Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΝ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ· Ομότιμου Καθηγητή Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ / Διευθύνοντος Συμβούλου Ιδρύματος Εθνικού & Θρησκευτικού Προβληματισμού
«Η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία της του Θεού Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως». Το Μέγα Μοναστήρι από Μουσείο – Κορωνίδα Οικουμενικής Τέχνης και Πολιτισμού σε τζαμί – αποθήκη καραγκοζ-μπερντέ. Οι Γεωθρησκευτικές και Γεωπολιτικές ουτοπίες της νέο-οθωμανικής ηγεσίας, της Τουρκίας του Κεμάλ Ατατούρκ.
15 Αυγούστου – Πάσχα της Παναγίας
Το δίδαγμα Μωάμεθ, ιδρυτού της Θρησκείας του Ισλάμ. Ο Ιούλιος 2020 θα μείνει στην ιστορία της πολιτισμένης, θρησκευομένης και μη, Διεθνούς Κοινότητος ορόσημο ακραίου βιασμού και ανείπωτης βεβηλώσεως των ιερών και οσίων του ανθρωπίνου, του νοός και της καρδίας, πνεύματος και της κορωνίδας της καλλιτεχνικής δημιουργίας του, στο πρόσωπο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας της του Θεού Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.
Ο Μωάμεθ, ιδρυτής της θρησκείας του Ισλάμ (571-632 μ.Χ.) ουδόλως σχεδίαζε να διαπράξει τέτοιου είδους βεβηλώσεις απέναντι στον τότε σύνοικο Κόσμο της Χριστιανοσύνης και δη της κατ’ Ανατολάς Ορθοδοξίας. Τέτοιες δράσεις αντέβαιναν στη δική του θεολογία. Παράδειγμα αποδεικτικό είναι η ιστορική Ι. Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά, των χρόνων εκείνων, στην αραβική χερσόνησο – έρημο του Σινά, που λάμπει ως σήμερα, ως σημείο διαθρησκειακής συνυπάρξεως.
Ο Μωάμεθ, λοιπόν, και οι οπαδοί του προστάτευαν το Μοναστήρι και την ελληνορθόδοξη Αδελφότητά του. Ένεκα τούτου, οι μοναχοί έκτισαν εντός της Μονής, δίπλα στην Εκκλησία, ένα ωραίο μιναρέ για να μπορούν ο Ίδιος και οι εντόπιοι οπαδοί του Βιδουΐνοι, όταν περνούσαν από κει, στην πολύ αφιλόξενη έρημο του Σινά, να εισέρχονται στο Μοναστήρι, να προσεύχονται στο μιναρέ τους και να τυγχάνουν της μοναστηριακής φιλοξενίας. Συνύπαρξη, in citu, μέσα από την θρησκευτική και κοινωνική ετερότητα, υπόδειγμα – μήνυμα διαχρονικό, πανανθρώπινο, έκτοτε ως σήμερα.
Η Αγία Σοφία «τζαμί – αποθήκη καραγκιοζ-μπερντέ»
Την Πέμπτη – Παρασκευή 30 & 31 Ιουλίου 2020, με Συνεργάτη μας βρεθήκαμε στην Πόλη, με μοναδικό ιερό σκοπό το προσκύνημα στην Αγία Σοφία, το μοναδικό αυτό οικουμενικό Μνημείο, σύμβολο θρησκευτικής και πολιτισμικής συνυπάρξεως διά της παντοειδούς ετερότητος. Ήταν η 51η φορά στην Αγία Σοφία από την πρώτη, το 1971, κατά μόνας ή με συνεκδρομείς ή αντιπροσωπίες και επιστημονικές αποστολές. Η τελευταία, τον Οκτώβριο του 2019. Την Παρασκευή, 31 Ιουλίου, μεγάλη μουσουλμανική γιορτή, των θυσιών του Αβραάμ, το κουρμπάνι (ο Αβραάμ κρίκος μεταξύ των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών: Εβραϊσμού, Χριστιανισμού και Μουσουλμανισμού), εισήλθαμε στο Μέγα Μοναστήρι. Δυσάρεστη έκπληξη, σοκαριστική. Σκεφθήκαμε και μονολογήσαμε ότι είμαστε σε ένα «τζαμί – αίθουσα καραγκιόζ-μπερντέ». Αν καλύψεις με μπερντέδες, τους πιο πολύτιμους έστω, τα μνημεία – ψηφιδωτά οικουμενικής υψίστης, αφθάστου, μοναδικής τέχνης ασχέτως της θρησκευτικής σημασίας των, για τα οποία το οικοδόμημα ad hoc κτίσθηκε, τότε, όπως είναι τώρα (24 Ιουλ. κ.ε.), αυτό μετατρέπεται σε αίθουσα – αποθήκη, όσο προσεγμένη και να είναι και περιποιημένη, ακόμη και με τα πιο πολύτιμα χρυσάφια και διαμάντια της Γης.
