Ο ίσκιος του Παλαμά στο περιοδικό Νέα Γράμματα

Του ΚΩΣΤΑ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Για τη Γενιά του Τριάντα και τον κύκλο του περιοδικού Νέα Γράμματα, που αποτελεί ημιεπίσημο όργανό της, ο Κωστής Παλαμάς είναι γνωστό ότι συνιστά ένα από τα πιο υψηλά πρότυπα της ελληνικής ποιητικής παράδοσης. Γνωστές οι μελέτες του Αντρέα Καραντώνη και του Κωνσταντίνου Τσάτσου, παροιμιώδης η αφοσίωση του Γιώργου Κατσίμπαλη, του πιστότερου και αποτελεσματικότερου υποστηρικτή του παλαμικού έργου και της παλαμικής πρωτοκαθεδρίας: δική του η πρωτοβουλία της σειράς Για να γνωρίσουμε τον Παλαμά, που άρχισε το 1929, δική του πρωτοβουλία και η ίδρυση το 1960 του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά και η πρώτη έκδοση των Απάντων του. Κι αν ο Κατσίμπαλης δεν κατάφερε, παρότι αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις, να τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ ο Παλαμάς, το πρώτο ελληνικό Νόμπελ θα το κατακτούσε ένας ποιητής βγαλμένος από τα σπλάχνα της γενιάς αυτής και των Νέων Γραμμάτων, μαθητής (έστω απείθαρχος) του Παλαμά: ο Γιώργος Σεφέρης, ο ποιητής που με το ίδιο πάθος υποστήριξαν, ως ρηξικέλευθη συνέχεια της παλαμικής παράδοσης, με σύγχρονους όρους φυσικά, οι στυλοβάτες των Νέων Γραμμάτων, ο Κατσίμπαλης και ο Καραντώνης, διευθυντής του περιοδικού, που νεότατος έγραψε τα δύο πρώτα του βιβλία για τον Παλαμά και τον Σεφέρη [Εισαγωγή στο παλαμικό έργο, 1929 και Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, 1931].

Τα Νέα Γράμματα (είναι χαρακτηριστικό) ξεκινούν τον Ιανουάριο του 1935 με ένα μικρό δοκίμιο του Κωστή Παλαμά υπό τον τίτλο Απόκριση σε κάποια ρωτήματα, καθώς είναι γραμμένο με βάση ερωτήσεις που του είχαν τεθεί από τον Μπόγνταν Ράντιτσα, Κροάτη φιλέλληνα διανοούμενο, διευθυντή του γραφείου τύπου της γιουγκοσλαβικής πρεσβείας στην Αθήνα (και μεταφραστή στα κροατικά των Παπαδιαμάντη, Βάρναλη και Ουράνη), για θέματα σχετικά με την ελληνική αλλά και τη διεθνή λογοτεχνία. Το μικρό αυτό δοκίμιο (βλ. Άπαντα Παλαμά, ΙΔ΄, σσ. 348-363) αρχίζει με μια αναδρομή στην ποιητική του και στον αποφασιστικό ρόλο που είχε για την κατίσχυση της δημοτικής. Το εντυπωσιακό όμως είναι άλλο: καλύπτει 15 από τις 48 σελίδες του τεύχους! Οι αναφορές του Παλαμά στους σύγχρονους συγγραφείς ξεκινούν με τους μυθιστοριογράφους της γενιάς του Τριάντα: Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Καραγάτσης, Τερζάκης, Πετσάλης, Βενέζης. Αμέσως μετά το κείμενο του Παλαμά ακολουθούν ποιήματα του Γ. Σεφέρη από τη νέα του συλλογή, τη Στέρνα. Ο Σεφέρης θα έχει την πιο ισχυρή παρουσία στις σελίδες του περιοδικού, την πιο περίοπτη θέση· οι δημοσιεύσεις του συγκρίνονται σε συχνότητα μόνο με αυτές του Καραντώνη που είναι ο διευθυντής και ο βασικός κριτικός του περιοδικού.

