Τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος απρόκλητων βιαιοτήτων. Μέσα σε λίγες ώρες εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια, ακόμα και οι εκκλησίες των Ελλήνων μετατράπηκαν σε ερείπια. Τα γεγονότα αυτά σήμαναν την αρχή του τέλους της κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης. Η βίαιη αυτή επίθεση σύντομα συνυφάνθηκε με τις ψυχροπολεμικές πολιτικές εξελίξεις της εποχής, και τα πραγματικά γεγονότα αποσιωπήθηκαν εξίσου γρήγορα. Με αφορμή την 50η επέτειο της μεγάλης καταστροφής, ο Σπύρος Βρυώνης ανασυνέθεσε τα γεγονότα εκείνης της νύχτας στο μεγαλειώδες έργο του: Ο μηχανισμός της καταστροφής: το τουρκικό πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά το 2005. Αυτή η μνημειώδης μελέτη είναι το πρώτο έργο τέτοιου βάθους και εύρους που έχει εκδοθεί σε οποιαδήποτε γλώσσα γι' αυτή την καθοριστική στιγμή της σύγχρονης τουρκικής και ελληνικής ιστορίας. Έχει υμνηθεί ως «magnum opus», ως «πρωτότυπο και βαρυσήμαντο», ως «λαμπρό έργο». Είναι βέβαιο ότι θα αναγνωριστεί ως η απροσπέραστη μελέτη των βίαιων γεγονότων που τόσο αναλυτικά περιγράφει και εξετάζει. Ο τόμος περιλαμβάνει και ένα εκτεταμένο ένθετο με τις μοναδικές φωτογραφίες του Δημητρίου Καλούμενου. Η εξαιρετική φωτογραφική τεκμηρίωση προσδίδει επιπρόσθετο βάρος στις αρχειακές μαρτυρίες που παρουσιάζει ο συγγραφέας και στην ιστορική ανάλυση του πογκρόμ και των συνεπειών του· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].
«Και τι έγινε άραγε στο μετά το πογκρόμ, η μάλλον τη μετά Μεντερές, εποχή; Ποια ήταν η μοίρα της ελληνικής μειονότητας και των établis στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης; Τι αλλαγές επέφερε στους Έλληνες της Τουρκίας η στρατιωτικοποίηση της πολιτικής ζωής; Αυτά το ερωτήματα μας οδηγούν σε θέματα πέρα από τη διαρκώς συρρικνούμενη ελληνική μειονότητα και τις κοινότητες των établis, αφού αυτή η συρρίκνωση επήλθε στο ευρύτερο πλαίσιο της εθνοτικής πολιτικής και των θρησκευτικών εξελίξεων στην Τουρκία. Με άλλα λόγια, στη διαδικασία αυτή συμπεριλαμβάνονταν και εμπλέκονταν όλα αυτά τα εθνοτικά και θρησκευτικά στοιχεία στο εσωτερικό της Τουρκία τα οποία δεν ταίριαζαν στο κεμαλικό σοβινιστικό πρόγραμμα. Μετά τη στρατιωτική παρέμβαση στην πολιτική ζωής της χώρας, ο κλοιός του κεμαλισμού έσφιξε όχι μόνο γύρω από τους Έλληνες αλλά και γύρω από τους Κούρδους, τους Αλεβίτες, τους Ασσύριους χριστιανούς, τους Αρμένιους, τους Εβραίους, τους Dönme και τους ισλαμιστές “φονταμενταλιστές”. Η εσωτερική όξυνση του κεμαλισμού συνέπεσε με την παρουσία δύο ισχυρών πολιτικών δυνάμεων στο εξωτερικό: ο ενισχυμένος ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην πολιτική και την οικονομία της χώρας και η σταδιακή άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού στις γειτονικές χώρες της Μέσης Ανατολής. Αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν στην εκδήλωση αντιφατικών δυνάμεων και τάσεων στο εσωτερικό της Τουρκίας την τελευταία δεκαετία τους 20ού αιώνα. Από τη μία πλευρά, ο πρώτος παράγοντας επέβαλε όλο και περισσότερο όμοιες πολιτικές σχετικά με τα ανθρώπινα και τα πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες ως κοινωνικές αξίες θεμελιώδους σημασίας. Από την άλλη, ο δεύτερος παράγοντας ώθησε το Ισλάμ προς μια τάση επιστροφής στις βασικές αρχές της πίστης και, επομένως, σε διάφορες μορφές πολιτικής δράσης».
»Μολονότι το πογκρόμ της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 εκτυλίχθηκε πριν από μισό αιώνα, η κληρονομιά του περιπλέκει, ακόμα και σήμερα, σε έναν μεγαλύτερο ιστό περιφερειακών και διεθνών συμφερόντων. Αυτός ο ιστός είναι, πράγματι, το κλειδί για την κατανόηση σημαντικών πτυχών αυτής της εν εξελίξει ιστορίας. Στην πραγματικότητα, η “επιτυχία” του τουρκικού στρατιωτικού τέρατος κατά τη διάρκεια των τελευταίων πενήντα χρόνων έχει καταστήσει το τουρκικό κράτος μόνιμο καταπατητή όχι μόνο των ανθρωπίνων και των πολιτικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων του αλλά και των δικαιωμάτων της τεράστιας πλειονότητας του τουρκικού λαού».
ΣΠΥΡΟΣ ΒΡΥΩΝΗΣ. (2007). Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, μτφρ. Λευτέρης Γιαννουδάκης, επιμέλεια Παναγιώτης Σουλτάνης. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σσ. 653-654, 668.
