Γενοκτονίες, Ολοκαύτωμα και Πολιτισμικό Τραύμα

Ένα διαχρονικά επίκαιρο αυτοβιογραφικό κείμενο του ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ

Ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, εν είδει χρονογραφήματος, γραμμένο από τον Κωστή Παλαμά με αναμνήσεις και περιστατικά των νεανικών του χρόνων (αρκετά διδακτικό και διαχρονικά επίκαιρο, ιδίως τις ημέρες αυτές τις αφιερωμένες στο Σχολείο και στα Γράμματα).

Ὁ Καθηγητής μου

Εἰς τὴν τελευταίαν στήλην μιᾶς ἐφημερίδος πρὸ ἡμερῶν ἀνεκάλυψα νεκρώσιμον ἀγγελίαν. Ἄνθρωπος βεβαρημένος ἀπὸ τὰ ἔτη καὶ βεβαίως ἀπὸ τὴν ζωἢν ἐπλήρωσε τὸ κοινὸν χρέος. Ἀλλʼ ὁ θάνατος αὐτὸς μὲ συνεκίνησε. Μʼ ἐβύθισεν εἰς τὸ σκιόφως μελαγχολικοῦ ρεμβασμοῦ˙ μοῦ ἤνοιξε τὴν πύλην τῶν ἀναμνήσεων. Τῶν ἀναμνήσεων αἱ ὁποῖαι διατηροῦνται ἀνεξάλειπτοι ἐντός μας, μὲ ὅλην τὴν πάροδον τῶν καιρῶν, διότι ἀναφέρονται εἰς τὰ ὡραῖα ἔτη τῆς ἐφηβικῆς ἡλικίας, τὰ μόνα θετικά, τὰ μόνα χαρακτηριστικὰ τοῦ βίου μας. Εἴμεθα εἰς ὅλην μας τὴν ζωὴν σφραγισμένοι ἀπὸ τὴν βαθεῖαν σφραγίδα τῆς παιδικότητός μας. Ὅλα τὰ ἄλλα σφραγίσματα καὶ γνωρίσματα εἶναι πασαλείμματα καὶ μπαλώματα.

Ὁ ἄνθρωπος τοῦ ὁποίου τὸ τέλος μοῦ ἀνήγγειλε τὸ νεκρώσιμον ἦτον ἁπλούστατα ὁ Κ α θ η γ η τ ή ς μου. Τοῦτο τὸ ὄνομα φέρει εἰς τὸν κόσμον τῆς μνήμης καὶ ἀκούει εἰς αὐτό. Ἀπὸ πολλοὺς καθηγητὰς ἐπέρασα καὶ πολλῶν τὰς διδασκαλίας ὑπέστην. Δὲν ἐννοῶ τοὺς γόητας ἰδεώδεις διδασκάλους τῶν ἀληθειῶν καὶ τῶν ὡραιοτήτων, διὰ τῶν ὁποίων καὶ μόνον ἡ ψυχὴ ἑνὸς ἀνθρώπου δύναται νὰ ὑψωθῇ εἰς τὰς σφαίρας τοῦ πνεύματος. Ἔχω ἁπλῶς καὶ ὡρισμένως ὑπʼ ὄψει μου τὴν χορείαν τῶν ἀνθρώπων τοὺς ὁποίους ἡ Πολιτεία εἶχε τάξει νὰ μεταδώσουν καὶ εἰς ἐμὲ τὰ φῶτα τῆς ἐγκυκλίου μαθήσεως. Θεέ μου! Πόσον ἀμυδρά, καὶ πόσον ἐχαλοῦσαν τὰ μάτια, τὰ φῶτα των! Δὲν συνέτειναν εἰς ἄλλο τίποτε παρὰ εἰς τὸ νὰ αὐξάνουν τὸ γύρω μου σκότος καὶ τὴν ἐντός μου πλῆξιν. Καὶ πόσον τώρα ξεθωριασμένα μοῦ παρουσιάζονται τὰ χρώματα τῶν εἰκόνων των καὶ ποία μετριότης εἰς τὰς προσωπογραφίας των! Μέτρια καὶ τετριμμένα εἰς τὴν παιδικήν μου φαντασίαν διεγράφοντο καὶ τὰ μαθήματα ποὺ μᾶς παρέδιδον. Συνηθίζαμεν νὰ ὀνομάζωμεν καθένα μὲ ἀκαδημαϊκὴν ἐπισημότητα, ἀπὸ τὸ μάθημα τῆς διδασκαλίας του. Ὁ Ἑλληνιστής, ὁ Λατῖνος, ὁ Μαθηματικός, ὁ Ἱστορικός, ὁ Γάλλος, ὁ Φιλόσοφος, ὁ Θεολόγος. Ἀλλʼ ὁ Ἑλληνιστὴς εἰς ἐμὲ δὲν προσέφερε τίποτε. Τὰ Σωκράτους Ἀπομνημονεύματα τοῦ Ξενοφῶντος, κουραστικὰ μέχρι πλήξεως ὅπου δὲν ἦσαν ἐλευθερόστομα διὰ τὴν χριστιανικήν μας σεμνοτυφίαν, μέχρι σκανδάλου. Τὸ Προοίμιον τοῦ Θουκυδίδου πολὺ βαρύ. Ὁ λαμπρὸς Πλούταρχος ἔχανε τὴν λάμψιν του ἕως ὅτου φθάσῃ μέχρις ἡμῶν ἀμαυρωμένος ἀπό τὴν σχολαστικὴν ξηρότητα. Ὁ Θεολόγος μᾶς ἐκκένωνε βλοσυρῶς εἰς τὸ δοχεῖον τῆς μνήμης ὅπου ἐξίνιζαν, σελίδας ἀπὸ τὴν Κατήχησιν Πλάτωνος Μητροπολίτου Μόσχας, κατὰ μετάφρασιν ἐκ τοῦ ρωσικοῦ. Ὁ Λατῖνος μᾶς ἐπετοῦσε κατακέφαλα τὸ σκληρότατον κομβολόγι του, ὁσάκις δὲν ἐτονίζαμεν ἀπταίστως τοὺς στίχους τοῦ Ὀβιδίου. Ὁ Γάλλος, πάλαι ποτὲ ὑπαξιωματικὸς εἰς ἕν σύνταγμα Ζουάβων, ἐγνώριζε τὰ γαλλικὰ κομπογιανίτικα ὡς δραγουμάνος καὶ ἀπὸ Ἑλληνικὰ δὲν ἐσκάμπαζε παρὰ τὰ κοινότατα καὶ ἀπαραιτήτου χρήσεως εἰς τοὺς Πανέλληνας ὀνόματα˙ λ.χ. τὸ μαντιὰν ἡρμήνευεν ἀξιόλογα, ἀπαρεγκλίτως διακονιάρης˙ διὰ τὸ θηλυκὸν τῆς λέξεως δὲν ἐσκοτίζετο˙ τὸ μετέφραζε: διακονιαροῦσα. Ὁ Ἱστορικὸς μᾶς ὑπεχρέωνε καὶ αὐτὂς νὰ ἀποστηθίζωμεν τὴν ἀτελείωτον «Παγκόσμιον Ἱστορίαν» τοῦ Οὐηβήρου, καθὼς εἶχεν ἐξελληνισθῆ ὁ Γερμανὸς Βέμπερ, μέσα εἰς τὴν ὁποίαν παρήλαυνον γεγονότα ἀδιάφορα, ὡμά, ἀνεξέλεγκτα, ἀπρόσιτα, ἀκατανόητα εἰς τὴν παιδικήν μας ἀντίληψιν. Μόνον διὰ τὸν Μαθηματικὸν ἔτρεφα κάποιαν εὐγνωμοσύνην. Ὁσάκις ἔπαιρνε στὸ χέρι του τὸ τεμπεσίρι διὰ νὰ μᾶς ἀναπτύξῃ ἐπὶ τοῦ μαυροπίνακος τὰ προβλήματά του, συνηρπάζετο ἀπὸ το θέμα του καὶ καμμίαν προσοχὴν δὲν ἔδιδε πλέον εἰς τοὺς ἀκροατάς του. Τὴν χρυσὴν αὐτὴν εὐκαιρίαν ἐγὼ ἔδραττα, ἀμελέστατος εἰς τὰ μαθηματικὰ καὶ παντελῶς ἀγεωμέτρητος, διὰ νὰ ταξιδεύω εἰς τοὺς κυανοὺς κόσμους ἐπὶ τῶν πτερύγων τῆς νεανικῆς, ἀλλʼ ἐξάλλου φαντασίας μου.

Ὅτε, μίαν ὡραίαν ἀνοίξεως πρωΐαν, ἐνῶ ἐτερέτιζον τὰ χελιδόνια καὶ μοσχοβολοῦσαν τὰ τριαντάφυλλα, εἰς τὸ πρόγραμμα τοῦ Ἑλληνικοῦ μαθήματος εἴδαμεν τοιχοκολλημένον: Ὁμήρου Ὀδύσσεια. Κʼ ἐδῶ εἰσέρχεται εἰς τὴν σκηνὴν ὁ Κ α θ η γ η τ ή ς μου. Ἡ σκηνογραφία μεταβάλλεται καὶ τὸ πεζὸν καὶ φορτικὸν σχολεῖον μὲ τοὺς ἀποκρουστικοὺς διδασκάλους του γίνεται διʼ ἐμὲ ναός˙ κάτω ἀπὸ τὴν φωτολαμπῆ του σκέπην ἐμυήθην κατὰ πρῶτον καὶ πόσον ἀπροσδοκήτως εἰς ὅ,τι παλλόμενον ἀπὸ ζωὴν κατέχει κτῆμα ἐς ἀεί ἡ Ἑλληνικὴ ὡραιότης. (1918)

Κ. Παλαμάς, Περασμένα Χρόνια, Άπαντα, τόμ. Δ΄, εκδ. Γκοβόστης, σσ. 479 - 481.

[Για την αντιγραφή: Βασίλειος Α. Γεώργας].

Παναγιώτης Γράββαλλος. Κωστής Παλαμάς· Χαλκογραφία, 34/40 24X17,4 εκ. ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ Ε. ΑΒΕΡΩΦ

Γιορτή των Τριών Ιεραρχών: Σχολική Γιορτή ή Αργία;

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Από τη χρονιά που καταργήθηκε η αργία της γιορτής των Τριών Ιεραρχών οι εκπαιδευτικοί γκρινιάζουν γιατί αυτή η κατάργηση έγινε νομοθετική πράξη. Γκρινιάζουν όμως και γιατί με τα σημερινά δεδομένα την 30η Ιανουαρίου γίνονται μαθήματα. Οι Σύλλογοι Διδασκόντων/ουσών, λέει η σχετική εγκύκλιος, αποφασίζουν αν θα γίνει σχολικός εκκλησιασμός και αν θα αφιερωθούν κάποιες διδακτικές ώρες στη γιορτή. Πριν την κατάργηση, οι εκπαιδευτικοί που πήγαιναν στο σχολείο για να συνοδεύσουν μικρές ομάδες μαθητών στον εκκλησιασμό ήταν μόνο οι διευθυντές και οι θεολόγοι. Συνήθως οι ομάδες μαθητών ήταν οι σημαιοφόροι και οι παραστάτες. Οι άλλοι, εκπαιδευτικοί και μαθητές, απολάμβαναν την αργία τους. Ουδεμία σχέση με τη σχολική γιορτή.

Στη μέχρι σήμερα πορεία μου σε σχολεία έτυχε να ακούσω και ετούτο: κάποια χρονιά, σημαιοφόρος ρωτήθηκε γιατί στη γιορτή των Τριών Ιεραρχών δεν θα ερχόταν στο σχολείο για τον εκκλησιασμό. Η απάντηση ήταν πως είχε κανονίσει ιδιαίτερο φροντιστήριο, ώρα εννέα το πρωί!!!

