Ένα λεξικό αρωγή στη μνήμη της Λεσβιακής - Μικρασιατικής Ιστορίας και Λαογραφίας

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα.

Όσοι βρισκόμαστε εδώ απόψε τιμούμε μια από τις σπουδαιότερες γυναίκες της Λέσβου, την αείμνηστη Μαρία Αναγνωστοπούλου, η οποία με το συγγραφικό έργο-της ποικιλοτρόπως ανέδειξε την ιστορία και τη λαογραφία του νησιού-μας, κι όχι μόνο, αλλά και της Μικρασίας, αφού γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από γονείς Μικρασιάτες. Η Μαρία Αναγνωστοπούλου, εφέτος, τον Φεβρουάριο έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών. Τη γνώρισα όταν εξέδωσε το βιβλίο-της Η Γυναίκα της Λέσβου στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, (έκδοση του Δήμου Μυτιλήνης στα 1999). Γι’ αυτό μάλιστα είχα γράψει μια βιβλιοκρτική στην παλαιά καλή εφημερίδα Αιολικά Νέα. Από τότε, η γνωριμία-μας, έγινε αφορμή η Μαρία Αναγνωστοπούλου να με τιμά με την εμπιστοσύνη, την αγάπη και τη φιλία-της. Το βιογραφικό-της είναι πλούσιο, τόσο ως καθηγήτριας της Αγγλικής γλώσσας, όσο και ως συγγραφέως. Πάνω από δέκα βιβλία και πάρα πολλά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες μπορεί κανείς να διαβάσει για να διαμορφώσει μια πολύ καλή εικόνα του Λεσβιακού και Μικρασιατικού εν γένει πολιτισμού. Ομιλώ για πολιτισμό. Ας μου επιτραπεί εδώ η παρακάτω μικρή νύξη. Εχθές, για την αποψινή βιβλιοπαρουσίαση, στέλνοντας την πρόσκληση σ’ έναν καλό φίλο, για ολίγα λεπτά της ώρας συζητήσαμε για τον πολιτισμό και πως, αυτός μαρτυρείται, δηλώνεται και φανερώνεται στην εποχή-μας. Καταλήξαμε στο εξής συμπέρασμα: για να ασχοληθεί κανείς με τον πολιτισμό πρέπει να έχει κότσια· σαλταδόροι και πολιτικάντηδες λένε για τον πολιτισμό κούφιες λέξεις. Ειδικότερα, για το βιβλίο, ένα από τα σημαντικότερα «δωρήματα» στον άνθρωπο (όπως έλεγε ο πολύς Μ. Ανδρόνικος), πρέπει να το διαβάζεις και να το αγαπάς, για να λες ότι είσαι άριστος γνώστης του βιβλίου. Δυστυχώς, στο σημερινό Ελλαδιστάν όπου ζούμε, μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού είναι εκείνοι που αγαπούν το βιβλίο και φροντίζουν τον πολιτισμό.

Το Θεματικό Λεξικό της Λεσβιακής Διαλέκτου είναι ακόμα ένα λεξικό στη μακρά σειρά των λεξικών που, από την εποχή εμφάνισης της τυπογραφίας, βλέπει το φως της δημοσιότητας. Σε ποια λεξικά να αναφερθώ; Είναι πολλά. Κάνω μια μικρή αναφορά για να καταλάβουμε την τεράστια συνεισφορά-τους στην ιστορία της γλώσσας-μας, της ελληνικής: το Μέγα Ετυμολογικόν (εκδόθηκε στη Βενετία στο τυπογραφείο του Ζαχαρία Καλλιέργη στα 1499)· το Λεξικό του Σουίδα με 30.000 λήμματα (εκδόθηκε στο Μιλάνο από τον Λαόνικο Χαλκοκονδύλη στα 1499, καλοδιατηρημένο αντίτυπο μπορείτε να δείτε στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης)· η δίτομη Κιβωτός της Ελληνικής Γλώσσης του Δωρόθεου Πρώϊου (εκδόθηκε στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη στα 1819)· η Συναγωγή Λέξεων Αθησαύριστων εν τοις Ελληνικοίς Λεξικοίς του Στέφανου Κουμανούδη (εκδόθηκε στην Αθήνα στα 1883)· και, βέβαια, το πολύτομο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του εκδότη Δ. Δημητράκου (Αθήνα 1936-1950). Στην μακραίωνη αυτή ιστορία εκδόσεων λεξικών ανήκουν και πολλά άλλα λεξικά, ετυμολογικά, γλωσσικών διαλέκτων, ειδικά λεξικά κ.ά. Στις μέρες-μας, δεν λείπουν αξιολογότατες εκδοτικές προσπάθειες με λεξικά ειδικά αφιερωμένα σε συγγραφείς και λογοτέχνες. Αναφέρομαι στο προσφάτως εκδοθέν Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, του αγαπητού συναδέλφου Βασίλειου Γεώργα, ο οποίος ετοιμάζει τρία ακόμη γλωσσάρια στο λογοτεχνικό έργο των Κωστή Παλαμά, Στράτη Μυριβήλη και Αργύρη Εφταλιώτη.