Δε συνιστά δικαιολογία το γεγονός ότι το Μνημείο, Ορθόδοξος Ιερός Ναός, είναι κατάκτηση του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή και με εντολή του τζαμί. Η πράξη αποδεικνύεται μέγα ιστορικό λάθος. Όφειλε να διδαχθεί από τον Προφήτη του, Μωάμεθ Α’, τον ιδρυτή της θρησκείας του. Μα και ο ίδιος, πολύ νέος, στα τότε πλαίσια διπλωματικών – κοινωνικών σχέσεων μεταξύ Βυζαντινών και Οσμανλήδων, ήλθε στην Κωνσταντινούπολη. Είχε, μάλιστα, προβλεφθεί να υπάρχει μιναρές για τις προσωπικές θρησκευτικές ανάγκες του, ως υψηλού προσκεκλημένου, κατά τα πρότυπα της Αγίας Αικατερίνης Σινά. Ο Κεμάλ Ατατούρκ, αντιθέτως, ως ιδρυτής του νέου τουρκικού Κράτους, μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Πορθητή, ενήργησε με πολιτική ωριμότητα, αποδίδοντας το Μνημείο – Σύμβολο ως Μουσείο στον οικουμενικό πολιτισμό, βάσει των γεωπολιτικών δεδομένων της νέας, της σημερινής Διεθνούς Κοινότητος, με το ευρύ σκεπτικό Μωάμεθ Α’, ιδρυτή του Ισλάμ.
Εκλαμβάνεται, εύλογα, η πράξη της μετατροπής αυτής, πέραν της περιφρονήσεως του, υπό κατάρα τώρα, Ατατούρκ, ως πανανθρώπινη προσβολή κύρια απέναντι στον χριστιανικό, και δη της κατ’ Ανατολάς Ορθοδοξίας, Κόσμο. Απέναντι, συνεκδοχικά, σε όλο τον πολιτισμένο Κόσμο, διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων, μηδέ των ισλαμικών – και δη του αραβικού κόσμου – εξαιρουμένων. Σαν να λέμε σήμερα εμείς οι Νεοέλληνες ότι, mutatis mutandis, το Φατιγιέ Τζαμί (=το τζαμί του Φατίχ, δηλ. του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή) των Αθηνών (κάτω από την Ακρόπολη, δίπλα στην Εκκλησία των Ταξιαρχών) που το ίδρυσε ο ίδιος, ελθών στην Αθήνα ως Πορθητής, το 1475 περίπου, ως σύμβολο της κατακτήσεως των Αθηνών, του λίκνου του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, ενσωματωμένου όμως στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με διάδοχό της τώρα τον ίδιο (1453 κ.ε.), θα έπρεπε να το μετατρέψουμε, αφού το περιποιηθούμε δεόντως σε Εκκλησία της του Θεού Σοφίας. Το επανακτήσαμε και το απελευθερώσαμε από την οθωμανική τυραννία, μετά την ίδρυση του σημερινού Ελληνικού Κράτους (1821 – 1828), που τώρα, το 2021, του χρόνου, γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Ευτυχώς ότι οι Κυβερνήτες της Ελλάδος σήμερα διαθέτουν πολιτικό νου ώριμο και νηφάλιο και όχι τον τρικυμιώδη της νέο-οθωμανικής, οπισθοδρομικής ως τον Πορθητή, πολιτικής ηγεσίας της Γείτονος. Οι περίοδοι των αυτοκρατοριών παρήλθαν ανεπιστρεπτί : των Φαραώ, του Μεγ. Αλεξάνδρου, των Ρωμαίων, των Βυζαντινών, των Οθωμανών, των Αυστροούγγρων, Γερμανών, Αγίας Ρωσίας κλπ. Τον πολιτισμό τους διά των Μνημείων τον σεβόμαστε.