Έχω τη γνώμη ότι ως εκπαιδευτικοί αρνούμαστε τον ρόλο μας, την παιδαγωγική αγάπη μας προς τους μαθητές και τη ουσιαστικό κύρος μας έναντι του σχολείου. Ας το σκεφτούμε: η γιορτή των Τριών Ιεραρχών, κάποια στιγμή, πιστοί και άπιστοι, θρησκευόμενοι και άθεοι, οφείλουμε να καταλάβουμε, ότι δεν είναι μόνο μια γιορτή που μόνο η Εκκλησία τη γιορτάζει. Είναι για τις επιστήμες, τις τέχνες και τα γράμματα. 

Οι εικόνες προέρχονται από χαρτώο κώδικα του 15ου αιώνα που φυλάσσετε στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης, νυν Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Ούτε μια λέξη για τον κυρό +ΑΝΑΣΤΑΣΙΟ...

Ούτε μια λέξη για τον κυρό +ΑΝΑΣΤΑΣΙΟ. Μικροψυχία! Τι κρίμα. Η κριτική απέναντι σε πρόσωπα οικουμενικής αναγνώρισης όπως ήταν ο ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ μπορεί να έχει κάποια αξία, μόνο αν δεν είναι χειραγωγούμενη. Όμως, όταν καταγράφεται και με την επιθυμία προσωπικής προβολής, γίνεται κριτική ά-κυρη. Α.Ι.Κ.

Πολιτική και Τηλεοπτική Δεσποτεία

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Τις τρεις τελευταίες ημέρες το πένθος μας είναι διπλό. Από τη μια μεριά ο +Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας σε λαϊκό προσκύνημα· σημαντική απώλεια όχι μόνο για την Ορθόδοξη Εκκλησία, τον Χριστιανισμό, τις θρησκείες του κόσμου, για ολάκερη την οικουμένη, που τόσο πολύ αγάπησε και θυσιάστηκε γι' αυτή. Από την άλλη, οι δρόμοι της πατρίδας μας (και στο εξωτερικό, στην Αόριστη Ελλάδα, όπως έλεγε κι ο αξέχαστος Χρήστος Γιανναράς) γεμάτοι κόσμο για το έγκλημα των Τεμπών. Και οι συνεταίροι της τωρινής κυβέρνησης, τα περιβόητα ΜΜΕ, τα άγρυπνα γυάλινα μάτια της παραπληροφόρησης και των ψεύτικων ειδήσεων, που όλο το εικοσιτετράωρο μετατρέπουν τους πολίτες σε παθητικές μονάδες ζωής, σώνει και καλά προσπαθούν να νεκρώσουν τις πιο ευαίσθητες λειτουργίες της ανθρώπινης ζωής, την ενσυναίσθηση για τον άδικο χαμό 57 νέων παιδιών. 

Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό, γνωστός και μη εξαιρετέος πολιτικάντης δεν χάνει την ευκαιρία να υβρίζει τους νεκρούς και τις οικογένειές τους. Σ’ αυτή την εποχή των πολλαπλών βαρβαροτήτων, όταν πολιτικός του ελληνικού κοινοβουλίου καθημερινά από τα ΜΜΕ προβάλλεται στις οθόνες των τηλεοράσεων, η ατυχής πορεία του Ελληνισμού είναι δεδομένη. Σ’ αυτό το σταυροδρόμι, στη μέση της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, οι ενημερωμένοι πολίτες νομίζω πως έχουν τη δύναμη να σταματήσουν την πολιτική και τηλεοπτική δεσποτεία. Πάνε κάποια χρόνια που ο περουβιανός λογοτέχνης Μάριο Βάργκας Λιόσα -βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (2010)- έλεγε ότι η ανθρωπότητα μπορεί να ολισθήσει σε ένα κόσμο χωρίς πολίτες, όπου η οπτικοακουστική κουλτούρα θα δημιουργήσει κοινωνίες θεατών, υπό το κράτος δικτατόρων. Προφητικός, πράγματι, λόγος! Έχω την ταπεινή γνώμη ότι μας λείπουν οι επαναστάσεις… Μας λείπουν οι εν δυνάμει προτεραιότητες και οι ώρες μεγάλων αποφάσεων… Ίδωμεν.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΑΠΙΠΕΡΗΣ. Αυλόθυρα στη Μυτιλήνη· [στο: Το Χρώμα της Ανατολής. Ομαδική Έκθεση Λέσβιων Δημιουργών. Μυτιλήνη 2015.

Αποκάλυψη και φωτιά στην πρωτεύουσα

Γράφει η Γιασεμή Κωστοπούλου· μαθήτρια της Α΄ τάξης του Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου

ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: Erietta Vordoni

Οδηγώντας με ένα ταλαιπωρημένο Honda Civic στο κέντρο των Αθηνών, το παιδί της επαρχίας που κατοικεί στο μυαλό μου βλέπει έναν κόσμο που έχει δει μόνο στις ταινίες. Ανήλικες πόρνες, βγαίνοντας από φθηνά κέντρα χωρίς κανένα σεβασμό στο σώμα τους, κρατώντας ένα λερωμένο χαρτονόμισμα το οποίο κατέχει τη τελευταία σταγόνα της αξιοπρέπειας τους που, εν ολίγοις, θα εξαφανιστεί προς χάρη δύο γραμμαρίων ηρωίνης.

Στην βουή του μετρό, μια στιγμή μαζί με έναν άστεγο που κρύβει το πρόσωπο του απ' τα μάτια του κόσμου, αλλά, δυστυχώς γι' αυτόν, το βλέμμα του συναντά το δικό μου, θάβεται στα ρούχα του, νομίζοντας ότι κάτι άλλο θα μου τραβήξει την προσοχή, ενώ κάτω από το μπουφάν μια ουσία που εισβάλλει στο σώμα του τον κατέχει σαν μαριονέτα. Με αυτό το αποκρουστικό θέαμα η απελπισία μου κορυφώνεται όσο χάνετε από το πεδίο όρασής μου. Βλέπω πλέον την αντανάκλαση μου στα βρώμικα τζάμια του τρένου. Ίσως, τελικά, δεν ήταν αυτός ο άσχημος, ίσως μοιάζουμε περισσότερο απ' ότι νόμιζα, ίσως η πραγματικότητά του δεν διαφέρει τόσο από τη δική μου και, ίσως, κουβαλάμε τον ίδιο πόνο μέσα μας. Ποτέ δεν θα μάθω. Δεν θα τον ξαναδώ. Όμως, λίγα δευτερόλεπτα ήταν αρκετά για δω μια εικόνα από αυτό τον αβάσταχτο καημό που κρύβει.

Η πασίγνωστη πρωτεύουσα της Ελλάδος, η περιβόητη Αθήνα! Κι όμως, όταν περπατάς στους δρόμους της δεν μπορείς να αντισταθείς στο κάλεσμα της κατάθλιψης και της απελπισίας.

Η απελπισία είναι μια πανέμορφη λέξη, μπορεί να περιγράψει κόσμους ολόκληρους και την ίδια στιγμή να περιγράψει το τίποτα.

Τι άλλο μπορεί να νιώσει κάποιος με τέτοια βιώματα;

Περπατώ στο πεζοδρόμιο και δεν μπορώ να μιλήσω, θέλω πολύ να πω έστω και μια φράση αλλά κανείς δεν με καταλαβαίνει. Δεν μπορώ να πνίξω τις σκέψεις μου. Ψάχνω απεγνωσμένα πατρίδα μέσα στον όχλο, μια λέξη ελληνική ανάμεσα στα εγγλέζικα και τα αραβικά.

Αναστάσιος: Οι φράσεις του που έμειναν στην ιστορία

Του ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΣΙΡΕΒΕΛΟΥ· Δρ Θεολογίας. Μέλος ΕΔΙΠ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ. Διδάσκοντα στο Πανεπιστημιακό Κολλέγιο ΛΟΓΟΣ

«Η αγάπη είναι το αντίδοτο κατά του εγωκεντρισμού, εθνικού, φυλετικού, θρησκευτικού, που δηλητηριάζει την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών», έχει πει μεταξύ άλλων ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος της Αλβανίας.

Στο έργο του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου η θεωρία συναντιέται δημιουργικά με την πράξη, η μετάδοση του μηνύματος του Ευαγγελίου και η μαρτυρία του Αναστημένου Χριστού με τον βιωματικό του λόγο και τα έργα του.

Από τα πρώιμα γραπτά του κείμενα μέχρι σήμερα επισημαίνονται συχνά σύντομες εύγλωττες ευκολομνημόνευτες φράσεις μεστές σε περιεχόμενο, οι οποίες αποκρυσταλλώνουν τη βιβλική θεολογική του σκέψη και την εφαρμογή της στη ζωή της Εκκλησίας και της κοινωνίας ευρύτερα. Έκτοτε πολλές έχουν χρησιμοποιηθεί από διαφόρους σε ομιλίες, μελέτες, προφορικές επικοινωνίες, χωρίς πάντοτε εν γνώσει ή εν αγνοία να αναφέρουν τον εμπνευστή τους. Συχνά ο ίδιος χαριτολογούσε λέγοντας πως «έγιναν όπως οι στίχοι των δημοτικών τραγουδιών αγνώστου πατρότητος».

Χαρακτηριστικό είναι το σύνθημα για την ιεραποστολική αφύπνιση «Εκκλησία χωρίς ιεραποστολή είναι Εκκλησία χωρίς αποστολή», την οποία χρησιμοποίησε στο περιοδικό Πορευθέντες (Go Ye) που εξέδιδε το ομώνυμο «Διορθόδοξο Ιεραποστολικό Κέντρο Πορευθέντες». Και τα δύο είχε ιδρύσει (1959) ο τότε λαϊκός θεολόγος Αναστάσιος Γιαννουλάτος, για να αφυπνιστεί το ορθόδοξο χρέος του ευαγγελισμού των εθνών.

Παρόμοιες σύντομες φράσεις και προτάσεις απαντούν και στα κατηχητικά βοηθήματα για εφήβους του διακόνου τότε Αναστασίου Γιαννουλάτου εκδόσεων της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος και οπωσδήποτε στη συνέχεια σε μελέτες, εγκυκλίους, συνεντεύξεις και δηλώσεις για επίκαιρα κρίσιμα ζητήματα. Αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένες απομονωμένες ή και την ευρύτερη γλωσσική ενότητα που περιέχονται:

«Κάθε έγκλημα στο όνομα της θρησκείας είναι έγκλημα κατά της ίδιας της θρησκείας. Κάθε μορφή βίας στο όνομα της θρησκείας βιάζει, με όλες τις έννοιες, την ίδια τη θρησκεία. Κανείς πόλεμος δεν είναι ιερός. Μόνο η ειρήνη είναι ιερή».

«Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί το λάδι της θρησκείας για να δυναμώνει τη φωτιά των συγκρούσεων. Η θρησκεία είναι θείο δώρο, δοσμένο για να γαληνεύει τις καρδιές, να θεραπεύει τις πληγές και να φέρνει πλησιέστερα άτομα και λαούς».

«Μη ρίχνετε το λάδι της καντήλας στη φωτιά του πολέμου».

«Η αγάπη είναι το αντίδοτο κατά του εγωκεντρισμού, εθνικού, φυλετικού, θρησκευτικού, που δηλητηριάζει την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών».

«Ο διάβολος δεν σταματά να εργάζεται και η ειδικότητά του είναι να προκαλεί διχασμούς».

«Δεν χρειάζεται να συγκρίνετε τις δικές μας κορυφές με τις χαράδρες των άλλων».

«Ο άλλος δεν είναι αναγκαστικά ο εχθρός ή ο κίνδυνος. Μπορεί να είναι για μας εμπλουτισμός».

«Εμείς μαζεύουμε τις πέτρες που μας πετάνε όσοι πολεμούν το έργο μας και κτίζουμε με αυτές εκκλησίες και σχολεία».

«Οι νέοι δεν είναι μόνο το μέλλον, αλλά το παρόν της Εκκλησίας μας».

