Εκκένωσις ή Επιτέλεση: Για μια ανατομία της ψευδομυστικιστικής ρητορείας Μητσοτάκη

Του ΜΑΝΟΥ ΛΑΜΠΡΑΚΗ

Στο στόμα του Κυριάκου Μητσοτάκη, το Άγιον Όρος και η μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά γίνονται σχήματα μιας νέας μετα-πολιτικής λατρείας, μιας παγκοσμιοποιημένης εικονολογίας χωρίς Θεό, μιας τελετουργίας χωρίς μυστήριο. Η επίσκεψή του στο Άγιον Όρος δεν είναι πράξη ταπείνωσης, είναι τεχνική ορατότητας. Δεν είναι μυστική ανάβαση, είναι παραγωγή συμβόλων. Ο πρωθυπουργός δεν μιλά, δεν προσέρχεται, δεν ζητεί. Επιτελεί. Σκηνοθετεί. Εμφανίζεται. Ασκεί εξουσία μέσα από εικόνες ευλάβειας, αλλά χωρίς ποτέ να διακινδυνεύει το εσωτερικό βάθος που η πίστη απαιτεί.

Η μετάνοια θέλει συντριβή. Ο Μητσοτάκης προσφέρει συνέντευξη. Η μεταφυσική του είναι πολιτική σκηνογραφία. Το Άγιον Όρος δεν είναι πλέον κοινόβιο προσευχής, αλλά παραγωγικό πεδίο ήπιας ισχύος, τόπος παραγωγής πολιτισμικής νομιμοποίησης για μια εξουσία που βρίσκεται εκτός οποιασδήποτε κοινωνικής ή θεολογικής πραγματικότητας. Μιλά για «μήνυμα αλήθειας» σε «ασταθές περιβάλλον», την ίδια στιγμή που το περιβάλλον που ο ίδιος έχει δημιουργήσει είναι τοξικά σταθερό: σταθερά διεφθαρμένο, σταθερά υποκριτικό, σταθερά απονοηματοδοτημένο.

Ο λόγος του είναι αυτοαναφορικός: ο Θεός είναι χρήσιμος επειδή προσφέρει διεθνή ακτινοβολία. Η μονή του Σινά είναι χρήσιμη επειδή αποτελεί «εθνικό καθήκον». Το Άγιον Όρος είναι χρήσιμο επειδή εκπέμπει «οικουμενική σταθερότητα». Δεν υπάρχει καμία σχέση με το ιερό. Υπάρχει μόνο επικοινωνιακή αξιοποίηση του θείου, μια τακτική που συνίσταται στο να εξουδετερώνεις την ετερότητα του Θεού μέσω του κράτους.

Αυτός είναι ο μηδενισμός του καιρού μας: η πνευματικότητα χωρίς παρουσία, η προσευχή χωρίς λόγο, η εκκλησιαστικότητα χωρίς Θεό.

Ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν βρίσκεται εκτός πραγματικότητας μόνο πολιτικά. Βρίσκεται εκτός λειτουργικής πραγματικότητας, εκτός θεολογικής εγγύτητας, εκτός εκκλησιολογικής συνέπειας. Εμφανίζεται στο Όρος όχι ως πιστός αλλά ως επικυρίαρχος. Δεν ερημώνει, κυβερνά. Δεν ακούει, εκφωνεί. Δεν αναστενάζει, χρηματοδοτεί.

Ποιος είναι αυτός που μιλά για την ανάγκη διαφύλαξης της πνευματικής ταυτότητας του Σινά, όταν δεν έχει ποτέ παρουσιαστεί να προσέρχεται στη Θεία Ευχαριστία; Όταν καμία κάμερα, κανένας φωτογραφικός φακός, καμία πράξη του δεν έχει καταγράψει τη στιγμή της πιο ριζικής μετοχής στο Μυστήριο; Πώς ομιλεί περί Εκκλησίας αυτός που δεν ενσαρκώνει τον ελάχιστο βαθμό δοξολογικής συμμετοχής;

