Του ΣΤΑΥΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ
Εορτάζεται φέτος στον χριστιανικό κόσμο η επέτειος των 1.700 χρόνων από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας (το σημερινό Ιζνίκ της Τουρκίας). Έχω την εντύπωση ότι ο εορτασμός θα απασχολήσει πιο πολύ τα λόγια θεολογικά περιβάλλοντα, ο πιστός λαός μάλλον αδιαφορεί σήμερα για τις δογματικές συζητήσεις, όχι άδικα ίσως, γιατί συχνά, μέσα στα περίπλοκα επιχειρήματά τους, χάνεται το πρόσωπο του Χριστού. Έχουν ήδη γίνει ή προγραμματίζονται συνέδρια, ημερίδες, εκδόσεις, αφιερώματα περιοδικών. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει πάντως κάθε χρόνο τη μνήμη των πατέρων της συνόδου, την πρώτη Κυριακή μετά την Ανάληψη. Η εορτή θεσπίστηκε το 518, αρχικά μαζί με τις άλλες τρεις πρώτες οικουμενικές συνόδους, αλλά από τον 9ο αιώνα αποσπάστηκε από αυτές και εορταζόταν μόνη της τον μήνα Μάιο (πιθανότατα στις 29), πριν μετακινηθεί στην Κυριακή μετά την Ανάληψη. Φέτος η μνήμη των «αγίων 318 θεοφόρων πατέρων των εν Νικαία» εορτάστηκε την Κυριακή 1 Ιουνίου. Ας εξηγήσουμε με την ευκαιρία ότι δεν ξέρουμε τον ακριβή αριθμό των πατέρων της συνόδου και μάλλον δεν θα τον μάθουμε ποτέ. Ο πρώτος που τους υπολόγισε σε 318, αναθεωρώντας παλαιότερη άποψή του, ήταν ο Ιλάριος Πικταυίου (Πουατιέ). Τον αριθμό του αγίου Ιλαρίου (310-367) τον ακολούθησαν και άλλοι και σύντομα επιβλήθηκε, διότι είχε το πλεονέκτημα, σε σχέση με άλλους υπολογισμούς, ότι αντιστοιχούσε και ταυτιζόταν με τον βιβλικό αριθμό των 318 οικογενών στρατιωτών με τους οποίους ο Αβραάμ βγήκε στον πόλεμο για να ελευθερώσει τον ανιψιό του Λωτ (Γένεσις 14). Το ζήτημα έχει λύσει με οριστικό τρόπο ο Michel Aubineau στη μελέτη του «Les 318 serviteurs d’ Abraham (Gen., XIV, 14) et le nombre des Pères au concile de Nicée (325)», Revue d’ Histoire Ecclésiastique, 61, 1966, σ. 5-43.
Τη Σύνοδο της Νικαίας, την πρώτη που ονομάστηκε Οικουμενική, συγκάλεσε το 325 ο Μέγας Κωνσταντίνος, για λόγους περισσότερο εξασφάλισης της ενότητας της αυτοκρατορίας, μέσω κυρίως του κοινού εορτασμού του Πάσχα, και όχι για να λύσει τη θεολογική έριδα που είχε ανακύψει στην Αλεξάνδρεια ανάμεσα στον επίσκοπό της Αλέξανδρο και στον ιερέα της Άρειο. Όπως και να ‘χει πάντως, η Νίκαια διαμόρφωσε δογματικά τον χριστιανισμό. Το Σύμβολο της Πίστεως που απαγγέλλουμε μέχρι σήμερα στις εκκλησίες είναι το Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως (η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος της Κωνσταντινουπόλεως θα διατυπώσει το 381 για το Άγιο Πνεύμα ό,τι η Νίκαια για τον Υιό).
Το κρίσιμο ερώτημα είναι πώς ακριβώς θα πουν οι χριστιανοί την αλήθεια του Ευαγγελίου σήμερα, εποχή συντριπτικής νίκης του αρειανισμού, απευθυνόμενοι στους ανθρώπους της σημερινής οικουμένης.
Ο δογματικός πυρήνας της Νικαίας είναι ότι ο Χριστός είναι Θεός, ο Υιός είναι ομοούσιος τω Πατρί. Όλη η συζήτηση και διαμάχη στη Νίκαια και μετά από αυτήν γίνεται για τούτη τη λέξη: ομοούσιος. Αξίζει πράγματι την προσοχή μας. Η επίμαχη λέξη, η οποία μπήκε και στο Σύμβολο, δεν υπάρχει πουθενά στη Βίβλο. Είναι ένας νεολογισμός, φτιαγμένος με υλικά της ελληνικής φιλοσοφίας (ουσία). Η λέξη είχε εισαχθεί στη θεολογική συζήτηση από αρκετούς συγγραφείς πριν από τη Νίκαια, είχε ακουστεί πιθανότατα και στη Σύνοδο της Αντιόχειας του 268 ή 269, η οποία καταδίκασε τον Παύλο Σαμοσατέα.