«Θα παραγγείλω μία επισκεπτήρια κάρτα που θα γράφει: Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος. Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίτιμο Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Διεθνής επαίτης».

«Όλα αυτά τα χρόνια έγινα διεθνής ζητιάνος της αγάπης, για να ανασυγκροτηθεί η Εκκλησία της Αλβανίας από τα ερείπια του ανελέητου διωγμού».

«Θεέ μου, και τώρα τί θα γίνη με όλα τούτα τα παιδιά, με όλους αυτούς τους ανθρώπους;, ψιθύρισα πάλι, καθώς αναπολούσα όσα έζησα εκείνες τις ημέρες και μου φάνηκε πως με κύκλωναν πάλι υψωμένα, απαιτητικά, ικετευτικά τα τόσα χέρια των Αφρικανών αδελφών που γνώρισα. Περισσότερο αντίδωρο! Περισσότερες Προσφορές: σκέφθηκα. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΖΩΗΣ (sic), θα χρειασθούν! Εκείνη η Δευτέρα ήταν του Αγίου Πνεύματος!».

«Ο Κύριος μας τονίζει: μη φοβού. Και τελικά μας αναθέτει μια μεγάλη αποστολή: Να συμμετέχουμε στο έργο της σωτηρίας του κόσμου».

«Όταν αισθάνεσαι τον πλησίον μόνο μέσα στα εθνικά όρια, σημαίνει ότι αρνείσαι και χάνεις την παγκοσμιότητα και καθολικότητα της Εκκλησίας».

«Η οριζόντια αγάπη προς τον συνάνθρωπό μας είναι η συμπλήρωση και η επαλήθευση της κατακόρυφης αγάπης προς τον Θεό».

«Στην Παλαιστίνη υπάρχουν δύο λίμνες, η λίμνη της Γαλιλαίας και η Νεκρά θάλασσα. Το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι, ότι δέχονται και οι δύο τα νερά του ποταμού Ιορδάνη. Αλλά η Γαλιλαία δέχεται τα νερά και τα αφήνει να φύγουν προς τον Νότο. Η Νεκρά Θάλασσα δέχεται τα νερά του Ιορδάνη και τα κρατάει για τον εαυτό της. Στη Γαλιλαία υπάρχει υπέροχη ζωή μέσα στην λίμνη και γύρω από αυτήν. Στη Νεκρά δεν υπάρχει ίχνος ζωής. Η Νεκρά Θάλασσα δείχνει συμβολικά τί συμβαίνει, όταν κάποιος κρατάει πράγματα για τον εαυτό του. Να δέχεσαι και να προσφέρεις. Αυτό είναι το μυστικό για να έχεις πληρότητα ζωής…».

«Το ανέσπερο φως της Αναστάσεως του Χριστού λάμπει μέσα στην κτιστή δημιουργία, σε όλη την οικουμένη. Ο κάθε, λοιπόν, πιστός καλείται να προσλάβει και νι μεταλαμπαδεύσει το πασχαλινό φως στο περιβάλλον του και να βοηθήσει τόν διπλανό του να ανάψει και αυτός τη λαμπάδα του Πάσχα».

«Χριστός Ανέστη, αδελφοί μου! Με την Ανάσταση πάντα μέσα μας!».

«Η Ανάσταση του Χριστού κρύβεται μέσα στον Σταυρό. Να αντιληφθούμε ότι μόνον βιώνοντας τον Σταυρό μπορούμε να γίνουμε άνθρωποι της Αναστάσεως».

«Ο θάνατος συντροφιά με τον Χριστό δεν είναι πια ζοφερό μυστήριο. Είναι ξύπνημα σε έναν καινούριο κόσμο φωτός. Μετάβαση σε άλλη ποιότητα ζωής».

«Φέτος δεν θα μπορέσουμε να μεταδώσουμε το αναστάσιμο φως ο ένας από τη λαμπάδα του άλλου. Ας μεταλαμπαδεύσουμε από τη μιά καρδιά στην άλλη το φως της ελπίδας και της εν Χριστώ αφοβίας».

«Στην ανησυχία που δημιουργεί ο ιός της ανασφάλειας ο Χριστός προσφέρει το αποτελεσματικό αντίδοτο».

«Η χριστιανική Εκκλησία υποχρεούται να προσφέρει ό,τι έχει και ό,τι είναι […] για να προσανατολίσει (ενν. την ανθρωπότητα) προς ένα υψηλότερο επίπεδο: την παγκόσμια Κοινωνία Αγάπης».

«Η Μία Αγία Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, στην οποία ανήκουμε, δεν ζει αποκλειστικά για τον εαυτό της. Ό,τι είναι, ό,τι κατέχει, ό,τι προσφέρει προορίζεται για ολόκληρη την ανθρωπότητα, για την ανύψωση και την ανακαίνιση του κόσμου. Η Εκκλησία δεν δικαιούται να γίνει μία κλειστή θρησκευτική κοινότητα «ευλαβών», που απολαμβάνουν αποκλειστικά τα δώρα του Θεού. Παραμένει διαχρονικά η ευχαριστιακή κοινότητα των πιστών στον Χριστό, η οποία, ακτινοβολώντας το δικό Του φως, εορτάζει την εμπειρία της Αναστάσεως, της νίκης πάνω στον θάνατο. Με αυτή την αλήθεια νοηματοδοτεί, ζωογονεί και μεταμορφώνει τη ζωή της ανθρωπότητος με ελευθερία και αγάπη».

«Η λειτουργία μετά τη Λειτουργία» είναι το πιο χαρακτηριστικό του σύνθημα, που ευρύτατα κυκλοφορεί στη διεθνή ιεραποστολική βιβλιογραφία, στην οικουμενική κίνηση, στα στόματα εντοπίων κηρύκων και ιεραποστόλων και όχι μόνον και συχνά αποσιωπάται ή αγνοείται η πατρότητά της.

Το 1975 ο τότε Επίσκοπος Ανδρούσης Αναστάσιος (Γιαννουλάτος) ως Γραμματέας της Επιτροπής Παγκοσμίου Ιεραποστολής και Ευαγγελισμού για Ορθόδοξες Μελέτες και Σχέσεις, σε Διάσκεψη του Π.Σ.Ε στο Ετσμιατζίν της Αρμενίας, με θέμα: «Ομολογώντας τον Χριστό δια της λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας», χρησιμοποίησε για πρώτη φορά αυτήν την προτροπή.

Παραθέτοντας ένα απόσπασμα από κήρυγμά του της Β΄ Κυριακής των Νηστειών 1963, εορτής του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, στην Αθήνα, προς τα μέλη της Χριστιανικής Ένωσης Επιστημόνων, επανέλαβε την ανάγκη το λειτουργικό βίωμα να συνεχισθεί στην καθημερινή ζωή: «Δεν πρέπει να χαθεί το γεγονός αυτό (της Θείας Λειτουργίας) σαν μια στιγμιαία συγκίνηση, αλλά να προεκταθεί η Λειτουργία μέσα στην καθημερινή ζωή. Και να μεταμορφωθεί ολόκληρη η ζωή σε μια λειτουργία. Για να γίνει το γραφείο μας, το θυσιαστήριο μας, το εργοστάσιο ή το σπίτι μας, ο ναός μας, η εργασία μας λειτουργία μας, όπου θα προσφέρονται η ψυχή και το σώμα μας “θυσία ζώσα, αγία, ευάρεστος τω Θεώ”». Η προτροπή αυτή στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από πολλούς ξένους θεολόγους που είχαν πρόσφορο το βιβλίο του π. Ion Bria με τον οικειοποιημένο αυτόν τίτλο.

Η προτροπή καταγράφηκε στο Μήνυμα και στην Εγκύκλιο της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Κρήτη 2016), κείμενα πανορθόδοξης αποδοχής και παγκόσμιας εμβέλειας. Σημειώνεται ότι ο συντάκτης του Μηνύματος υπήρξε ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος και οι θέσεις του για την ιεραποστολή περιλαμβάνονται στην Εγκύκλιο.

Η «λειτουργία μετά τη Λειτουργία» αναφέρεται στην ευχαριστιακή εμπειρία των χριστιανών, οι οποίοι, μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, έξω από τον ναό κινούνται να μοιραστούν τη δωρεά που έλαβαν, ώστε να μεταμορφωθεί ο κόσμος σε Βασιλεία του Θεού. Αυτή η στάση ζωής προϋποθέτει θυσία, κατά το παράδειγμα του Ιησού στον Νιπτήρα πριν από τη παράδοση του Μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας (Ιω. 13:1-17). Έτσι συνεχίζεται η αυτοθυσιαστική προσφορά του Χριστού στον κόσμο από τους μαθητές και τις μαθήτριές Του, διαμέσου των αιώνων και δηλώνεται η πολύπλευρη αποστολή και διακονική μαρτυρία της Εκκλησίας στην οικουμένη. Ο εμπνευστής της Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος με ένα λιτό σύνθημα κάλεσε για μία διαρκή ευχαριστιακή στάση ζωής στην καθημερινότητα, η οποία εκφράζει την αγωνία και τον αγώνα για να μεταμορφωθεί ο κόσμος σε Εκκλησία Χριστού.

«Η λειτουργία μετά τη Λειτουργία», η εμβληματική ιεραποστολική προτροπή του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου, μαζί με την αναστάσιμη εντολή του Ιησού Χριστού «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τά ἔθνη» (Μτ 28:19) καθόρισαν την ορθόδοξη διεθνή μαρτυρία του, την εκκλησιαστική του διακονία και την προσφορά του στην κοινωνία επί 65 έτη.

ΠΗΓΗ: ΤΟ ΒΗΜΑ

Λίγες σκέψεις για τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο

Του Νικολάου Τσιρέβελου· Δρ Θεολογίας ΑΠΘ / ΕΔΙΠ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ

Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος (1929-2025) υπήρξε πρωτοπόρος της αναβίωσης της ορθόδοξης χριστιανικής μαρτυρίας στον κόσμο. Άνθρωπος του διαλόγου και της συμφιλίωσης εργάστηκε άοκνα για την ειρήνη και την ενότητα των Ορθοδόξων και των χριστιανών, αλλά και την αρμονική συνύπαρξη των θρησκευτικών ετεροτήτων.

Το επιστημονικό του έργο διέπεται από θεολογική εμβρίθεια και ταυτόχρονη αγωνία για ιεραποστολική αφύπνιση. Ανέπτυξε σπουδαίο εκκλησιαστικό και κοινωνικό έργο στην Αφρική, ενώ μέριμνά του υπήρξε η σάρκωση του λόγου του Θεού σε κάθε πολιτισμό. Τα χρονογραφήματά του αποτυπώνουν ρεαλιστικά τις ποικίλες δυσκολίες, αλλά και τη χαρά της διακονικής μαρτυρίας.

Μελέτησε τις Μεγάλες και Ζωντανές Θρησκείες με επί τόπια έρευνα και αντικειμενικό τρόπο. Διετέλεσε Καθηγητής Ιστορίας των Θρησκευμάτων στο Τμήμα Θεολογίας ΕΚΠΑ, υπήρξε Πρόεδρος (Συντονιστής) της Επιτροπής Παγκοσμίου Ιεραποστολής και Ευαγγελισμού του ΠΣΕ, Επίτιμος Πρόεδρος της «Παγκοσμίου Διασκέψεως των Θρησκειών για την Ειρήνη» (2006 κ.ε.). Ως Διευθυντής της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδας έθεσε τις βάσεις για τον επανευαγγελισμό μέσα από το κήρυγμα και τη χριστιανική αγωγή.

Το έτος 1992 η εκλογή του στην εκ θεμελίων κατεστραμμένη Εκκλησία της Αλβανίας αποτελεί την κορύφωση της ιεραποστολικής του διακονίας, ενώ μέχρι σήμερα κατόρθωσε μέσα από τεράστιες δυσκολίες να ανασυγκροτήσει την επί 23 έτη διαλυμένη Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας. Τα επόμενα έτη έλαβε πλήθος από τιμητικές διακρίσεις.