Στο 2ο τεύχος του περιοδικού (Φεβρουάριος 1935) ο Παλαμάς είναι και πάλι παρών, με 11 σελίδες: αρχίζει η δημοσίευση της μελέτης του Κων. Τσάτσου για τον Παλαμά (Α΄ Μέρος: Ο Παλαμάς και η ελληνική γη). Στο 3ο τεύχος (Μάρτιος 1935) δημοσιεύεται το Β΄ Μέρος της μελέτης του Τσάτσου (15 σελίδες). Στο τεύχος αυτό υπάρχουν επιπροσθέτως ποιήματα του Παλαμά (Ο Ομηρικός ύμνος – α΄ Δήμητρα και β΄ Δημοφών), άλλες επτά σελίδες. Συνολικά παλαμικές είναι δηλαδή οι 22 από τις 64 σελίδες του περιοδικού. Στο 4ο τεύχος (Απρίλιος 1935) συνεχίζεται η μελέτη του Τσάτσου (18 σελίδες) ενώ υπάρχει επίσης σχόλιο μιας σελίδας για την εκτενή και ενθουσιώδη κριτική της μετάφρασης στη Γαλλία της Φλογέρας του Βασιλιά (από τον Eugene Clement), κριτική που υπέγραφε ο περίφημος κριτικός Αντρέ Τερίβ στην εφημερίδα Le Temps (28-2-1935).

Στο 5ο τεύχος (Μάης 1935) διαβάζουμε ανώνυμο σχόλιο για την ανάγκη να ανεβάσει το Εθνικό Θέατρο την Τρισεύγενη και αναδημοσίευση παλαιότερου άρθρου του Φώτου Πολίτη (από την εφημερίδα Νέα Ελλάς της 16ης-2-1915), στο οποίο κατέκρινε μεν την παράσταση αλλά έγραφε ότι πρόκειται για το καλύτερο ελληνικό δραματικό έργο της εποχής του. Στο 6ο τεύχος (Ιούνης 1935) δημοσιεύεται πεντασέλιδο υμνητικό άρθρο του Νάσου Δετζώρτζη με αφορμή τους εορτασμούς για τα πενήντα χρόνια από την πρώτη ποιητική συλλογή του Παλαμά που οργανώνει ο δήμος Μεσολογγίου αλλά και τις χυδαίες επιθέσεις που δέχεται ο ποιητής από τον αντιβενιζελικό τύπο (εφημερίδα «Ο Τύπος») για τις βενιζελικές πεποιθήσεις του. Είμαστε στη σκληρή εποχή, μετά την καταστολή του κινήματος του Μαρτίου του 1935.

Στο τεύχος 7-8 (Ιούλιος- Αύγουστος 1935), στη στήλη «Επίκαιρα θέματα», διαβάζουμε μια διαμαρτυρία του Παλαμά: γράμμα του προς τον Κατσίμπαλη (με ημερομηνία 11-4-1935), που αναδημοσιεύεται με έγκρισή του. Με αφορμή απολύσεις δημοτικιστών καθηγητών πανεπιστημίου, ο Κωστής Παλαμάς εκφράζει φόβους ότι η δημοτική θα τεθεί υπό διωγμόν. Στο ίδιο τεύχος, άρθρο του Θεοτοκά για το ίδιο θέμα, αναφέρεται στον Παλαμά, «τον έξοχο γέροντα που αντιπροσωπεύει μόνος του την πνευματική συνείδηση του Ελληνισμού και που με το γράμμα του εκφράζει την αγωνία του ελεύθερου ανθρώπου εμπρός στην κακή μοίρα μιας Πατρίδας που δεν κατορθώνει να λυτρωθεί από τη βαριά επίδραση της πολύχρονης σκλαβιάς».

Στο τεύχος 9 (Σεπτέμβρης 1935), ο Νάσος Δετζώρτζης μεταφράζει το άρθρο του Τερίβ για τη Φλογέρα του Βασιλιά (βλ. παραπάνω) ενώ στο τεύχος 10 (Οχτώβρης 1935) δημοσιεύονται πάλι ποιήματα του Παλαμά (οι Μεθυσμένες ρίμες, γραμμένες το 1932). Επίσης διαβάζουμε κριτική του Καραντώνη, εφτάμισι σελίδες, για τις Νύχτες του Φήμιου που εκδόθηκαν εκείνο τον χρόνο. Χρόνια μετά, στις 15-6-1959 θα δημοσιευθεί στη Νέα Εστία (τ. 767) ανέκδοτο γράμμα του Παλαμά προς την Λ. Πατρικίου- Ιακωβίδη, στο οποίο, το φθινόπωρο του 1935, εκφράζει τη λύπη του για τη σιωπή του αθηναϊκού τύπου για τις Νύχτες του Φήμιου: «Το όνομά μου είναι σβυσμένο και η συγκίνησή μου δεν είναι παρά η απόλυτη αδιαφορία ενός νεκρού. Μόνο τα Νέα Γράμματα τα καϋμένα δεν βαρύνονται να χτυπούν κάποια νεκρώσιμη καμπάνα».

Και όντως. Τα Νέα Γράμματα «δεν βαρύνονται». Στο τεύχος 12 (Δεκέμβρης 1935) δημοσιεύεται το κείμενο του Καραντώνη για την παράσταση της Τρισεύγενης στο Εθνικό (που μπήκε στο πρόγραμμα του θεάτρου) αλλά και κριτική της παράστασης. Το πρώτο τεύχος του 1936 ξεκινά με άρθρο για τα πενηντάχρονα ποιητικής παρουσίας Παλαμά που δεν τιμώνται όπως πρέπει. Στο τεύχος 3/15 (Μάρτης 1936), δημοσιεύεται μελέτημα του Παλαμά για τον Κάλβο («Ο Κάλβος άλλη μια φορά»), γραμμένο στις 30-12-1934. Στο ίδιο τεύχος αναδημοσιεύεται άρθρο του Δημήτριου Κακλαμάνου, για την περίφημη πρώτη διάλεξη του Παλαμά για τον Κάλβο στον Παρνασσό (Κακλαμάνος, Εφημερίς, 18-3-1889). Στο τεύχος 4/16 (Απρίλιος 1936) με τίτλο Οι γιορτές για τον Παλαμά δημοσιεύεται η είδηση για τη συγκρότηση τιμητικής επιτροπής που θα εορτάσει τα πενηντάχρονα του Παλαμά στην ποίηση. Και στο τεύχος 5-6/17-18 (Μάης- Ιούνης 1936), έρχεται η ώρα για το μεγάλο αφιέρωμα.

Το διπλό αυτό τεύχος (226 σελίδες) είναι αφιερωμένο εξ ολοκλήρου στον Κωστή Παλαμά. Το τεύχος ανοίγει με κείμενο 22 σελίδων του Σικελιανού και τίτλο «Ο Παλαμάς ασκητής και μύστης». Ακολουθούν: Κωστής Παλαμάς, ένας απόστολος της αναγεννήσεως (Φάνης Μιχαλόπουλος), Το πρώτο βιβλίο του Παλαμά (Ρήγας Γκόλφης), Ο λυρισμός του Κωστή Παλαμά και τα Παθητικά Κρυφομιλήματα (Τέλλος Άγρας), Τρισεύγενη - Μελένια - Θεοφανώ (Κων. Τσάτσος), Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου (Ι. Συκουτρής, 110 σελίδες!), Ο Παλαμάς και η Μουσική (Αύρα Θεοδωροπούλου). Το αφιέρωμα κλείνει με αποσπάσματα από δημοσιευμένα στον Τύπο άρθρα (Μιχαήλ Ροδάς, Λιλίκα Νάκου, Σοφία Σπανούδη, Σπύρος Μελάς, Β. Τατάκης, Κ, Γεωργούλης, Τ. Άγρας), Γράμμα του Στέφαν Τσβάιχ και Χρονολόγιο των ανά την Ελλάδα εκδηλώσεων και άρθρων για τα πενηντάχρονα (από τον Γ. Κατσίμπαλη).