Το Θεματικό Λεξικό της Λεσβιακής Διαλέκτου της Μαρίας  Αναγνωστοπούλου είναι ένα ειδικής υφής λεξικό. Εξού και ο όρος θεματικό, με θεματικές που σχετίζονται με τις ασθένειες, τα επαγγέλματα, τα καλύμματα κεφαλής, τα γνωστά κεφαλόδεσμα, την κοινωνική εθιμοτυπία, τις ανθρώπινες σχέσεις, την παράδοση, τα κοσμήματα – χρυσαφικά, τα μαγειρέματα – φαγητά, την οικία – κατοικία, την οικοσυσκευή, την οικογένεια (δεσμούς, γενιές), το σώμα, την υφαντική (υφαντά, φορεσιές, φτειασίδια, ψιμύθια), τα ονόματα ανδρών και γυναικών, μελετημένα και στηριγμένα όλα σε επιτόπια έρευνα, με την αντίστοιχη, βέβαια, βιβλιογραφική και αρχειακή τεκμηρίωση, ακόμα και την παράθεση αρχαιοελληνικών, βιβλικών, βυζαντινών, φράγκικων, νεοελληνικών ονομάτων όπως παρουσιάζονται στη Λεσβιακή και Μικρασιατική ντοπιολαλιά, βασισμένη και αυτή η έρευνα σε αρχειακό υλικό των μονών Λειμώνος και Υψηλού, σε κτηματολόγια, σε κώδικες του 18ου – 19ου αιώνα, που απόκεινται στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, αλλά και σε λαογραφικά κείμενα και συλλογές[1].