Έζησε και δίδαξε απλόχερα την Αγάπη του Χριστού, εργάσθηκε για την Ειρήνη, την Ενότητα και την Αλληλεγγύη με τρόπο αυτοθυσιαστικό και γι’ αυτό Αναστάσιμο.

Θυμάμαι την πρώτη φορά που τον συνάντησα στο πλαίσιο της έρευνάς μου. Με ξάφνιασε με την απλότητα, την ειλικρίνεια, τη γαλήνη, το νηφάλιο λόγο και την πατρική του υποδοχή. Ένας άνθρωπος με οικουμενικό έργο, παγκόσμια ακτινοβολία και αποδοχή, και συνάμα τόσο προσιτός, ταπεινός, αλλά και προσωπικός στη σχέση του!

Για τον βίο και το επιστημονικό έργο του έχουν γραφτεί αρκετές βιογραφίες, μεταπτυχιακές εργασίες, διδακτορικές διατριβές και άρθρα, ενώ έχω την αίσθηση ότι τα επόμενα χρόνια θα αυξηθεί η έρευνα για την επιστημονική του εργασία.

Εν κατακλείδι, για τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο ισχύουν περισσότερο τα λόγια του Νίκου Ματσούκα: «Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος είναι ο κατά Γρηγόριον Θεολόγον κατορθωκώς βίον και λόγον».

Αιωνία η μνήμη του!

ΠΗΓΗ: Η τέχνη του θεολογείν

Ο καρδιογνώστης Χριστός

Του Γρηγόρη Δουμούζη – Θεολόγου, MSc Θεολογίας, Κοινωνιολόγου

Όλοι γνωρίζουμε πως η Γραφή είναι γεμάτη με παραδείγματα ανθρώπων μετάνοιας και αποκαλύψεις της αγάπης του Θεού. Ο κεντρικός άξονας του ευαγγελικού λόγου της Κυριακής (Λκ. ιθ΄ 1-10) είναι ο λόγος του Κυρίου μας: «Δεν ήρθα να καλέσω τους δίκαιους, αλλά τους αμαρτωλούς σε μετάνοια». Αυτή είναι η στάση ζωής μας και αυτό είναι το ήθος της Εκκλησίας. Άλλωστε, για μας «άγιος» δεν είναι ο «αναμάρτητος», αλλά ο «διαρκώς μετανοών» άνθρωπος. Τέτοιο παράδειγμα αληθινής μετάνοιας είναι ο Ζακχαίος.

Τι ήταν ο Ζακχαίος; Ένας φοροεισπράκτορας, ένας πλεονέκτης και ένας άνθρωπος μισητός της περιόδου εκείνης. Παρά αυτή του την κατάσταση, ο Ζακχαίος διατηρούσε μέσα του τον πόθο για την αλήθεια. Γι’ αυτό το λόγο, έψαχνε ευκαιρία να συναντήσει Αυτόν που είχε ακούσει: Τον Χριστό. Του δόθηκε, κάποτε, η ευκαιρία. Περνούσε ο Κύριος απ’ τα μέρη του και επειδή ήταν κοντός, ανέβηκε σε μια συκομορέα για να μπορέσει να Τον δει. Μπόρεσε να τον δει και ο Χριστός του δίνει την ευκαιρία σωτηρίας, ζητώντας του να πάει στο σπίτι του. Τα υπόλοιπα τα γνωρίζουμε.

Αξίζει να δούμε ορισμένα πράγματα. Αρχικά, διαβάζουμε στο ευαγγέλιο πως ο κόσμος διαμαρτυρήθηκε: «Μα αυτός είναι αμαρτωλός. Πού πας;». Αυτοί ήταν οι «θεούσοι» και οι «πνευματικοί» άνθρωποι, υποτίθεται, που δεν εμβαθύνουν στα πράγματα και τα βλέπουν εξωτερικά. Έχουν χωρίσει τους ανθρώπους στους «έτσι» και στους «αλλιώς». Για το Θεό, όμως, τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά.Οφείλουμε να ξέρουμε πως στον κάθε αμαρτωλό υπάρχει μέσα του ο πόθος για την αλήθεια, υπάρχει το φως μέσα του και η δυνατότητα αλλαγής.

Ναι. Ζούσε ο Ζακχαίος όλη αυτή την πτώση του, αλλά είχε μέσα του την επιθυμία να συναντήσει τον Χριστό. Κανένας άνθρωπος, όσο αμαρτωλός κι αν είναι, δεν χάνει μέσα του αυτή τη δυνατότητα: Να επιθυμεί τον Χριστό. Άρα, αν λέμε εμείς πως είμαστε αμαρτωλοί και δεν είμαστε για τον Χριστό, είναι ανοησία. Αυτός, λοιπόν, ο Ζακχαίος είναι ένα πρότυπο για μας, αλλά και ένας άγιος της Εκκλησίας μας. Επομένως, πώς σωζόμαστε; Αν διαφυλάξουμε στην καρδιά μας «ζωντανή» την επιθυμία μας για την αλήθεια. Εμείς μπορεί να είμαστε της Εκκλησίας, να κάνουμε όλα τα πνευματικά πράγματα, αλλά να μην έχουμε πόθο για συνάντηση με το Θεό.

Όμως, ας σκεφτούμε το εξής: Πώς αποκαλούμε το Θεό; «Καρδιογνώστη» μιας και βλέπει το περιεχόμενο της καρδιάς μας. Γι’ αυτό, τα εξωτερικά σχήματα είναι πολύ σχετικά. Δεν υπάρχει και λόγος να κατακρίνουμε, διότι σίγουρα θα κάνουμε λάθος. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τα μύχια της ύπαρξης κανενός ανθρώπου. Ένα πράγμα οφείλουμε να έχουμε: Το ήθος του Κυρίου μας, που θέλει όλοι να σωθούμε. Δεν φτάνει μόνο η μετάνοια. Χρειάζεται και η αγάπη του Κυρίου μας. Η αγάπη του Θεού μάς σώζει. Ούτε αυτή, όμως, φτάνει. Χρειάζεται και η δική μας συγκατάθεση. Όταν συνδυαστούν αυτά τα δύο, όπως λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τότε, γίνεται η αλλοίωση του ανθρώπου. Αυτή η αγάπη του Θεού είναι που μας δίνει ελπίδα και κουράγιο να σηκωθούμε.

Ο Χριστός μάς το λέει ξεκάθαρα. Για μας τους αμαρτωλούς ήρθε στον κόσμο. Ο Θεός έχει έναν πόθο: Όλοι να σωθούμε. Χρειάζεται να «ενεργοποιήσουμε» τον εαυτό μας, παίρνοντας κουράγιο απ’ αυτό το λόγο του Κυρίου μας: Ότι δεν είναι δυνάστης και κριτής, αλλά πατέρας και θεραπευτής. Αυτό θα γίνει όταν αποκτήσουμε απλότητα και ευρυχωρία μέσα στην καρδιά μας. Η «στενότητα» η δική μας δείχνει την αμετανοησία μας. Δεν έχει καμιά σχέση το φως και η πραγματικότητα του Θεού με αυτά τα «κουτάκια» και τους τακτικισμούς, που έχει ο καθένας μας. Αν δεν γίνει μια βαθιά ανατροπή μέσα μας, ώστε να γίνουμε «άλλοι άνθρωποι», δεν υπάρχει φως και Χριστός.

Ποια είναι η απόδειξη αυτού του πράγματος; Όταν έχουμε έμπρακτη μετάνοια. Δεν φτάνουν μόνο τα λόγια και τα κλάματα. Όλοι τέτοια κάνουμε. Λέμε: «Αχ τι κάναμε;», πάμε στην εξομολόγηση, «σβήνει το κοντέρ» και επιστρέφουμε στην καθημερινότητά μας να γράψει άλλα. Θέλουμε απλώς να φύγουν οι ενοχές. Αυτό είναι το επίπεδο του σύγχρονου χριστιανού. Λέμε: «Είπα τις αμαρτίες και ξεφόρτωσα». Δεν πάμε να «ξεφορτώσουμε» στην εξομολόγηση, αλλά πάμε να «φορτώσουμε» Χριστό και να αλλοιωθούμε. Η Εκκλησία δεν είναι χώρος απενοχοποίησης για να νιώθουμε πιο άνετοι, αλλά είναι η ικανότητα να συναντηθούμε με τον Χριστό.

Όταν έρχεται ο τελώνης Ζακχαίος και λέει: «Ό,τι έκλεψα το δίνω και, μάλιστα, τετραπλάσια», τι δείχνει αυτό; Όχι ότι απλώς μετανόησε σαν εμάς τους ανώριμους, αλλά ότι ήταν τόσο γεμάτος απ’ τον Χριστό που δεν είχε ανάγκη απ’ τα υλικά αγαθά και τα πωλούσε. Αυτή είναι η έμπρακτη απόδειξη της μετάνοιας. Αυτά τα στοιχεία να κρατήσουμε μέσα μας: Την αγάπη για τον Χριστό και ότι όσο αμαρτωλοί κι αν είμαστε, όσο κι αν βρισκόμαστε στην προσωπική μας κόλαση, να κρατάμε «άσβεστο» τον πόθο μας για το Θεό. Μην ξεγελιόμαστε και θεωρούμε πως δεν είμαστε για το Θεό. Για το Θεό είμαστε. Μάλιστα, όσο πιο αμαρτωλοί, τόσο και καλύτερα ίσως. Πιθανότατα έτσι έχουμε και περισσότερη συντριβή, ώστε να στραφούμε ολοκληρωτικά προς το Θεό.

Εν κατακλείδι, η αληθινή μας μετάνοια θα φανεί από το τι επιθυμούμε από εδώ και πέρα. Ποιος είναι ο θησαυρός μας; Είμαστε έτοιμοι να τα «πουλήσουμε» όλα και να κρατήσουμε τον Χριστό; Αν είμαστε έξυπνοι, θα καταλάβουμε πως αν τα «πουλήσουμε» όλα για τον Χριστό, τότε, απολαμβάνουμε και τη ζωή και τον κόσμο.

+Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων, Δυρραχίου και Πάσης Αλβανίας (04 Νοεμβρίου 1929 - 25 Ιανουαρίου 2025)

«Ευλογημένοι όσοι εργάζονται για:

• την ειρήνη στον τόπο τους και όπου γης απειλείται,
• τον έμπρακτο σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον,
• τον περιορισμό έως και την εξαφάνιση της φτώχειας,
• την καταπολέμηση της βίας και την εξουδετέρωση της τρομοκρατίας,
• την επικράτηση των πνευματικών αξιών, που κορυφώνονται στην αγάπη.

Μακάριοι όσοι αγωνίζονται για την αρμονική συνύπαρξη στο άμεσο περιβάλλον τους, στη χώρα τους, σε ολόκληρο τον κόσμο». +Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων, Δυρραχίου και Πάσης Αλβανίας.

«Θρηνῶ καὶ ὀδύρομαι, ὅταν ἐννοήσω τὸν θάνατον, καὶ ἴδω ἐν τοῖς τάφοις κειμένην τὴν κατ’ εἰκόνα Θεοῦ, πλασθεῖσαν ἡμῖν ὡραιότητα, ἄμορφον, ἄδοξον, μὴ ἔχουσαν εἶδος. Ὢ τοῦ θαύματος! Τί τὸ περὶ ἡμᾶς, τοῦτο γέγονε μυστήριον; Πῶς παρεδόθημεν τῇ φθορᾷ; πῶς συνεζεύχθημεν τῷ θανάτῳ; Ὄντως Θεοῦ προστάξει, ὡς γέγραπται, τοῦ παρέχοντος τοῖς μεταστᾶσι τὴν ἀνάπαυσιν». Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός.