Ο Χριστός δεν ήπιε καφέ με τον Καϊάφα. Δεν παρέθεσε δεκαπενθήμερο πλάνο αναπτυξιακών δράσεων στον Σίμωνα τον Κυρηναίο. Δεν ενέκρινε πρόγραμμα ψηφιοποίησης του Γολγοθά. Ανέβηκε στον Γολγοθά χωρίς χρηματοδότηση. Αυτός είναι ο πυρήνας της πίστης: η μηδενική ισχύς που σώζει τον κόσμο. Ο Μητσοτάκης, αντιθέτως, σώζει μέσω επιδότησης. Διασφαλίζει «τη σταθερότητα του χαρακτήρα του Σινά στο βάθος των αιώνων» με νομικά μέσα. Σαν να επρόκειτο για οικόπεδο στο Ελληνικό. Σαν το Σινά να κινδύνευε από πολεοδομική αυθαιρεσία.

Η εξουσία που επικαλείται το ιερό, χωρίς να προσέρχεται στο Μυστήριο, είναι βλάσφημη. Χρησιμοποιεί τη θρησκεία ως επικάλυψη της αδυναμίας της να πείσει, ως ηχώ των αποτυχιών της να νοηματοδοτήσει. Το Άγιον Όρος δεν είναι εργαλείο κοινωνικής συνοχής ούτε μανδύας πολιτιστικής υπεραξίας. Είναι τόπος εκούσιας αποτυχίας του κόσμου. Η τελειότητα δεν είναι στόχος· είναι πληγή.

Και όμως, ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν μιλά με πληγή. Μιλά με ένδυση εξουσίας. Κάθε λέξη του φέρει την αλαζονεία της κρατικής αυτάρκειας. Η φράση του ότι «η Πολιτεία σέβεται το αυτοδιοίκητο χωρίς να παρεμβαίνει» αποτελεί ειρωνικό εμβατήριο μιας συστημικής παρεμβολής στο Ιερό: η εισβολή του τεχνικού, του οργανωτικού, του διοικητικού στο πεδίο του ασκητικού, του άχρονου, του άρρητου.

Η θεολογία δεν είναι δικαίωμα· είναι ἀνάληψη σταυρού. Και όποιος δεν κοινωνεί, δεν μπορεί να θεολογεί. Όποιος προσέρχεται για να παραδώσει εκατό εκατομμύρια ευρώ, αλλά όχι την καρδιά του συντετριμμένη, δεν είναι προσκυνητής. Είναι αποικιοκράτης του Ιερού. Ο μόνος ήχος που του αξίζει, είναι ο ήχος των λίθων που βοούν: «εάν ούτοι σιωπήσωσιν, οι λίθοι κεκράξονται» (Λουκ. 19,40).

Και πράγματι, μόνο οι πέτρες του Άθωνα μπορούν πια να απαντήσουν. Γιατί εκείνος που δεν κοινωνεί, δεν έχει τι να πει. Γιατί εκείνος που δεν πιστεύει, δεν μπορεί να προστατεύσει. Γιατί εκείνος που δεν σιωπά, δεν έχει λόγο.

Ο Μητσοτάκης δεν είναι απλώς εκτός θεολογίας· είναι το σημείο της αποδόμησης της σχέσης του κράτους με το Άγιον, η κορύφωση της μετατροπής της πίστης σε asset, της μετάνοιας σε δελτίο Τύπου. Το Άγιον Όρος δεν χρειάζεται τον Μητσοτάκη. Ο Μητσοτάκης χρειάζεται το Άγιον Όρος. Για να συγκαλύψει την απουσία του Θεού από το βλέμμα της εξουσίας του.

Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα είναι έργο του Μάκη Βαρλάμη.