Το Φατιγέ (ή Φετιγέ) Τζαμί, λοιπόν, ναι μεν είναι υπό την κρατική έννομη τάξη της Ελλάδος, όμως, λόγω της φύσεως και του πνεύματος του Μνημείου, έχει οικουμενικές κάποιες διαστάσεις, έστω και αναντίστοιχες σε σχέση με την Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως. Ο Πρόεδρος της Τουρκίας, ευκαιρίας δοθείσης, εκφράζει τη συγκίνησή του για το Φετιγέ Τζαμί. Είχε προτείνει, στην αρχή του «πάρε-δώσε», το άνοιγμα της Θεολογικής Σχολής Χάλκης με το άνοιγμα του Φετιγέ ως τζαμιού. Σε ψήφισμα τότε του Ιδρύματος υπενθυμίζαμε ότι ο λόγος για δύο διαφορετικά, ουσιωδώς θέματα. Η επαναλειτουργία της Σχολής, που ιδρύθηκε με σουλτανική βούλα, το 1843 – 1844, εις εφαρμογή των προνομίων του Πορθητή στο Πατριαρχείο των Ρωμιών, είναι χρέος της ίδιας της Πολιτείας, που την κατήργησε το 1971. Το έκαμε για να στραγγαλίσει το νου και το πνεύμα της Μειονότητος των Ρωμιών και του Πατριαρχείου. Είναι υπόλογος η Ηγεσία της Τουρκίας για το έγκλημα αυτό κατά των Δικαιωμάτων Παιδείας – και δη Θεολογικής. Για το Φετιγέ προτείναμε να αναδειχθεί σε Μουσείο, όπως η Αγιά Σοφιά, και μια φορά το χρόνο εις μεν το Φετιγέ να επιτρέπεται μουσουλμανική προσευχή, εις δε την Αγιά Σοφιά Θεία Λειτουργία – Προσευχή του Πατριάρχου των Ρωμιών. Αυτή θα μπορούσε να είναι η σχετική αντιστοιχία και δυνατότητα πανανθρωπίνου μηνύματος συνυπάρξεως διά της θρησκευτικής και κοινωνικής και εθνικής ετερότητος.
Σύγκρουση θρησκειών και πολιτισμών. Εισερχόμαστε, λοιπόν, σε μια νέα περιπετειώδη περίοδο ακραίου θρησκευτικού φανατισμού και σκοταδισμού, αντιπαλότητος και συγκρούσεως θρησκειών και πολιτισμών, εν προκειμένω, ειδικότερα, Ισλάμ και Χριστιανισμού. Τη «σύγκρουση» προφήτευσε, κρούσας, έγκαιρα, τον κώδωνα του κινδύνου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος. Ο οποίος, ειρήσθω, είναι ο μόνος θεσμικός αυθεντικός πνευματικός ιερουργός – λειτουργός των Αχράντων Μυστηρίων στο Θυσιαστήριο της του Θεού Σοφίας. Πως αυτό; Εις διαδοχή των προκατόχων του Πατριαρχών – Αρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως από το 537 μέχρι το 1453 μ.χ., επί χίλια χρόνια, και κατά την ιεροκανονική χρονική τάξη ως σήμερα. Κατ’ αυτήν την τάξη, ανθρώπινα «χίλια έτη ως μία ημέρα». Ποιος ξέρει, τι η Θεία Πρόνοια επιφυλάσσει στο μέλλον για το ΜΝΗΜΕΙΟ αυτό!
