις πληγές τους χαίνουσες ακόμα από το μαρτυρικό χαμό τόσων και τόσων δικών τους, αποβράσματα μιας φουρτούνας που δεν την είχε ξαναδοκιμάσει το γένος μας, απορριγμένοι στις ακρογιαλιές της ελεύθερης πατρίδας, γέμιζαν πια με τον πόνο και τα κουρέλια τους λιμάνια, δρόμους, πλατείες των ελληνικών πόλεων, σαστισμένοι μπροστά στο κακό που τους βρήκε, ένα κακό ακατανόητο στην εκδήλωσή του, ασύλληπτο στις επιδράσεις και στις συνέπειες που μπορούσε νάχη πάνω σ’ αυτούς που το πάθανε, αλλά και πάνω στους Έλληνες όλους γενικώτερα. Γεγονότα απόλυτα συγκλονιστικά χωρίς και την παραμικρότερη υπερβολή για το πανελλήνιο. 

»Ο Ποιητής όπως μας εξομολογείται ο ίδιος στον πρόλογο της συλλογής του “Πεντασύλλαβοι και Παθητικά Κρυφοφηλίματα”, όπου περιέλαβε και “Το Τραγούδι των Προσφύγων” στη σειρά που χαρακτηριστικώτατα την επέγραψε “Επικοί Καιροί” τάνιωσε τα γεγονότα εκείνα σαν παθητικά αντιλαλήματα εθνικής καταστροφής και τα γκρεμίσματά της τ’ αγκάλιασε “σαν δικά του με φλογισμένα από τα δάκρυα μάτια στην απόκοσμη νυχτερινή μοναξιά” του· και μας έδωσε τους “Λύκους” και “Το Τραγούδι των Προσφύγων”, δύο τυρταιϊκά δημιουργήματα ξεχωριστά ανάμεσα στο τόσο πλούσιο και τόσο ποικίλο έργο τού Κωστή Παλαμά· δυο τραγούδια εμπνευσμένα από την ίδιαν σκέψη και το ένα σα συνέχεια στο άλλο, όχι μονάχα χρονολογικά». 

ΝΙΚΟΣ Ε. ΜΗΛΙΩΡΗΣ. (1950). Ο Παλαμάς και οι Πρόσφυγες. Αθήναι, σ. 16.

Μνήμη Μικράς Ασίας

ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ. (1996). Γαλήνη. Αθήνα: Εστία, σσ. 156-157· [32η έκδοση].