«ΤΟ ΜΟΝΟ ΠΡΑΓΜΑ ΠΟΥ ΠΑΙΡΝΕΙ ΜΑΖΙ του πεθαίνοντας ο άνθρωπος είναι το μικρό εκείνο μέρος της περιουσίας του που ίσα ίσα δεν ενδιαφέρει κανέναν άλλο. Κάτι λίγες αισθήσεις ή στιγμές· δυό τρεις νότες κυμάτων, την ώρα που το μαλλί το παίρνει ο αέρας με τα γλυκά ψιθυρίσματα μες στο σκοτάδι, ολίγες μέντες από δυό κοντά κοντά βαλμένες ανάσες, ένα τραγούδι βαρύθυμο, σαν βράχος μαύρος, και το δάκρυ, το δάκρυ της μιας φοράς, το για πάντοτε. Όλα όσα, μ’ άλλα λόγια, κάνουν την αληθινή του φωτογραφία, την καταδικασμένη να χαθεί και να μην επαναληφθεί ποτέ». ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ.

Ελλαδική Εκκλησία: μια αλυσίδα χαμένων ευκαιριών

Του παπα-Βασίλη ΘΕΡΜΟΥ

Το κύριο έργο της Εκκλησίας είναι να αναγγέλλει την Καλή Αγγελία. Κάνοντάς το αυτό, αναπόφευκτα προφέρει μια κρίση για τον κόσμο.*

Ογδόντα χρόνια μετά από την απελευθέρωση της χώρας μας και τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και πενήντα χρόνια από τη Μεταπολίτευση, θα αποπειραθώ κάποιους συλλογισμούς και συσχετίσεις. Επιγραμματικά, θα επιχειρηματολογήσω ότι ο τόπος δέχθηκε ορισμένες βίαιες και ακατάλληλες παρεμβάσεις, οι οποίες ανέτρεψαν μια δυνητικά εποικοδομητική φορά των πραγμάτων, υπονομεύοντας το μέλλον της χώρας. Θα εξετάσω ταυτόχρονα τον ρόλο τον οποίο διαδραμάτισε στις κρίσιμες αυτές φάσεις η Ελλαδική Εκκλησία.

Οι στρεβλωτικές αυτές παρεμβάσεις φανερώνουν ότι στα εν λόγω σταυροδρόμια επικράτησαν τελικά οι νοσηρές και αποδιοργανωτικές δυνάμεις. Μια ουσιαστική εκκλησιαστική μαρτυρία ίσως να είχε τη δύναμη να αποτρέψει τις εξελίξεις ή να μετριάσει τις επιπτώσεις – ίσως και όχι. Θα παρέμενε, όμως, στην ιστορία ως προφητική στάση.

1) Η πρώτη χρονική συγκυρία την οποία θα εξετάσω συνίσταται στην έναρξη του εμφύλιου πάνω στη χαρά της απελευθέρωσης. 

Η ανάγκη να ανοικοδομηθεί η κατεστραμμένη χώρα αναβλήθηκε επί πολλά χρόνια και κατέστη τελικά εφικτή μόνο με ξένη βοήθεια. Μεσολάβησαν ακόμη μεγαλύτερες καταστροφές, από τον ίδιο τον διχασμένο λαό πλέον: ερήμωση της υπαίθρου, φθορά υποδομών, απώλεια πληθυσμού με θανάτους και αναπηρίες κ.ά. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί η ψυχολογική και ηθική ζημιά: ψυχικά τραύματα, μίση, μνησικακία και εκδικήσεις, αποθάρρυνση. Οι αναθυμιάσεις του εμφυλίου έφτασαν και μόλυναν την πολιτική ζωή ακόμη και κατά την πρόσφατη οικονομική κρίση.

Η προηγούμενη ανευθυνότητα των πολιτικών επέτρεψε σε νοσηρές δυνάμεις να υπερισχύσουν. Στο ιδεολογικό και πολιτισμικό σκέλος, λοιπόν, η δικτατορία του Μεταξά και ο πόλεμος είχαν ανακόψει την ελπιδοφόρα εμφάνιση της «Γενιάς του ’30». Ο Μεσοπόλεμος είχε επιταχύνει τις ζυμώσεις στους κύκλους των διανοουμένων και των καλλιτεχνών, φέρνοντας την Ελλάδα σε στενότερο διάλογο με τη Δύση. Καθώς μια ειρηνική και ομαλή μεταπολεμική κατάσταση θα επέτρεπε να συνεχισθούν οι διανοητικές και πολιτισμικές εξελίξεις, μέσα σε μια χώρα η οποία θα αναζητούσε ένα καλύτερο (και ενωτικό) μέλλον, ο επισυμβάς εμφύλιος όλεθρος είχε διπλή αρνητική επίδραση: α) έστειλε πολλούς διανοητές και καλλιτέχνες στην Ευρώπη (Ματαρόα) και β) αναδίπλωσε την εγχώρια ατμόσφαιρα προς επαρχιωτισμό.

Ποιο ήταν το εκκλησιαστικό στίγμα σε αυτή την συγκυρία; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η εγχώρια θεολογική και εκκλησιαστική κατάσταση δεν είχε κάτι αξιοζήλευτο να επιδείξει. Θυμίζω, όμως, ότι το 1936 είχε λάβει χώρα το διεθνές θεολογικό συνέδριο στην Αθήνα. Παρά το σκηνικό καταστροφής, μεμονωμένες προσπάθειες ανανέωσης έγιναν και κατά την δεκαετία του ’50, όταν π.χ. ο Νίκος Νησιώτης συνομιλεί με τον υπαρξισμό και ο π. Ηλίας Μαστρογιαννόπουλος ανιχνεύει θεολογικές φυσιογνωμίες της αλλοδαπής. Επίσης κατά τον εμφύλιο καθίσταται εφικτή μια πρωτοφανής φιλανθρωπική και απολογητική κινητοποίηση, με άξονα τη «Ζωή». Αλλά, συνολικά, επικρατούν θεολογική αφασία και ποιμαντικός μαρασμός. Ο εμφύλιος, εν ολίγοις, δίνει τη χαριστική βολή, καθιστώντας την ελλαδική Εκκλησία συνεργάτιδα του χωροφύλακα και βυθίζοντάς την σε τέλμα δεκαετιών. Αναπτύσσεται αντικομμουνιστική ιδεοληψία σε κληρικούς και θεολόγους, και εξ αυτής, αναπόφευκτα, εσωστρέφεια. Ο επαρχιωτισμός θριαμβεύει, κάτι που θα ξαναβρούμε και στους επόμενους σταθμούς.

2) Δεύτερο σταθμό λογίζω, το δίδυμο δικτατορία - μεταπολίτευση.

Η πρώτη έρχεται σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον παντελώς αταίριαστο! Η δεκαετία του ’60 δεν ήταν θρυλική μόνο για Ευρώπη και ΗΠΑ. Στην Ελλάδα εμφανίστηκε σαν μια απροσδόκητη άνοιξη. Αρκεί να θυμηθούμε τους σπουδαίους συνθέτες, ποιητές, πεζογράφους, φιλοσόφους κ.ά., οι οποίοι ανατέλλουν ταυτόχρονα χωρίς επαρκή προειδοποιητικά σημάδια. Η ορμή αυτή της ελληνικής κοινωνίας ανακόπτεται απότομα από τους συνταγματάρχες, η δε καλλιτεχνική και συγγραφική δημιουργία εκρήγνυται με απίστευτη πυκνότητα αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Αλλά τα επτά χρόνια που μεσολάβησαν έχουν κακοποιήσει το πολιτισμικό σώμα, ευνοώντας τη μετέπειτα ιδεοληπτική του καθήλωση στην αριστερά. Η πριν γνήσια ζωτική ενέργεια, χωρίς να εκλείψει κατόπιν, συνυπήρχε πλέον με έναν εξεζητημένο ιδεολογικό νάρθηκα.

Η «μαύρη τρύπα» της δικτατορίας επέδρασε παραμορφωτικά στο προ αυτής φιλόδοξο και ζωτικό ρεύμα, υποθηκεύοντάς το προς μια μεταγενέστερη αφύσικη έκφραση. Ενώ η μεταπολιτευτική πολιτισμική παραγωγή υπήρξε πλουσιότατη (και σαν βαλβίδα εκτόνωσης μετά την επταετή καταστολή), έβαινε παράλληλα προς μια στρεβλωμένη κοινωνικοπολιτική συνείδηση. Σε τι συνίστατο η στρέβλωση; Στην ενοχική απώθηση τόσο της πτωχής αντίστασης στη δικτατορία όσο και των ευθυνών για το κυπριακό δράμα. Το μεγαλομανιακό πνεύμα του μεταπολιτευτικού ενθουσιασμού έκρυβε «σκελετούς»…

Τι έκανε κατά τους δύο αυτούς σταθμούς η Ελλαδική Εκκλησία; Κατά τη δεκαετία του ’60, από τη μια, σπαρασσόταν από εσωτερικές συγκρούσεις (αρχιεπισκοπικό ζήτημα το 1962, ανταρσία και παράνομες εκλογές μητροπολιτών το 1965, πλήρης ανατροπή των θεσμίων το 1967). Λίγο πριν τη μεταπολίτευση, από την άλλη, επιχειρείται νέα ριζική ανατροπή στην Ιεραρχία με εκθρονίσεις μητροπολιτών και απαγόρευση προσφυγής τους στην κοσμική δικαιοσύνη, καθώς και με ιδιοτελείς νέες εκλογές, ενώ κατά τις τραγικές μέρες της εισβολής στην Κύπρο χειροτονούνται καθημερινά νέοι μητροπολίτες. Ο ελληνισμός βίωνε επώδυνο τραύμα και την ίδια ώρα στην ασθμαίνουσα Σύνοδο γίνονταν συναλλαγές και ξεκινούσαν καριέρες…

Κατά τη γνώμη μου, αμφότερες οι αντιθέσεις θα συνιστούν πάντα ένα χρονικό ντροπής. Θα αποτελούν δείκτη της μεγάλης ψυχικής απόστασης μεταξύ Εκκλησίας και δημόσιου βίου.

3) Και η τρίτη ευκαιρία εντοπίζεται στη συγκυρία εισόδου της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ταυτόχρονης ανάδυσης του λαϊκισμού. Κατά σύμπτωση αυτά συμβαίνουν ταυτόχρονα.

Η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή οικογένεια σηματοδοτούσε εντελώς νέους ορίζοντες. Η μετέπειτα εξέλιξη, όμως, έδειξε ότι πολιτικοί και λαός διατηρούσαν σταθερά ένα όραμα ωφελημάτων, όχι συνεισφορών. Τους ένοιαζε τι θα λάβει η χώρα, όχι τι έχει να προσφέρει.

Την ίδια στιγμή ανατέλλει ο λαϊκισμός, πρωτότυπο γέννημα του ΠΑΣΟΚ, τον οποίο όμως σταδιακά υιοθέτησαν και τα υπόλοιπα κόμματα, συσχηματιζόμενα έτσι με τον πρώτο διδάξαντα. Ο συνδυασμός των δύο παραγόντων θα προσφέρει εντέλει στον κοινωνικό βίο ένα εξαιρετικό θερμοκήπιο εσωστρέφειας, ένα αξεπέραστο σύμπλεγμα θράσους και μειονεξίας…

Πώς ανταποκρίνεται τότε η Ελλαδική Εκκλησία στις δύο αυτές προκλήσεις; Ως προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, μάλλον φοβικά. Επανειλημμένα, και επί σειρά ετών, επίσκοποι και πρεσβύτεροι και μοναστήρια δεν έπαυαν να επισημαίνουν τους κινδύνους τους οποίους εγκυμονούσε η συναναστροφή με τους «φράγκους». Η κινδυνολογία για αλλοίωση των παραδόσεων από τον συγχρωτισμό υπήρξε τόσο επίμονη ώστε διερωτάται κανείς πόσο εύθραυστη είναι άραγε η πίστη μας και η παράδοσή μας ώστε να απειλούνται τόσο καθοριστικά. Και κάτι ενδιαφέρον επ’ αυτού, οι μεγάλες μάχες της Εκκλησίας δόθηκαν ως προς τη νομοθεσία: έπρεπε να παραμείνει άθικτη από το ευρωπαϊκά δεδομένα, ακόμη και όταν εξόφθαλμα ήταν αναχρονιστική (βλ., Οικογενειακό Δίκαιο).

Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι κατά καιρούς τόνιζαν ότι έχουμε και εμείς να προσφέρουμε κάτι στην Ευρώπη, επεξηγώντας στην συνέχεια ότι εννοούν την φιλοκαλική παράδοση και τους αγίους. Όμως οι διατυπώσεις αυτές δεν συνοδεύονταν από αντίστοιχες πράξεις, αφού εκπέμπονταν από μια Εκκλησία αντιδημοκρατική και κληρικαλιστική, σημαντική μερίδα της οποίας χλεύαζε και κατηγορούσε (ακόμη και τώρα το κάνει) τη θεολογία. Ουσιαστικά οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα πως είχαν κατά νουν τη μετάνοια των Δυτικών που θα όφειλαν να επιστρέψουν στους πατρογονικούς θησαυρούς.

Όσον αφορά στον λαϊκισμό, δεν φαίνεται να απασχόλησε καθόλου την εκκλησιαστική πραγματικότητα. Όλο το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε, κατά την πάγια συνήθεια, στην αναζήτηση προσβάσεων και επαφών με την εκάστοτε εξουσία ώστε να νομοθετεί ευνοϊκά για την Εκκλησία. Γενικά φαίνεται να ελλείπει στην εκκλησιαστική διοίκηση και στους περισσότερους χριστιανούς ο πολιτικός προβληματισμός σχετικά με το μέλλον της δημοκρατίας και τα δημόσια πολιτικά ήθη (προσοχή: όχι τα ήθη των πολιτικών, γι’ αυτά νοιάζονται πολύ). Η Δημοκρατία είναι καλή όταν προάγει το συμφέρον της Εκκλησίας – στις άλλες περιπτώσεις μάς είναι αδιάφορη. Η σχέση είναι πελατειακή, όχι δομική.

***

Τα παραδείγματα αυτά δεν είναι τα μοναδικά. Πιο πριν, η Σύνοδος είχε διαλέξει στρατόπεδο κατά την περίοδο του πολιτικού διχασμού, αντί να προλαμβάνει τις πληγές και να τίς επουλώνει. Ούτε μετά από τα συγκεκριμένα ορόσημα δεν φαίνεται να έχει αισθητά αλλάξει η κατάσταση. Ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, για παράδειγμα, κήρυττε έναν αμυντικό Χριστιανισμό, με στροφή προς τις αξίες της παράδοσης – όσο και αν, για «ξεκάρφωμα», κατά την λαοσύναξη των ταυτοτήτων στο Σύνταγμα το βάθρο της Ιεραρχίας έγραφε «Ελλάδα-Ευρώπη»! Τέλος, σήμερα, ενώ η κοινωνία μαστίζεται από εργασιακή ανασφάλεια και η νεολαία παραδίνεται στο μεταμοντέρνο χάος, η Σύνοδος εκλέγει μαζικά βοηθούς επισκόπους!

Οι τρεις αυτές κρίσιμες καμπές του ελληνικού δημόσιου βίου του εικοστού αιώνα, όμως, αποτελούν ταυτόχρονα και παραδειγματικές στιγμές απουσίας της εκκλησιαστικής μαρτυρίας σε συγκυρίες κακής εξέλιξης της κοινωνίας. Εκεί που χρειάσθηκε να αντιταχθεί προφητική φωνή διαμαρτυρίας και να προωθηθούν εποικοδομητικές ζυμώσεις ώστε να αναδειχθούν υγιέστερες πλευρές του κοινωνικού σώματος, παρατηρήθηκε σιγή ή, το χειρότερο, συμφεροντολογική κινητικότητα. Σε στιγμές κοινωνικού και πολιτικού αναβρασμού, ενίοτε και δραματικών γεγονότων, ο τύπος ασχολείτο με εκκλησιαστικά παρασκήνια… Η Εκκλησία, με άλλα λόγια, δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να γίνει παράγοντας αλλαγής, εποικοδομητικό μέρος των εξελίξεων.

Ίσως θα αρκούσαν οι περιπτώσεις αυτές για να καταδείξουν τα σαθρά θεμέλια της νεοελληνικής εκκλησιαστικής αυτοσυνειδησίας. Κατά τους δύο αιώνες του ελεύθερου κράτους το εκκλησιαστικό σκάφος φαίνεται να βαδίζει προς λάθος κατεύθυνση. Εκτός από ελάχιστες ατομικές εξαιρέσεις, τόσο η διοικούσα Εκκλησία όσο και ο ευρύτερος θεολογικός κόσμος αποδείχθηκαν ανίκανοι α) να συλλάβουν τα μηνύματα των καιρών, β) να συντονισθούν με τις οδύνες της κοινωνίας, γ) να διαχωρίσουν την αλήθεια της πίστης από τις προσωπικές τους ανασφάλειες.

Πρόκειται για μια κατάληξη διαφορετική από το δίπολο «έρημος-αυτοκρατορία», για να θυμηθούμε πάλι τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ. Στην πραγματικότητα το διοικητικό της κομμάτι ζήλεψε την αυτοκρατορία, αλλά αυτή τό πέταξε έξω. Και το άλλο τμήμα, που πασχίζει στην έρημο, συχνά δεν μεταφέρει την Καλή Αγγελία. Το δράμα της ελλαδικής Εκκλησίας έγκειται στο ότι παραμένει άστεγη, αμφίθυμη, μετέωρη. Όποιος θέλει να πατά σε δύο βάρκες αναπόφευκτα θα βουλιάξει…

Σημάδια ανάκαμψης διαφαίνονται μόνο από τη θεολογία των τελευταίων δεκαετιών. Όταν η θεολογική παραγωγή δεν υπηρετεί προσωπικές ατζέντες και καριέρες, φαίνεται να αρθρώνει κριτήρια αληθείας. Κάτι παραπάνω απαιτείται, όμως, ώστε να γίνει πιο συντονισμένη και πιο επιδραστική. Τι άραγε;

* π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Το Σώμα του Ζώντος Χριστού: μια Ορθόδοξη ερμηνεία της Εκκλησίας, μετάφραση Ιωάννη Παπαδόπουλου, εκδ. Αρμός, 1999, σ. 121.

ΠΗΓΗ: πολυμερώς και πολυτρόπως

Περιμένοντας τη σειρά μας…

Του ΜΑΝΟΥ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ

Τράβηξα την ανωτέρω φωτογραφία χτες πηγαίνοντας να πάρω το τραμ από τη στάση Παναγίτσα του Παλαιού Φαλήρου. Λίγες ώρες πριν εκεί, στην οδό Αχιλλέως και Αφροδίτης, είχε δολοφονηθεί άγρια ο 60χρονος ιδιοκτήτης του μικρού καταστήματος Προ Πο. Μόλις για ελάχιστα ευρώ…

Λίγο μετά τη δολοφονία η ζωή συνεχιζόταν κανονικά με τα διπλανά καταστήματα, το παλαιοπωλείο και το ρολογάδικο να λειτουργούν κατά το σύνηθες και τους ανθρώπους να περιμένουν αργόσχολοι απέναντι τον ερχομό του τραμ. Το συγκεκριμένο μαγαζί είναι κλειστό, ενώ λίγα λουλούδια και κεριά “στολίζουν” την πρόσοψη του. Τραγική ειρωνεία: Ακόμα αναβοσβήνει η digital διαφήμιση των 24 εκατομμυρίων ευρώ. Βλέπετε το μαγαζί θεωρείτο τυχερό. Σε αντίθεση με τον άτυχο (;) καταστηματάρχη του του οποίου η κηδεία θα γίνει αύριο.

Και έπειτα; Και έπειτα η ζωή θα συνεχιστεί στον πολυσύχναστο δρόμο από τον οποίο περνάω καθημερινά και εγώ και η μαθήτρια κόρη μου. Από καθαρή τύχη δεν ήμουν παρών. Θα συνεχιστούν, που λέτε, όλα όπως πριν σαν να μην χάθηκε έτσι ηλίθια και ξεδιάντροπα μια ζωή, σαν να μην έγινε τίποτα το ανησυχητικό. Κι αυτό είναι ανατριχιαστικό. Για όλους μας. Οι οποίοι έχουμε βαθιά αποδεχτεί ότι έτσι είναι, δεν μπορεί να γίνει αλλιώς, δεν φταίει κανείς.

Ποιος φταίει για άλλη μία δολοφονία

Και έτσι είναι τελικά! Κατ’ ουσία δεν φταίει κανείς! Έστω και αν το σημείο βρίσκεται μόλις 300 μέτρα από το αστυνομικό τμήμα του Παλαιού Φαλήρου, ή κι αν η πολιτεία ξελαρυγγιάζεται κάθε μέρα από όλα τα μέσα για να μας πείσει ότι ζούμε σε μίαν ασφαλή χώρα και ότι έχουν γνώσιν οι φύλακες και ότι το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη δεν είναι ένας ακόμη πολιτικός ευφημισμός, αλλά κρατικός θεσμός υψηλού κύρους κι ότι η εγκληματικότητα ελέγχεται αν δεν είναι σε ύφεση. Κι έπειτα;

Κι έπειτα όλα θα συνεχίσουν όπως πριν με τα διπλανά μαγαζιά να περιμένουν πελάτες και εμάς τους υπόλοιπους να περιμένουμε το τραμ που έρχεται κάθε δέκα λεπτά. Ακόμη και το μαγαζί θα ξανανοίξει, είναι βλέπετε τυχερό (!)… ίσως υπό άλλη διεύθυνση. Πράγμα που σημαίνει ότι έχουμε φρικτά εξοικειωθεί και με την καθημερινή αγριότητα και με την εξαγριωμένη εγκληματικότητα κι ότι εκτός από ανυπεράσπιστοι, είμαστε και εξηλιθιωμένοι, άβουλα αμνοερίφια λίγο πριν την αναπόφευκτη σφαγή μας. Συμβολική σε πρώτο επίπεδο, ρεαλιστική σε δεύτερο… Αφού ο διπλανός μας είναι δυνάμει κι ο δολοφόνος μας. Όπως στην περίπτωση του γείτονα μου που δεν στάθηκε πολύ τυχερός παρά το τυχερό πρακτορείο του.

Περιμένουμε να έρθει η σειρά μας

Γιατί τα γράφω όλα αυτά; Μήπως προσδοκώ κάτι διαφορετικό; Για να αντιδράσουμε κάπως είτε συλλογικά είτε κατά μόνας; Για μιαν τυπική, έστω, διαμαρτυρία ως γείτονες στο Α.Τ. της γειτονιάς μας; Όχι βέβαια. Σε καμία περίπτωση. Ένα αφελές ελεγείο γράφω στη μνήμη κάποιου που μάλλον γρήγορα θα ξεχαστεί γιατί αυτό μάς βολεύει όλους.

Υ.Γ. Προσωπικά εύχομαι και ελπίζω να πάω από τροχαίο από τους χιλιάδες αποχαλινωμένους εγκληματίες που κυκλοφορούν εκεί έξω. Και όχι από δολοφονία στην πόρτα του σπιτιού μου. Δεν είναι πολύ αξιοπρεπές.