Είναι διάσημη η άποψη του Αντολφ φον Χάρνακ (1851-1930) ότι ο όρος αυτός εξελληνίζει τη βιβλική πίστη, δηλαδή την αλλοιώνει. Για τον Χάρνακ δεν είναι μόνο η Νίκαια και ο άγιος Αθανάσιος που εξελληνίζουν τη βιβλική πίστη, και ο ίδιος ο Άρειος ανήκει στο ρεύμα αυτό του εξελληνισμού. Γενικά, θεωρούσε πως σύνολη η δογματική θεολογία αυτή καθ’ εαυτήν αντιφέρεται προς το βιβλικό πνεύμα και τον βιβλικό Ιησού, και αποκόπτει τη χριστιανική πίστη από την πραγματική ζωή και προσδοκία των ανθρώπων. Το θέμα έχει συζητηθεί επανειλημμένως, από μεγάλους ιστορικούς και θεολόγους και η θέση του Χάρνακ έχει δεχτεί έντονη κριτική από πολλούς (αναφέρω, μεταξύ άλλων, τον καρδινάλιο και σπουδαίο θεολόγο Aλόις Γκρίλμαϊερ (1910-1998). Υπενθυμίζω επίσης ότι ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ υπήρξε διαπρύσιος υποστηρικτής του εξελληνισμένου χριστιανισμού. Για τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη, σημειώνω ότι εντελώς απαραίτητο για τη σημερινή συζήτηση είναι το βιβλίο του μεγάλου Αγγλικανού θεολόγου, γνωστού και στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, πρώην αρχιεπισκόπου Κανταουρίας Ρόουαν Ουίλιαμς, «Arius» (spm Press 1987, 2001), στο οποίο ο συγγραφέας προσπαθεί να κατανοήσει τη διδασκαλία του Αρείου αυτοτελώς, όσο είναι δυνατό, και όχι μέσα από την πολεμική του Αθανασίου, η οποία, ως γνωστόν, ασκήθηκε πολλά χρόνια μετά τη Νίκαια.
Μπορεί άραγε να έχει κάποιο νόημα σήμερα αυτή η πανάρχαιη συζήτηση περί ομοουσίου, πέρα από τον κύκλο των ακαδημαϊκών θεολόγων και ιστορικών; Νομίζω πως θα μπορούσε, αν την κατανοήσουμε σωστά. Η αποκεκαλυμμένη αλήθεια χρειάζεται κάθε φορά να διατυπωθεί στον λόγο των ζωντανών ανθρώπων, με σάρκα και οστά, να μεταφραστεί στη γλώσσα τους. Αυτό επιβάλλει η ίδια η θεολογία της Ενσάρκωσης. Η διατύπωση της αλήθειας ότι ο Χριστός είναι Θεός, απευθυνόμενη στους ανθρώπους της ύστερης αρχαιότητας, χρειαζόταν τη γλώσσα της ελληνικής φιλοσοφίας. Αυτό ακριβώς έκανε η Σύνοδος της Νικαίας και συνέχισαν οι Καππαδόκες (διακρίνοντας μεταξύ ουσίας και υποστάσεως). Είπαν την αλήθεια του Ευαγγελίου σε άλλη γλώσσα, διανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο νέα πεδία στη σκέψη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο κέντρο της χριστιανικής πίστης βρίσκεται το τριαδολογικό και χριστολογικό δόγμα, ο Τριαδικός Θεός και ο Ενσαρκωμένος Λόγος. Το κρίσιμο ερώτημα επομένως και η σημασία του επετειακού εορτασμού της Νικαίας, πέρα από τα συνέδρια, είναι πώς ακριβώς θα την πουν οι χριστιανοί αυτή την αλήθεια σήμερα, εποχή συντριπτικής νίκης του αρειανισμού, απευθυνόμενοι στους ανθρώπους της σημερινής οικουμένης. Η μετάδοση και η συνέχεια της χριστιανικής πίστης είναι πάντοτε πολύπλοκη υπόθεση και απαιτεί μεγάλη δημιουργικότητα, γιατί χρειάζεται διαρκώς καινούργιες διατυπώσεις, καινό λόγο, πράγμα που αυτομάτως σημαίνει διερεύνηση και ανακάλυψη νέων δυνατοτήτων και προσδοκιών της ανθρώπινης ύπαρξης.
ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου