Φραντς Φανόν (1925-1961)

Γράφει ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ

Συμπληρώθηκαν φέτος 100 στρογγυλά χρόνια από τη γέννηση του Φραντς Φανόν, στις 20 Ιουλίου 1925, στη Μαρτινίκα των Γαλλικών Αντιλλών. Πέθανε στις 6 Δεκεμβρίου 1961, στα 36 του, από λευχαιμία, σε νοσοκομείο της μισητής του Αμερικής. Τρεις μέρες νωρίτερα έπιασε στα χέρια του το βιβλίο του «Les damnés de la terre» (Maspero), με πρόλογο του Σαρτρ, τον οποίο ο ίδιος επιθυμούσε, λέγοντας μόνο «Αυτό δεν θα μου δώσει πίσω τον μυελό μου». Το έγραψε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του, γνωρίζοντας ότι ο θάνατος δεν είναι πολύ μακριά. Τάφηκε, σύμφωνα με δική του τελευταία επιθυμία, στην Αλγερία. Το 1971, καταμεσής της δικτατορίας, το θρυλικό ήδη βιβλίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά: «Της γης οι κολασμένοι» (μτφρ. Αγγέλα Αρτέμη, Κάλβος), χωρίς τον πρόλογο του Σαρτρ, ο οποίος ωστόσο μεταφράστηκε αργότερα από τον Κώστα Σταματίου και συμπεριλήφθηκε στη συναγωγή δοκιμίων του Σαρτρ «Καταστάσεις» (Αρσενίδης, χ.χ.). Δεν νομίζω ότι έχει εκδοθεί άλλο βιβλίο του Φανόν στα ελληνικά. Διάβασα τότε, το φθινόπωρο του 1971, άρτι εισαχθείς στη Νομική Σχολή του Αθήνησι, το βιβλίο του Φανόν και συγκλονίστηκα. Δεν ήταν το βιβλίο ενός πολιτικού αναλυτή ή κοινωνιολόγου, αλλά ενός Προφήτη, που, όπως οι βιβλικοί, περιέγραφε ή ανήγγελλε με οίστρο την Καταστροφή του κόσμου της αδικίας και της καταπίεσης, και κήρυττε την ελπίδα για έναν καινούργιο κόσμο δικαιοσύνης και ελευθερίας για τους απόκληρους. Από τότε, ό,τι και αν λένε, ό,τι και αν πουν, όσες μεγάλες αντιρρήσεις και αν έχω εγώ ο ίδιος, ο Φανόν μένει στη συνείδησή μου ως ιερό πρόσωπο.

Το έργο του έχει πια συγκεντρωθεί σε δύο πολυσέλιδους τόμους από τις εκδόσεις La Découverte: Frantz Fanon, Œuvres, με πλούσιες εισαγωγές και συμπληρωματικό υλικό. Ο πρώτος τόμος (2011) περιέχει τα τρία βιβλία που πρόλαβε να εκδώσει ο ίδιος, συν το «Pour la révolution africaine», που εκδόθηκε το 1964 (Maspero) και περιείχε δημοσιευμένα κείμενά του. Ο δεύτερος (2018), με τίτλο «Écrits sur l’ aliénation et la liberté», περιέχει δύο θεατρικά έργα του –ο Φανόν ξεκίνησε ως θεατρικός συγγραφέας–, τη διατριβή του στην ψυχιατρική στο Πανεπιστήμιο της Λυών και αρκετά άλλα ψυχιατρικά και πολιτικά κείμενα. Οι μελέτες και τα βιβλία για το έργο του είναι αμέτρητα, ενώ έχουν εκδοθεί και αρκετές βιογραφίες του, με πιο πρόσφατη του Adam Shatz, «The Rebel’ Clinic. The Revolutionary Lives of Frantz Fanon» (2024), που έχει μεταφραστεί και στα γαλλικά («Frantz Fanon. Une vie en revolutions», La Découverte, 2025, όπου και παραπέμπω). Ο Shatz αναφέρει (σ. 434-435) τις μεταφράσεις του βιβλίου «Les damnés de la terre» σε πολλές γλώσσες και χώρες, όπου συνδέθηκε με διάφορα απελευθερωτικά κινήματα, αλλά αγνοεί την ελληνική έκδοσή του, η οποία είχε επίσης σαφή πολιτικά χαρακτηριστικά.

Ποιος ήταν και τι πίστευε αυτός ο άνθρωπος που άσκησε κάποτε μεγάλη πολιτική επιρροή και σαγήνεψε τόσο πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους, όπως τον Εβραίο αντιστασιακό και επιζήσαντα Ζαν Αμερύ, τον καθολικό μοναχό Τόμας Μέρτον, ακόμη και τον Μπαράκ Ομπάμα, αλλά προκάλεσε και σφοδρές αντιδράσεις; Ποια σημασία έχει αυτό το έργο σήμερα, όταν τίποτε από ό,τι οραματίστηκε δεν έγινε πραγματικότητα; Και πώς να σταθούμε απέναντι στο κήρυγμά του υπέρ της βίας, μετά μάλιστα τη Ρουάντα; Η συζήτηση για όλα αυτά είναι πολύ μεγάλη και δεν χωράει εδώ. Θα πω μόνο πως, όσο και αν έπεσε έξω σε πολλές εκτιμήσεις του (υποτίμησε, επί παραδείγματι, τον ρόλο της θρησκείας), ήταν ωστόσο ο μόνος που διείδε και ανέλυσε το ενδεχόμενο να αναπτυχθεί, μετά το τέλος της αποικιοκρατίας, μια ληστρική νεομπουρζουαζία από τους πρώην αποικιοκρατούμενους, σε στενή σύνδεση με τους αποικιοκράτες. Δεν μπορώ ωστόσο να προσπεράσω το ζήτημα της βίας, στο οποίο στέκονται σχεδόν όλοι όσοι μιλάνε για τον Φανόν, είτε καλόπιστα είτε κακόπιστα. Ήταν πράγματι κήρυκας της βίας; Ας μη μασάμε τα λόγια μας: ναι, ήταν. Για τον Φανόν η βία αποτελεί μονόδρομο για τον αποικιοκρατούμενο, προκειμένου να απαντήσει στη βία του αποικιοκράτη και να γίνει από πράγμα άνθρωπος («Της γης οι κολασμένοι», σ. 11), να αποκατασταθεί στα ίδια του τα μάτια (σ. 70). Όταν πάντως διαβάζω σήμερα ορισμένες διατυπώσεις του για την αναγκαία βία του αποικιοκρατούμενου παγώνω, και δεν μου αρκεί η απάντηση ότι τα έγραφε όλα αυτά την περίοδο του πολύχρονου πολέμου της Αλγερίας, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Ο πρόλογος του Σαρτρ μάλιστα στους «Κολασμένους της γης», όπως δέχονται οι περισσότεροι, όξυνε ακόμη πιο πολύ την άποψη του Φανόν για τη βία και οδήγησε να διαβαστεί το βιβλίο μονόπλευρα, παραβλέποντας τον πλούτο των επισημάνσεων και των παρατηρήσεών του. Η Χάννα Άρεντ, ανήσυχη ενόψει του ενδεχομένου το κίνημα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, στο οποίο ο Φανόν ασκούσε επιρροή, να εκτραπεί προς την κατεύθυνση της βίας, τον καθαρτήριο και χειραφετητικό ρόλο της οποίας δεν δέχτηκε ποτέ, στο διάσημο κείμενό της για τη βία («On Violence», 1969) στρεφόταν περισσότερο εναντίον του Σαρτρ παρά εναντίον του Φανόν, για τον οποίο θεωρούσε ότι ήταν πολύ πιο επιφυλακτικός από ό,τι οι θαυμαστές του όσον αφορά τα αποτελέσματα της βίας («Περί βίας», εισαγωγή-μετάφραση Άννα Δαμιανίδη – Δημήτρης Ψυχογιός, Επίκεντρο, 2020, σ. 49 και 52, σημ. 19).

Ο Αιμέ Σεζαίρ, ο αγαπημένος ποιητής του Φανόν, λίγες μέρες μετά τον θάνατό του, εξήγησε καλύτερα από κάθε άλλον τη βία του Φανόν, στο περ. «Jeune Afrique» (όπως παρατίθεται από τον Adam Shatz, σ. 424-425, διαθέσιμο και διαδικτυακά www.jeuneafrique.com): «Βίαιος, είπαν για αυτόν. Και είναι αλήθεια ότι ο Φανόν καθιερώθηκε ως θεωρητικός της βίας, το μόνο όπλο, σκεφτόταν, του αποικιοκρατούμενου εναντίον της αποικιοκρατικής βαρβαρότητας. Αλλά η βία του ήταν, χωρίς παραδοξολογία, η βία του μη βίαιου, θέλω να πω η βία της δικαιοσύνης, της αγνότητας, του ασυμβίβαστου φρονήματος. Πρέπει να τον κατανοήσουμε: η εξέγερσή του ήταν ηθική και το εγχείρημά του ήταν ένα εγχείρημα γενναιοδωρίας. Δεν προσχωρούσε σε μια υπόθεση. Δινόταν. Ολόκληρος. Ανεπιφύλακτα. Αμέριστα. Υπάρχει σε αυτόν το πάθος του απόλυτου. […] Θεωρητικός της βίας, χωρίς αμφιβολία, μα ακόμη περισσότερο της πράξης. Από μίσος για τη φλυαρία. Από μίσος για τη δειλία. Κανείς δεν σεβόταν περισσότερο από εκείνον τη σκέψη, κανείς δεν είχε μεγαλύτερη ευθύνη απέναντι στην ίδια του τη σκέψη, κανείς δεν ήταν πιο απαιτητικός απέναντι στη ζωή την οποία δεν μπορούσε να φανταστεί αλλιώς παρά μόνο ως βιωμένη σκέψη. […] Υπ’ αυτήν την έννοια ο Φραντς Φανόν υπήρξε ένας Παράκλητος. Και γι’ αυτό η φωνή του δεν πέθανε. Μέσα από τον τάφο καλεί ακόμη τους λαούς στην ελευθερία και τον άνθρωπο στην αξιοπρέπεια».

ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