Πάντως, όχι τζαμί – αίθουσα καραγκιόζ-μπερντέ, όχι βουδιστικός ναός, όχι ναός των Φαραώ, όχι ναός του Δωδεκαθέου των Αρχαίων Ελλήνων, όχι φράγκικος ναός του 1204, όχι τζαμί του 1453, όχι μνημείο από το 1934 ως το 2020, όχι ακόμη-ακόμη ιερός οίκος ανοχής ή λουτρά – απόπατος («Θου, Κύριε, φυλακίν τω στόματί μου»), όχι στάβλος ζώων, όπως π.χ. ο Ι. Ναός της Παναγίας στο χωριό Κιρμίρ (=Κυρά Μηριάμ), πατρίδα του Ηλία Καζάν, που είδαμε, ιδίοις όμασι, στην Μικρά Ασία, σε μια ειδική αποστολή μας εκεί προ χρόνων και διαμαρτυρηθήκαμε με ψήφισμα για το βάρβαρο αυτό γεγονός, η Αγία Σοφία, έστω και εξωτερικά και πνευματικά εσωτερικά, παραμένει αιωνίως στην ιστορική και θρησκευτική και πολιτισμική πανανθρώπινη συνείδηση, η αυτή του 537, επί Μ. Ιουστινιανού, με τον αρχικό κύριο σκοπό ιδρύσεώς της. Κρίμα, επιπλέον, που είδαμε από τηλεοράσεως νεαρό δημοσιογράφο, παρά το πλευρό της σημερινής νέο-οθωμανικής εξουσίας, να λέγει : «Είναι η Αγία Σοφία ιδιοκτησία μας. Μπορούμε και να την πυρπολήσουμε και να την ισοπεδώσουμε». Εκεί οδηγεί ο φανατισμός. Οι τζιχαντιστές του ISIS πόσα μνημεία δεν κατέστρεψαν πρόσφατα στη Συρία! Και υπήρξαν αυτοί νέο-οθωμανικά δημιουργήματα.
Το γεωθρησκευτικό και γεωπολιτικό φάντασμα της νέας περιπέτειας της του Θεού Σοφίας. Ο Πρόεδρος της Γείτονος φιλοδοξεί θρησκευτικό ηγετικό ρόλο στον κόσμο του Ισλάμ. Θέλει τον εαυτό του προστάτη, αφ’ υψηλού, του Ισλάμ, τουλάχιστον στον σουνιτικό κλάδο του. Εισηγείται όμως όχι λύση, αλλά περαιτέρω διαίρεση στο Ισλάμ. Ιδίως απέναντι στο μετριοπαθές Ισλάμ. Εκφραστής αυτού ο Αραβικός Κόσμος (π.χ. Σαουδαραβία – Αίγυπτος, Αραβικά Εμιράτα κλπ.), όμως διά της ιστορίας ανωτέρου πολιτισμού, σε σχέση μ’ αυτόν των ονείρων και πιστευμάτων του. Ουδέποτε η Τουρκία θα επιτύχει κάτι τέτοιο, λόγω κακής προϊστορίας με τον Αραβικό Κόσμο και κατωτέρου πολιτισμού.
Στα σχέδιά του, λοιπόν, και η χρήση – εργαλειοποίηση της Αγίας Σοφίας ως Τζαμιού. Και τα ερωτήματα : Μπορεί όμως ένα κλοπιμαίο πνευματικό σύμβολο, και μάλιστα χριστιανικό, να υποσκελίσει την Μέκκα και την Μεδίνα του Μωάμεθ Α’, του ιδρυτή του Ισλάμ; Επειδή ο Πορθητής – τελικά και ο ίδιος εκπορθηθείς διά της διαλύσεως της αυτοκρατορίας του, τον α’ παγκόσμιο πόλεμο 1914-1918 – την μετέτρεψε σε τζαμί; Μάλιστα, με την ίδια ονομασία «Αγία Σοφία» και τώρα προστέθηκε και το επίθετο «μέγα», ως τζαμί; Κατά το ιστορικό επίθετο «Μέγα Μοναστήρι» ή «Μεγάλη Εκκλησία»; Αλήθεια, τα μεγαλοπρεπή και ωραιοπρεπή μουσουλμανικά τεμένη (π.χ. Σουλεϊμανιγέ, δίπλα στην Αγιά Σοφιά) εις ουδέν λογίζονται; Και πως θα γίνει προστάτης; Με τους ISIS και τους τζιχαντιστές που απέστειλε στην Τρίπολη της Λιβύης, δημιουργήματά του; Η Διεθνής Κοινή, των πολιτών, των πολιτειών και των πολιτισμών, Γνώμη στο σύνολό της, με πρώτο τον Αραβικό Κόσμο, αποδοκιμάζει τα γεωθρησκευτικά αυτά οράματα -φαντάσματα. Ακόμη και η Κοινή Γνώμη της Τουρκίας, στη συντριπτική πλειοψηφία της, γύρισε την πλάτη της, με αδιαφορία στωική στις φιέστες εντός και πέριξ της Αγίας Σοφίας που την κατέστησαν, από πολύ θρησκευτικό σεβασμό!, σκουπιδότοπο και βήμα συνθημάτων και πλακάτ τζιχαντιστικών, όπως τα έδειχνε η τηλεόραση. Μόνο ως complex inferiority μπορούν να εξηγηθούν τα γεγονότα αυτά, με τον Γεν Δ/ντη Θρησκευμάτων να κραδαίνει τη σπάθα, του Πορθητή, προφανώς, εντός της Αγίας Σοφίας. «Άρτον και θεάματα» θέλει ο λαός.