Όπως καταλαβαίνεται ετούτος ο πλούσιος αμητός λέξεων με την ερμηνεία-τους, είναι μια τεράστια προσπάθεια αρωγής στην ιστορική και λαογραφική μνήμη παλαιότερων και νεότερων γενεών του Λεσβιακού λαού. Πόσα δεν έχουμε, άλλωστε, ακούσει για πράγματα, γεγονότα και πρόσωπα της Λέσβου και της Μικρασίας, με λέξεις που δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε τι θέλουν να μας πουν! Γι’ αυτό και στη δεδομένη στιγμή επιθυμούμε να έχουμε κάποια ανάκληση όλων αυτών στη μνήμη-μας. Αυτή-μας την επιθυμία άριστα την κάνει πράξη το Θεματικό Λεξικό που συνέγραψε η αείμνηστη Αναγνωστοπούλου. Περιδιαβάζοντας τις σελίδες-του ο αναγνώστης, ο δάσκαλος, ο σπουδαστής, ο μαθητής, ο δημοσιογράφος, ο λόγιος, ο πνευματικός άνθρωπος, ο ιστοριοδίφης, ο λαογράφος, αλλά και ο καθένας που έχει ενδιαφέρον για τα λεξικά, μπορεί να αποκτήσει μια σαφή εικόνα για όλα τα βασικά στοιχεία που απαρτίζουν πάμπολλες λέξεις της Λεσβιακής και Μικρασιατικής ντοπιολαλιάς στο διάβα της μακράς ιστορίας-της, μελετώντας τες ακόμα και μέσα από το πλούσιο υλικό με εικόνες πραγμάτων και επαγγελμάτων, που άνθισαν εδώ στη Λέσβο και που, δυστυχώς, έχουν χαθεί. Αναφέρω και Μικρασιατική, γιατί η Λέσβος ως νήσος του Βορειοανατολικού Αιγαίου και του ευρύτερου Μικρασιατικού εν γένει χώρου είναι μια «γεωγραφία· η γεωγραφία σαν υφή και σαν συνείδηση κάποιου χώρου περιέχει εντός-της την ιστορία, τη Φύση και τη συνείδηση του χρόνου· ο χώρος είναι συνάρτησή της», όπως έλεγe ο πολύς Κωστής Μοσφώφ[2]. Σημαντική, στην προκειμένη περίπτωση, είναι και η συμβολή των βιβλιογραφικών παραπομπών σε αρκετές λέξεις, γεγονός που διευκολύνει τον αναγνώστη να ανατρέξει σε περαιτέρω πληροφορίες. Αναφέρω δύο παραδείγματα για να γίνει πιο κατανοητός: πρώτον, η λέξη αντιστουρώ, που σημαίνει αναμιμνήσκομαι, φέρνω στο νου μου· ανιστόρ’σα του Μαργέλ, που να βρίσκιτι άραγι[3], η Μαρία Αναγνωστοπούλου παραπέμπει στο πόνημα του Σπυρίδωνα Αναγνώστου Λεσβιακά, το οποίο εκδόθηκε στην Αθήνα το 1903 – επανέκδοσή του έγινε από τον Σύλλογο Καλλονιατών Λέσβου το 1994, με επιμέλεια του Χαράλαμπου Π. Αναγνώστου· δεύτερον, η λέξη λούβα, που σημαίνει λώβη, λέπρα, αρρώστια μεταδοτική· λουβγιάρ’ς, λουβιάρα, λουβγαριά: λεπρός, οι λεπροί που ήταν σε απομόνωση, με την αντίστοιχη παραπομπή στη μελέτη του Πλωμαρίτη φιλολόγου Ιωάννη Μουτζούρη, Η λώβη και Λωβοχώρι Πλωμαρίου­· δημοσιεύθηκε στο περιοδικό της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνη Ο Ποιμήν, στα 1941[4].

Δεν χωρά αμφιβολία ότι η καλή γνώση της Λεσβιακής Ιστορίας και Λαογραφίας, στη ζωή κάθε Λέσβιου πολίτη αποτελούν σπουδαίους παράγοντες, που συμβάλλουν στην πρόοδο και τον πολιτισμό-μας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, αναμφίβολα, κινείται το Θεματικό Λεξικό της αείμνηστης Μαρίας Αναγνωστοπούλου. Σε συζητήσεις με συναδέλφους που διδάσκουν τα μαθήματα της Ελληνικής Γλώσσας και της Τοπικής Ιστορίας, πολλές φορές έχω επισημάνει τη χρήση τέτοιων λεξικών για έννοιες και γεγονότα που διδάσκουν. Αυτό, βέβαια, σημαίνει ότι ο συνάδελφος που θα αναλάβει μια τέτοια πρωτοβουλία, θα πάει κόντρα στο καθιερωμένο σύστημα διδασκαλίας, του γνωστού άγχους τελειώματος της διδακτέας ύλης. Προϋποθέτει, δηλαδή, επανάσταση στα καθιερωμένα και τετριμμένα του εκπαιδευτικού-μας συστήματος. Αναρωτιέμαι πόσοι άραγε συνάδελφοι στην επί εννέα μήνες εκάστου διδακτικού έτους διδακτική παρουσία-τους στις σχολικές τάξεις αφιερώνουν κάποιες ώρες στη διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας, τη στιγμή μάλιστα που η βιβλιογραφία είναι πλούσια. Τα λέγω αυτά στηριζόμενος σ’ όσα γράφει στα 1885 ο Ουώλτ Ουίτμαν, Αμερικανός συγγραφέας και ποιητής: «η γλώσσα», γράφει, «δεν είναι μια αφηρημένη κατασκευή των μορφωμένων ή των λεξικογράφων, αλλά κάτι που βγαίνει από τη δουλειά, τις ανάγκες, τους δεσμούς, τις χαρές, τις συγκινήσεις, τα γούστα μακρών γενεών της ανθρωπότητας και έχει τις βάσεις-της πλατειά και χαμηλά, κοντά στο έδαφος»[5]. Ας σκεφτούμε σοβαρά πως, σήμερα ζούμε μια φάση της ιστορίας-μας από τις πιο δραματικές και κρίσιμες, λόγω των πολλαπλών πολιτικών, οικονομικών, στρατιωτικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και πολιτιστικών κρίσεων· οι συνέπειες αυτών επηρεάζουν βαθύτατα και ριζικά τη ζωή-μας. Θα ήταν παράδοξο αν δεν επηρέαζαν το κατεξοχήν κοινωνικό φαινόμενο, τη γλωσσική συμπεριφορά του ανθρώπου. Οι τοπικές διάλεκτοι είναι η μαγιά ετούτης της γλωσσικής συμπεριφοράς. Γι’ αυτό και είμαστε ευγνώμονες σε συγγραφείς που τις διασώζουν. Στη Λέσβο και στον ευρύτερο Μικρασιατικό χώρο οι συγγραφείς λεξικογράφοι είναι αρκετοί. Θυμίζω: το Λεξικό της Αγιασώτικης Διαλέκτου, του φιλολόγου Δημήτριου Παπάνη, τα Ιδιώματα των Παρακοίλων, της Νίκης Ταστάνη, τις Αρχαίες και Μεσαιωνικές Λέξεις στα Λεσβιακά Ιδιώματα, του Γ. Γιαννουλέλλη, το Λεξικό Διαλεκτικής Ποικιλίας Κυδωνιών και Μοσχονησίων και Βορειοανατολικής Λέσβου, της κας Αγγελικής Ράλλη. Τελευταίο στη σειρά είναι το Θεματικό Λεξικό της Λεσβιακής Διαλέκτου, της αγαπητής και αξέχαστης Μαρίας Αναγνωστοπούλου. Την ευχαριστούμε για αυτήν την προσφορά-της, με την ευχή ο Θεός να αναπαύει την ψυχή-της.