ΠΗΓΗ: SLpress

Σοκ και παράνοια

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που εκπλήσσονται με την επάνοδο του Τραμπ στην εξουσία. Από την άλλη όμως πλευρά, πάρα πολλοί είναι εκείνοι που χειροκροτούν και συμφωνούν με όσα διακηρύσσει. «Ο ιμπεριαλισμός δεν έληξε», γράφει ο Edward W. Said, στο βιβλίο του Κουλτούρα και Ιμπεριαλισμός. Μια συστημική και γοητευτική ανίχνευση των ριζών του Ιμπεριαλισμού στον πολιτισμό της Δύσης, (Νεφέλη, Αθήνα 1996)· και συνεχίζει: «δεν έγινε ξαφνικά “παρελθόν”, από την ίδια στιγμή που η αποαποικιοποίηση έθεσε σε κίνηση τη διάλυση των κλασικών αυτοκρατοριών». Η κληρονομιά αποικιακών σχέσεων  ευρωπαϊκών κρατών (Γαλλίας και Αγγλίας) με χώρες όπως η Αλγερία και οι Ινδίες είναι γεγονός που οφείλουμε να μην ξεχνάμε, έχει διάρκεια στο χρόνο. «Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και της Σοβιετικής Ένωσης έχουν αλλάξει οριστικά τον παγκόσμιο χάρτη. Ο θριάμβους των Ηνωμένων Πολιτειών που αναδείχθηκαν ως η τελευταία υπερδύναμη υποδηλώνει ότι μια νέα σειρά μετώπων ισχύος θα συγκροτήσουν τον κόσμο, και ότι αυτά είχαν ήδη αρχίσει να γίνονται εμφανή από τις δεκαετίες του ’60 και του ‘70», υποστηρίζει ο Αραβοαμερικανός ακτιβιστής Edward W. Said. Αυτά για τον 20ό αιώνα. 

Στον 21ο, η νέα αυτοκρατορία των Τραμπ – Μασκ, αναδεικνύει έναν ιμπεριαλισμό όχι μόνο πολιτικοοικονομικό αλλά φασιστικό, χιτλερικό. Δεν μπορώ να γνωρίζω, αν ολάκερη η οικουμένη έχει τη δύναμη να αγωνιστεί για να απελευθερωθεί από τη νέα τυραννία επίδειξης ισχύος των δύο αυτών παρανοϊκών ηγετών. Ωστόσο, γνωρίζω και θλίβομαι γιατί στα τηλεοπτικά κανάλια πρώτη είδηση ήταν από ποιο σχεδιαστή μόδας αγόρασε το καπέλο και το φουστάνι της η σύζυγος του Τραμπ. Τα σημερινά ΜΜΕ έχουν τρομερή δύναμη στο να παραπλανούν τους πολίτες· θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για το ποιο εξελιγμένο σύστημα ελέγχου ανθρώπινων συνειδήσεων.

Τὸ νόημα τῆς ἐκκοπῆς τοῦ θελήματος καὶ τὰ Μακαριανὰ κείμενα

Τοῦ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΨΑΛΤΟΥ· Θεολόγου Καθηγητῆ - Δρ Κοινωνικῆς Ἀνθρωπολογίας καὶ Ἱστορίας.

Ἡ ἔννοια τοῦ θελήματος καὶ τὸ αἴτημα τῆς ἐκκοπῆς του εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ σημαντικὰ ζητήματα τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Ὡστόσο, ἡ κατανόηση αὐτοῦ τοῦ ζητήματος συνδέεται μὲ μία σειρὰ ἀπὸ ἑρμηνευτικὲς ἐκδοχές.

Γιὰ παράδειγμα, στὰ κείμενα τοῦ Εὐαγρίου ἀπὸ τὸν Πόντο, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ πονηροὶ λογισμοὶ δὲν σχετίζονται μόνο μὲ τὴν ὕλη, τὸ νόημα τῆς ἐκκοπῆς τοῦ θελήματος ἔχει νὰ κάνει κυρίως μὲ αὐτή. Γιὰ τὸν Εὐάγριο, λέει ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: «ὁ νοῦς δὲν θὰ δεῖ τοὺς θεϊκοὺς τόπους μέσα του, ἂν δὲν ἀνυψωθεῖ πάνω ἀπὸ ὅλες τὶς σκέψεις τὶς σχετικὲς μὲ τὴν ὕλη».

Ὡστόσο, ὑπάρχει καὶ μία ἄλλη τάση τῆς ἀσκητικῆς γραμματείας, ἡ ὁποία θεωρεῖ ὅτι τὸ ζήτημα τῆς ἐκκοπῆς τοῦ θελήματος εἶναι πολὺ πιὸ σύνθετο ἀπὸ τὴν ἀπάρνηση τῆς ὕλης. Γιὰ παράδειγμα, στὸ Γεροντικὸ λέει ὅτι ἂν ἡ ἀποχὴ ἀπὸ τὸ κρέας, δίνει τροφὴ στὴν οἴηση, τότε καλύτερα αὐτὴ νὰ σταματήσει.

Τὰ θεμελιώδη καὶ πιὸ ἀντιπροσωπευτικὰ κείμενα αὐτῆς τῆς τάσης, τὰ ὁποῖα ἐπηρέασαν καὶ μιὰ σειρὰ ἀπὸ μεταγενέστερα, εἶναι κάποια κείμενα τοῦ 4ου αἰῶνος, τὰ ὁποία φέρουν τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου Μακαρίου του Αἰγυπτίου, ποὺ ἑορτάζει στὶς 19 Ἰανουρίου. Ἡ πραγματικὴ πατρότητα αὐτῶν τῶν κειμένων, ποὺ εἶναι γνωστὰ ὡς Μακαριανά, ἀποτελεῖ ἄινιγμα (βλ. https://immsdramas.gr/?p=1975).

Στὰ κείμενα αὐτὰ τὸ ζήτημα τῆς πνευματικῆς ζωῆς δὲν εἶναι ἡ αἰχμαλωσία τοῦ νοῦ στὸ σῶμα, ἀλλὰ ἡ αἰχμαλωσία ὁλοκλήρου τοῦ ἀνθρώπου στὸ πνεῦμα τοῦ πονηροῦ: «Ὁ πονηρὸς ἄρχων, αἰχμαλωτεύσας τὸν ἄνθρωπον ἀπ’ ἀρχῆς, οὕτω περιέθηκε καὶ ἐνέδυσε τὴν ψυχὴν ἐν τῇ ἐξουσία τοῦ σκότους… οὐκ ἀφῆκεν οὔτε ἐν μέλος αὐτῆς ἐλεύθερον ἀπ’ αὐτοῦ, οὐ λογισμούς, οὐ νοῦν, οὐ σῶμα, ἀλλ’ ἐνέδυσεν αὐτὴν πορφυρίδα τοῦ σκότους».

Ὑπὸ τὸ πρίσμα αὐτὸ, ἡ ἐκκοπὴ τοῦ θελήματος δὲν ἔχει τὸ νόημα τῆς ἀπάρνησης τῆς ὕλης, ἀλλὰ τῆς ἀπάρνησης τοῦ νὰ νομίζεις ὅτι εἶσαι κάτι: «μὴ οἴεσθαι ἐν ἐαυτοῖς εἶναι τί». Μὲ τὴν ἐκκοπὴ αὐτὴ ἡ πνευματικὴ ζωὴ μπορεῖ νὰ γίνει πηγὴ εὐφροσύνης, καθὼς οἱ ψυχὲς ποὺ «οὐ πεποίθασιν ἐν ἐαυταῖς οἰόμεναι εἶναι τί… εὐφροσύνης ἐπουρανίου χάριτος μέτοχοι γίνονται».

ΠΗΓΗ: Ἱερὰ Μονὴ Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Πρασινάδας

«Η παρουσία της γυναίκας στη σύγχρονη εκκλησιαστική ζωή»

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

Πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη, 16 Ιανουαρίου 2025, η πρώτη διάλεξη του φετινού, πέμπτου διαδικτυακού κύκλου εκδηλώσεων «Καιρός του Ποιήσαι» της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Η διάλεξη είχε τίτλο «Η παρουσία της γυναίκας στη σύγχρονη εκκλησιαστική ζωή» και δόθηκε από την Αγγελική Τζουβάλη - Καριώτογλου, θεολόγο, Δρ Φιλοσοφίας και συγγραφέα, ενώ ο συντονισμός της εκδήλωσης έγινε από τη Μαγδαληνή Θωμά, συγγραφέα και Δρ. Φιλολογίας. Η διάλεξη, που δόθηκε στα ελληνικά και τα γαλλικά, εντάσσονταν επίσης στην σειρά εκδηλώσεων «Λειτουργία μετά τη Λειτουργία», που διοργανώνεται από την Ιερά Μητρόπολη Γαλλίας και το Βικαριάτο των Γαλλόφωνων Ενοριών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, σε συνεργασία με την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Είναι διαθέσιμη στο κανάλι YouTube της Ακαδημίας, στη διεύθυνση https://youtu.be/I3qNHZpjuqs (ελληνική εκδοχή) και https://youtu.be/x0Ihjq0hh2k (γαλλική εκδοχή), ενώ θα είναι σύντομα διαθέσιμη και στο κανάλι του Βικαριάτου, στη διεύθυνση https://www.youtube.com/c/lalettreduvicariat .

Ξεκινώντας από την προσωπική της εμπειρία από την πλημμελή εκπροσώπηση της γυναίκας στον εκκλησιαστικό χώρο, η Αγγελική Καριώτογλου σκιαγράφησε το πρόβλημα της υποβαθμισμένης θέσης της γυναίκας, που θεωρείται βοηθητικό προσωπικό, χωρίς ισότιμη αντιμετώπιση και χωρίς τη δυνατότητα ανάληψης ουσιαστικών ρόλων στη σύγχρονη εκκλησιαστική ζωή. Διαπιστώνοντας ότι η αντιμετώπιση της γυναίκας στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία ήταν εντελώς διαφορετική, η ομιλήτρια ανέδειξε το γεγονός ότι η σημερινή στάση της Εκκλησίας απέναντι στις γυναίκες είναι καρπός ενός προχριστιανικού κατεστημένου, που δεν έχει σχέση με τη χριστιανική διδασκαλία αλλά ενισχύθηκε από την ναρκισσιστική και συμπλεγματική άσκηση της εξουσίας από πολλούς μοναχούς και ανώτερους κληρικούς, με θύματα τους λαϊκούς, άνδρες και γυναίκες εξίσου, οι οποίοι συχνά επιζητούν και αποδέχονται έναν παθητικό, οπαδικό ρόλο. Προχωρώντας, η ομιλήτρια αναφέρθηκε στη σημασία που θα έπρεπε να έχει η δημόσια εικόνα του ιερατικού ζεύγους και η ενεργή παρουσία της πρεσβυτέρας στην ενορία, υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι η πρεσβυτέρα θεωρείται δέον να απέχει από τον δημόσιο βίο. «Το θέμα δεν είναι να αναρωτιόμαστε αν οι γυναίκες πρέπει να παίζουν κάποιο σημαντικό ρόλο στις κοινότητες των ενοριών, αλλά να μην χρειάζεται να αναρωτηθούμε καθόλου γι΄ αυτό». Τόνισε ότι λαός και κλήρος, όλοι οι χριστιανοί, καλούνται να μετέχουν στο έργο της Εκκλησίας και ως εκ τούτου, η συμμετοχή γυναικών σε όργανα όπως τα εκκλησιαστικά συμβούλια δεν είναι συζητήσιμη ή διακοσμητική, αλλά ουσιαστικώς επιβεβλημένη. Έκανε λόγο για τον υποτιμητικό, εις βάρος των γυναικών, λόγο που συχνά εμφανίζεται στα εκκλησιαστικά ευχολόγια, και υπογράμμισε ότι δυστυχώς «για τη θεσμική εκκλησία, ο σεβασμός προς το γυναικείο φύλο τελειώνει στο πρόσωπο της Θεοτόκου, αντί το πρόσωπο αυτό να αποτελεί αφετηρία για πλήρη σεβασμό απέναντι στη γυναικεία φύση»· όπως, όμως, σημείωσε η ομιλήτρια, «η γυναικεία ιδιότητα [της Παναγίας] είναι πράγματι σημείο υποδοχής του άλλου και μάλιστα του εξόχως Άλλου, είναι η αρχή της καινούργιας ανθρωπότητας, μέσα στην οποία σαρκώνεται ο Θεός».