Θα ήταν καλοδεχούμενος και ο Πάπας Ρώμης, προσκληθείς στην Αγιά Σοφιά, όπως διαδόθηκε. Προηγουμένως όμως του υπενθύμισαν ότι το 1204 μ.Χ. οι Σταυροφόροι του, με τις ευλογίες του Πάπα, του χρόνου εκείνου, εσύλησαν και βεβήλωσαν την Αγιά Σοφιά. Απέκρυψαν όμως τη δική τους βεβήλωση, όταν ο Πορθητής επέτρεψε τα στίφη των Οθωμανών να την λεηλατήσουν επί τρεις ημέρες και την Πόλη και ειδικά και την Αγία Σοφία. Αφού κατέσφαξαν εντός του Ναού τους χιλιάδες κατοίκους που βρήκαν τάχα καταφύγιο στον Ναό. Εισήλθε μετά τρεις ημέρες ο Πορθητής στην Αγία Σοφία με το άλογό του, πατώντας στα πτώματα, για να θαυμάσει τι;
Βέβαια, για να λέμε «του στραβού το δίκαιο», όπως λέγει ο λαός, ο Πρόεδρος της Τουρκίας, αφού επανέφερε τον Πορθητή στην Αγία Σοφία, μετατρέποντάς την σε τζαμί, θυμήθηκε την ανακαίνιση της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο και κάλεσε τους Ορθοδόξους να την προσκυνήσουν, το Δεκαπενταύγουστο. Του χρόνου όμως δεν αποκλείεται και η Παναγία Σουμελά να μετατραπεί και αυτή σε τζαμί, όπως έγινε με την Αγία Σοφία Τραπεζούντος και τη Μονή της Χώρας του Αχωρήτου στην Πόλη. Όλα, βλέπετε, είναι «ιδιοκτησία» του. Το όλο σκηνικό θυμίζει «θρησκευτικό αλαλούμ» τρικυμισμένης αλλοπρόσαλλης νοημοσύνης, όπως περιγράφει την κατάσταση ο Διεθνής Τύπος. Χρειάζεται όμως ακόμη μια «αντιμεταρρύθμιση» σε εκείνη του Κεμάλ Ατατούρκ. Η κατάργηση των «φραγκοραπτάδων» και των «φραγκοκουρείων». Και ενδυματολογικά θα οπισθοδρομήσει μέχρι του Πορθητή. Όλο αυτό το γεγονός συμπυκνώνεται στην διατύπωση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Ιερωνύμου, ο οποίος, εκφράζοντας την καταδίκη εκ μέρους της Εκκλησίας της Ελλάδος για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, δήλωσε ότι πρόκειται για «εργαλειοποίηση της θρησκείας» προς σκοπούς γεωπολιτικούς, τους κάτωθι:
Το γεωπολιτικό νόημα. Το γεωθρησκευτικό ζήτημα έρχεται να κουμπώσει με το γεωπολιτικό ζήτημα της Τουρκίας. Η νέο-οθωμανική ηγεσία της Γείτονος τα κατάφερε να εξελιχθεί σε πρωταθλητή γεωπολιτικής ανωμαλίας, ταραχής και αστάθειας. Π.χ. Κουρδικό, Ιρακινό Κουρδιστάν, Συριακό – Κουρδικό, Λυβικό Τζιχάντ, Τουρκο-κυπριακό, θαλάσσιες ζώνες – υδρογονάνθρακες, κράτος απολυταρχικό με δημοκρατική επίφαση, οικονομία σε ξύλινα πόδια και αυτόκλητη υπερπροστασία μουσουλμανικών Μειονοτήτων εκτός Τουρκίας, διωγμοί όμως διαχρονικοί μη μουσουλμανικών Μειονοτήτων στο εσωτερικό. Καταλαβαίνει καλά ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι ΗΠΑ στο πρόσωπο της Ελλάδος και της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι το μεγάλο, το ανυπέρβλητο πρόβλημα στα γεωπολιτικά πειρατικά σχέδια. Δυο φορές (Φεβρ. και Ιουλ. – Αυγ. 2020) πήρε τις δέουσες απαντήσεις με τον φράχτη του Έβρου και το θαλάσσιο τείχος στο Καστελόριζο.