Από αριστερά: ο ομιλών, η κα Κλειώ Χατζηδανιήλ, Φιλόλογος, Υποψήφια Δρ στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου & ιδιοκτήρια του ιστορικού βιβλιοπωλείου «Χατζηδανιήλ», ο ιατρός και ερευνητής κ. Μάκης Αξιώτης και ο εκδότης κ. Άγγελος Μουζάλας.  

[1] Η συμβολή του εν λόγω λεξικού στην επιστήμη της Λαογραφίας είναι σημαντική. Αυτό κανείς μπορεί να το διαπιστώσει από τις πληροφορίες που η συγγραφέας παραθέτει σε αρκετές λέξεις, όπως λόγου χάριν η λέξη: ουρθουφλιά, που σημαίνει αρρώστια που οφείλεται στην έλλειψη βιταμίνης Α και προκαλεί αδυναμία στην όραση όταν βραδιάζει. Η συγγραφέας εξηγεί ότι, «κατά την λαϊκή πίστη την κολλούσαν από το νερό που πίνουν οι όρνιθες. Υπήρχε η γητειά να γυρίζουν τον άρρωστο στους δρόμους τη νύχτα έχοντας κεριά αναμμένα στο κεφάλι του, λέγοντας όλοι μαζί. Του καημένου του Γιουργέλ’ έχει ουρθουφλιά τσι κλαίγ’, τσ’ όποιους δε ν-του πει να γιαν’ αύριγιου του βραδ’ να τ’ βγάν. Να γιαν’, να γιάν’. φώναζε το τσούρμου, η ακολουθία», ΜΑΡΙΑ ΑΝΑΓΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ. (2021). Αυτόθι, σ. 26.

[2] ΚΩΣΤΗΣ ΜΟΣΚΩΦ. (1982). «Το Αϊβαλί: Ιδεολογία ενός χώρου», στο: Γεωργίου Σακκάρη. Ιστορία των Κυδωνιών. Αθήνα: Έκδοση της Ένωσης Κυδωνιατών, σσ. XVI-XVII.

[3] ΜΑΡΙΑ ΑΝΑΓΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ. (2021). Αυτόθι, σ. 68.

[4] Αυτόθι, σ. 23.

[5] Το απόσπασμα στο βιβλίο του ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ. (1994). «Η γλώσσα-μας και τα παιδιά-μας», στο: Ελληνική Κιβωτός. Αθήνα: Καστανιώτη, σ. 142.