Η λατρεία όμως δεν στομώνει την κριτική αντίληψη της γενιάς. Στο τεύχος 9-10 (Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1936) διαβάζουμε το άρθρο του Γ. Θεοτοκά «Τα πεπρωμένα του Κωστή Παλαμά», που προβλέπει τόσο τη χειραφέτηση της ελληνικής ποίησης από την πολύχρονη επίδραση του Παλαμά, όσο και πως θα τον υιοθετήσει η αριστερά! Τα πρώτα τέσσερα τεύχη του 1937 φιλοξενούν τη μελέτη του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου για τη Φοινικιά. Δεν λείπουν σχετλιαστικά σχόλια (όπως αυτό για τον Π. Χάρη που από τη Νέα Εστία εκδηλώνει πρωτοβουλία για προτομή του Παλαμά ενώ απείχε από τις γιορτές για τα 50 χρόνια και συχνά φιλοξενούσε ειρωνικά σχόλια για το έργο του ποιητή) και βέβαια κριτικά σημειώματα όπως αυτό του Καραντώνη για το βιβλίο Παλαμάς του Τσάτσου, βιβλίο που προκαλεί τη δυσθυμία του Σεφέρη που θα υπολήπτεται πάντα τον Παλαμά, γράφοντας και ένα περίφημο δοκίμιο (βλ., Δοκιμές) αλλά έχει διαφορετική άποψη για την ουσία της σύγχρονης ποίησης από την επιμονή του Τσάτσου σε ιδεοκρατικες απόψεις – διαφωνία που θα γεννήσει τον περίφημο «Διάλογο για την ποίηση». Το γράμμα του Σεφέρη προς τον Κατσίμπαλη από την Κορυτσά (5-2-1937), είναι διαφωτιστικό: «Νομίζω ότι μετά το 1936, μετά το βιβλίο του Τσάτσου, η δράση μας για τον Παλαμά πρέπει να περιοριστεί. Λίγα λόγια, όπως αρμόζει στο σεβασμό μας, αλλά όχι πολεμική».

Από το 1938 η κατάσταση της υγείας του Παλαμά δεν του επιτρέπει πια να δώσει κάποια νέα συνεργασία. Τα Νέα Γράμματα όμως (που περνούν μια δοκιμασία καθώς το αφιέρωμα για τον Περικλή Γιαννόπουλο προκαλεί εσωτερική ρήξη στη Γενιά) δημοσιεύουν στο τεύχος 10-12 (Οκτώβριος - Δεκέμβριος 1938) το κείμενο του Παλαμά από το Άστυ του 1899 «Φαντασία και Πατρίς» (η περίφημη αντιπαράθεση με τον Αργύρη Εφταλιώτη). Το 1939 αναδημοσιεύονται από Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου δύο κείμενα του Παλαμά, Το σπιτάκι που γκρεμίστηκε και η Φοιτητική ζωή.

Ο πόλεμος που θα αλλάξει για πάντα τον κόσμο θα φέρει το τέλος και για τα Νέα Γράμματα, παρά την απελπισμένη προσπάθεια να κρατηθούν στη ζωή, με τέσσερα τεύχη το 1944 και ένα τεύχος τον Ιούλη του 1945. Το περιοδικό θα περάσει στην Ιστορία, τα μέλη της Γενιάς θα πάρουν ο καθένας τον δρόμο του. Η «αγωνία της επίδρασης» θα κάνει τον «πρώτο της γενιάς του», τον Σεφέρη, βαθιά διαποτισμένο από τον Παλαμά, να εκμεταλλεύεται ποιητικά και να διαμελίζει τον «πατέρα» αλλά να μην τον σκοτώνει· να ενσωματώνει, να αφομοιώνει, τελικά να απαρχαιώνει και να ξεπερνά τον προκάτοχό του μεγάλο ποιητή και να γίνεται ο τρίτος της μεγάλης Τριάδας (Σολωμός, Παλαμάς, Σεφέρης), καταλαμβάνοντας μετά τον πόλεμο τη θέση που κατείχαν εκείνοι και επιβάλλοντας τη δική του κοσμοθεώρηση, γενόμενος, εκών - άκων ο νέος «εθνικός ποιητής», όπως επιβάλλει μια νεοελληνική παράδοση (βλ. Έντμουντ Κήλυ, Η «πολιτική» φωνή του Σεφέρη. Μύθος και φωνή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση, Στιγμή 1987) και μάλιστα ο τελευταίος εθνικός ποιητής, αφού η «θέση» ορφάνεψε οριστικά μετά απ’ αυτόν. Η «παρέα» των Νέων Γραμμάτων όμως θα δοξαστεί το 1979 για άλλη μια φορά, όταν ο Οδυσσέας Ελύτης (ο ποιητής που στήριξε τον Ανδρέα Καραντώνη όταν ξέσπασε η εσωτερική κρίση για το αφιέρωμα στον Περικλή Γιαννόπουλο), θα τιμηθεί με το δεύτερο και τελευταίο ελληνικό Νόμπελ.

ΠΗΓΗ: ΝΕΟΝ ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