Το ΥΠΕΞ της Τουρκίας μάς υπενθυμίζει: «να ξυπνήσουμε οι Έλληνες από το όνειρο του Βυζαντίου» και «το ρίξιμο στη θάλασσα της Σμύρνης», το 1922. Τους απαντούμε να πάψουν να κοιμούνται με το όνειρο του Πορθητή. Οι αυτοκρατορίες παρήλθαν ανεπιστρεπτί. Άλλο πράγμα είναι οι πολιτισμοί, που μας κληροδότησαν οι Βυζαντινοί, οι Οθωμανοί : τα μνημεία, π.χ. τέχνης και πολιτισμού, με πρώτη της Αγία Σοφία, οφείλουμε να σεβόμαστε, αυθεντικά και όχι στρεβλωμένα και κλεμμένα. «Μνημόσυνο με ξένα κόλλυβα», όπως λέγει ο λαός.
Ποιο «ρίξιμο στη θάλασσα της Σμύρνης» μάς υπενθυμίζουν; Του άμαχου πληθυσμού, που έπρεπε, κατά την συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών, να πάρει τα καράβια για να έλθει στην Ελλάδα και αντιστοίχως του μουσουλμανικού πληθυσμού της Ελλάδος να προσφύγει στην Τουρκία; Και με ψευτοδίκη ερρίφθη στον όχλο ο πνευματικός ηγέτης Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομος; Έτσι είναι «το πεδίο τιμής»;
Να σας υπενθυμίσουμε, τι έγινε 100 χρόνια, πριν το 1922, δηλαδή το 1821 ως το 1828, με την Ελληνική Επανάσταση. Π.χ., όχι απλώς το ρίξιμο στη θάλασσα αλλά στα κατάβαθα της θάλασσας του Αιγαίου του οθωμανικού και αιγυπτιακού στόλου, με χιλιάδες ναύτες και τους ναυάρχους – πασάδες, διαδόχους του Πορθητή. Πρωταγωνιστές στο «πεδίο της τιμής»: Παπανικολής, Κανάρης, Μιαούλης, Σαχτούρης. Οι ιστορικοί της Τουρκίας τούς γνωρίζουν καλά. Τα ίδια και χειρότερα έπαθε ο οθωμανικός στόλος στους βαλκανικούς πολέμους, του 1912-1913. Δεν τολμούσε να βγει από τα Στενά, με αποτέλεσμα να επανέλθει το σημερινό, του Περικλέους, «Μέγα το της θαλάσσης Κράτος», η Νησιωτική Ελλάδα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Διάλογος, λοιπόν, με βάση το σημερινό Διεθνές – και όχι το οθωμανικό – Δίκαιο και το Δίκαιο της θάλασσας. Και σεβασμός των Αρχών της UNESCO για τα οικουμενικά μνημεία πολιτισμού, με πρώτη την Αγία Σοφία. Άλλως, «μωραίνει Κύριος ον βούλεται απωλέσαι». Άλλως, «όποιος θέλει ειρήνη ετοιμάζεται να αμυνθεί περί πάτρης». Οι δυο λαοί μας είναι στενά δεμένοι με πολλούς δεσμούς φιλίας. Αυτή είναι η πραγματικότητα, η μόνη αλήθεια, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ενώσεως των λαών και των πολιτισμών των. Πιστεύουμε στην ευρωπαϊκή και όχι στην οθωμανική προοπτική της Τουρκίας. Η πρώτη είναι τελεσφόρος. Η δεύτερη συνιστά περιπέτεια οπισθοδρομική και αδιέξοδη.