Στη συζήτηση που ακολούθησε τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με τη διαμόρφωση της προβληματικής θέσης της γυναίκας στην Εκκλησία από κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, με τις διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδα και τις ορθόδοξες κοινότητες της Δύσης, όπως επίσης και ερωτήματα και προτάσεις σχετικά με τη χειροτονία και τον ενδεχόμενο ρόλο των γυναικών. Πρέπει να σημειωθεί ότι μετά το πέρας της ομιλίας, το προεδρείο της εκδήλωσης έγινε αποδέκτης εντυπωσιακά μεγάλου αριθμού συγχαρητηρίων μηνυμάτων.

ΠΗΓΗ: Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου

Η ευχαριστία στην πνευματική ζωή

Του Γρηγόρη Δουμούζη – Θεολόγου, MSc Θεολογίας, Κοινωνιολόγου

Στο Ευαγγέλιο της Κυριακής (Λκ. ιζ΄ 12-19) διαβάζουμε το γεγονός της θεραπείας των δέκα λεπρών. Βλέπουμε πως και οι δέκα απευθύνθηκαν προς τον Χριστό με βαθιά πίστη, ώστε να ζητήσουν τη θεραπεία τους. Εκείνος τους λέει να πάνε να παρουσιαστούν στους ιερείς. Οι λεπροί, κάνοντας υπακοή, κατευθύνθηκαν προς τους ιερείς και στον δρόμο θεραπεύθηκαν. Όμως, απ’ τους δέκα μόνο ο ένας ένιωσε ευγνωμοσύνη γι’ αυτό το θαυμαστό γεγονός και αναζήτησε τον Χριστό να Τον ευχαριστήσει. Όταν Τον πλησίασε, ο Κύριος διερωτήθηκε και είπε: «Δε θεραπεύθηκαν όλοι; Μόνο εσύ ήρθες; Πού είναι οι άλλοι εννιά;». Στη συνέχεια, τον επαίνεσε ο Κύριος για την πίστη και την ευγνωμοσύνη του.

Κατ’ αρχάς, είναι απαραίτητο να πούμε πως και οι δέκα λεπροί είναι αξιέπαινοι, αφού μέσα στο πρόβλημά τους ζήτησαν με πίστη απ’ τον Κύριο τη θεραπεία. Δεν έμειναν να κλαίγονται μέσα στην απελπισία τους, αλλά όλη τους η ελπίδα στράφηκε στο πρόσωπο του Χριστού. Όμως, χρειάζεται όλα τα πράγματα να τα βλέπουμε πιο ουσιαστικά. Δηλαδή, να δούμε τα βαθύτερα κίνητρα της καρδιάς μας. Τα πράγματα δεν κρίνονται μόνο με εξωτερικά κριτήρια.

Αυτό σημαίνει πως όταν κάποιος έχει ένα αίτημα και μια επιθυμία και του εκπληρώνονται, η συνέχεια μαρτυρεί τα βαθύτερα πράγματα. Όταν δεν ευχαριστείς, τι σημαίνει αυτό; Ότι είσαι επικεντρωμένος στην ανάγκη σου, είσαι «κλεισμένος» στον εαυτό σου. Το αίτημά σου είναι πάνω απ’ το πρόσωπο. Είναι η γνωστή φράση: «Η δουλειά μου να γίνει». Να παρακαλούμε τον άλλον για κάτι, αλλά μόλις εκπληρωθεί το αίτημά μας, λησμονούμε το πρόσωπο που μας χάρισε αυτό το δώρο. Αυτό συμβαίνει και με το Θεό.

Πίσω απ’ αυτή τη βαθιά πίστη που πολλές φορές επιδεικνύουμε, κρύβεται ένας θρησκευτικός εγωισμός και μια φιλαυτία. Δηλαδή, κρύβεται μια σκοπιμότητα: «Η δουλειά μου να γίνει». Η συνέχεια, επομένως, μαρτυρεί την πραγματικότητα. Αυτό έχει πολλές προεκτάσεις. Ο άνθρωπος που είναι επικεντρωμένος στα δικά του, όσο και αν δείχνει πνευματικός άνθρωπος, η πραγματικότητα της ζωής του μαρτυρεί κάτι άλλο. Ο άνθρωπος που έχει αυτό το ήθος, κρύβει ένα «πνεύμα» δυσάρεστο και τοξικό. Όταν δεν ικανοποιηθούν οι επιθυμίες του, προσβάλλει τη σχέση, γκρινιάζει, απαιτεί και δεν ευχαριστεί. Ή αν ευχαριστεί, το κάνει με σκοπιμότητα, ώστε να πετύχει κάτι άλλο.

Ας δούμε τις σχέσεις μας: Όσο μας ικανοποιεί κάποιος/α, είμαστε ευχάριστοι και χαρούμενοι. Μόλις, όμως, μειωθεί η εκπλήρωση των επιθυμιών μας, τότε, ποια αγάπη υπάρχει; Τι ζητάμε; Την ικανοποίηση του εαυτού μας. Αυτό που είναι το βαθύτερο και δείχνει τις «αληθινές» ψυχές, είναι το «πνεύμα ευχαριστίας». Τι είναι πιο σημαντικό για μας; Η εκπλήρωση των αναγκών μας ή η σχέση και το πρόσωπο; Είναι ένα καίριο ερώτημα που μαρτυρεί την ποιότητα κάθε ανθρώπου. Σε ποιο πρόσωπο αναφερόμαστε; Όχι μόνο σ’ αυτό που μας ικανοποιεί τις επιθυμίες, αλλά και σ’ αυτό που μας ενοχλεί και μας πληγώνει.

Η «πληγή» στην πνευματική ζωή είναι «δίκοπο μαχαίρι»: Είναι είτε ένα «κλείσιμο» στον εαυτό μας, είτε αυτή η «πληγή» γίνεται «πηγή ζωής» και επίγνωσης του εαυτού μας. Εμείς θεωρούμε ότι οι σχέσεις είναι μια διαρκής ικανοποίηση των αναγκών μας και έτσι τις αξιολογούμε. Η πραγματική, όμως, σχέση είναι η ικανότητα να «ανέβουμε στον σταυρό» και να πονέσουμε για χάρη του άλλου. Αυτός ο σταυρός και αυτός ο πόνος γίνονται «πηγή ζωής». Επομένως, ο Κύριος με μια αρχοντιά λέει: «Θέλετε τη θεραπεία; Μου τη ζητάτε, σας τη δίνω. Όμως, η συνέχεια μαρτυρεί τα πράγματα και αποκαλύπτει την εσωτερική πραγματικότητα». Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωή μας. Ο «ελεύθερος» άνθρωπος είναι αυτός που είναι ελεύθερος από ανάγκες και είναι «σκλάβος» στη σχέση με τον Χριστό και μέσω του Χριστού με τον κάθε άνθρωπο.

Αυτό μας μαρτυρεί το γεγονός της θεραπείας των δέκα λεπρών. Οφείλουμε ν’ αναπτύξουμε αυτό που είναι ουσιαστικό στην πνευματική ζωή. Νομίζουμε πως πνευματική ζωή είναι διαρκώς να ζητάμε. Ξεχάσαμε πως πνευματική ζωή είναι και κάτι άλλο: Δοξολογία, ευγνωμοσύνη και ευχαριστία. Ο πνευματικός άνθρωπος δεν μένει στο δώρο, αλλά στην ευχαριστία. Για παράδειγμα, εμείς μπορεί να ερχόμαστε στην εκκλησία, να κοινωνάμε και να παίρνουμε αυτό το «δώρο», το Σώμα και το Αίμα του Θεού. Η συνέχεια, όμως, ποια είναι; Η ζωή μας μετά το «δώρο» είναι ευχαριστία και δοξολογία;

Αν αυτό το πνεύμα ευχαριστίας που έχουμε προς το Θεό είναι αληθινό, βγαίνει και προς τους ανθρώπους. Μαθαίνουμε να ευχαριστούμε και για τα καλά και για τα άσχημα. Όταν ο Θεός μάς δίνει τη χάρη Του, Τον ευχαριστούμε, αλλά όταν αίρει τη χάρη Του για λόγους παιδαγωγικούς, Τον ευχαριστούμε πάλι; Ο «ζωντανός» άνθρωπος είναι ο «ευχαριστιακός» άνθρωπος. Στη Θεία Λειτουργία δεν κάνουμε τίποτα άλλο, απ’ το να ευχαριστούμε το Θεό «κατά πάντα και διά πάντα».

Καλό Σαββατοκύριακο!

ΠΗΓΗ: Rock Clube

Συντακτική και συνταγματική εξουσία ως σχέση μεταξύ της βίας που θέτει το δίκαιο και της βίας που το συντηρεί

«Δεν υφίσταται ίσως σημείο στο οποίο το παράδοξο της κυριαρχίας να φωτίζεται τόσο άπλετα όσο στο ζήτημα της συντακτικής εξουσίας και της σχέσης της με τη συντεταγμένη εξουσία», γράφει ο Giorgio Agamben, στο βιβλίο του Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή. Για να τεκμηριώσει τη θέση του παραπέμπει στον Γάλλο συνταγματολόγο George Burdeau και στο βιβλίο του Το καθεστώς της εξουσίας στο κράτος. Αντιγράφω το παράθεμα: «ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι γιατί, αν προτιθέμεθα να αποδώσουμε το πραγματικό νόημά της στη διάκριση μεταξύ της συνταγματικής εξουσίας και της συντεταγμένης εξουσίας, είμαστε υποχρεωμένοι να τις τοποθετήσουμε σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Οι συντεταγμένες εξουσίες υφίστανται μόνο μέσα στο κράτος: δεδομένου ότι δεν μπορούν να διαχωριστούν από μια προκαθορισμένη συνταγματική τάξη, χρειάζονται ένα κρατικό πλαίσιο του οποίου την πραγματικότητα καταδεικνύουν. Αντιθέτως, η συντακτική εξουσία τοποθετείται έξω από το κράτος· δεν του οφείλει απολύτως τίποτα, υπάρχει και δίχως αυτό, είναι η ακένωτη πηγή». Εξού και η «αδυναμία να οικοδομηθεί με αρμονικό τρόπο η σχέση μεταξύ των δύο εξουσιών, η οποία εκδηλώνεται, ιδιαιτέρως, όχι μόνο όταν πρόκειται να κατανοήσουμε τη δικαιϊκή φύση της δικτατορίας και της κατάστασης εξαίρεσης, αλλά και σχετικά με την αναθεωρητική εξουσία, η οποία συχνά προβλέπεται και από το ίδιο το κείμενο των συνταγμάτων», συμπληρώνει ο Agamben, ενώ παράλληλα υιοθετεί την κριτική που κάνει σε αυτή την τάση ο Walter Benjamin στο βιβλίο του Για μια κριτική της βίας. Αντιγράφω και ετούτο το παράθεμα: «όσο μειώνεται η συνειδητοποίηση της λανθάνουσας παρουσίας της βίας εντός ενός νομικού θεσμού, τόσο αυτός παρακμάζει. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν σήμερα τα κοινοβούλια. Παρουσιάζουν τους γνωστούς αξιολύπητους θεατρινισμούς γιατί δεν διατήρησαν τη συνείδηση των επαναστατικών δυνάμεων στις οποίες οφείλουν την ύπαρξή τους… κι αυτό γιατί τους λείπει η αίσθηση της νομοθετικής βίας που εμπεριέχουν. Είναι επόμενο, λοιπόν, να μην παίρνουν αποφάσεις αντάξιες τέτοιας βίας, αλλά, μέσα σε συμβιβαστικά πλαίσια, να χειρίζονται μ’  ένα δήθεν μη βίαιο τρόπο τις πολιτικές υποθέσεις».

GIORGIO AGAMBEN. (2018). Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Παναγιώτης Τσαμουράς, επίμετρο Φιλήμων Παιονίδης. Αθήνα: Έρμα, σσ. 73-74.