ΠΗΓΕΣ: Αντίφωνο & ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΤΟΜΟ

Αντιλαμβάνομαι το Θεό σαν το καλό χαβιάρι, προς βρώσιν

Στο παλιό καλό περιοδικό Το Τέταρτο, του Μάνου Χατζηδάκη -ως κόρην οφθαλμού διασώζω κάποια τεύχη του σ’ ένα ντουλάπι της βιβλιοθήκης μου- στα 1986, ο Συμεών Γρηγοριάτης, κατά κόσμον Juan de la Jara ο Περουβιανός, σε μια συνέντευξή του στον δημοσιογράφο Στάθη Τσαγκαρουσιάνο, μιλώντας για πράγματα ασήμαντα και σημαντικά που του αρέσουν, απάντησε:

Βαδίζοντας από Δυσμάς προς Ανατολάς χαιρετώ το ιλαρό φως κουβαλώντας μνήμες και αρέσκειες. Ω! Μέσα στα πράγματα που μου αρέσουν είναι το χαβιάρι, ο καπνιστός σολομός, ένα περουβιάνικο φαγητό πού το λένε σεβίτσε (ψιλοκομμένο ψάρι μαγειρευμένο χωρίς φωτιά με λεμόνι κι αλάτι), τα ποτά- το μπας αρμανιάκ (ένα είδος κονιάκ) μου αρέσουν τα μάνγκος, οι φράουλες, το παγωτό, τα στρείδια, όλα γενικώς τα θαλασσινά, εκτός από τα καλαμάρια. Μου αρέσουν οι άνθρωποι που με κάνουν να ονειροπολώ, οι γυναίκες που μοιάζουν με νεράιδες κι είναι πάρα πολύ όμορφες – όχι όμως για να τις καταναλώνω, αλλά έτσι, προς παραμυθίαν. Μου αρέσουν βιβλία, η ζωγραφική. Δεν μου αρέσουν οι στρυφνοί και μίζεροι άνθρωποι. Μ' αρέσει πολύ η γενναιοδωρία κι η αρχοντιά, η αθωότητα επίσης. Αντιλαμβάνομαι το Θεό σαν το καλό χαβιάρι, προς βρώσιν. Δεν μ΄ αρέσουν τα νομικά κείμενα κι οι πρακτικές δουλειές. Δεν μου αρέσουν ο συμβιβασμός και το χιόνι – συμφωνώ πως είναι «η λέπρα της γης». Μ' αρέσει η θάλασσα, ο ήλιος, οι ζεστές χώρες, το καλό άσπρο κρασί, η σαμπάνια κι οι σοκολάτες πλην της άσπρης. Μ' αρέσουν τα κογχύλια, ο ξάδελφός μου ο Φερνάντο και τα μικρά κουτάκια. Μου αρέσει ακόμα ο Μπάστερ Κίτον, ο Κόναν Ντόιλ, η μυρωδιά του φρέσκου ψωμιού, ο Τζέιμς Μπόντ, η μυρωδιά του νεφτιού, τα ωραία χαρτιά, οι εκδόσεις Άγρα, ο ζωγράφος Θεόφιλος, οι ραπιδογράφοι, το δημιουργικό γράψιμο (το άλλο τo βαριέμαι), ο Ανδαλουσιάνικος Σκύλος, η Θεία Κοινωνία, τα ελληνικά παραμύθια, υπεραγαπώ την Ελλάδα και τους Έλληνες (με όλα τα χάλια τους). Δεν μου αρέσουν τα υπουργεία, το τσιγάρο, οι φυλακές. Απεχθάνομαι τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό. Μ' αρέσει η προσευχή, αυτό το κέντημα του χρόνου που καταφέρνει ώστε ο χρόνος που γεννάει το θάνατό μας να παύει να είναι ο εχθρός και να πλημμυρίζει την καρδιά μας η αγάπη για να μη στεγνώσουμε… Αχ, πρέπει ν' αγαπάμε, να ποτίσουμε τις πέτρες κεντώντας το χρόνο, να μεταβάλουμε τα πάθη μας σαν ακροβάτες της πίστεως. Να αρνηθούμε τα συναισθήματα μας μέσα στο θείο πυρ. Γι' αυτό κόβει τα μαλλιά του ο μοναχός στην κουρά – κόβει δηλαδή τα συναισθήματα κι είναι η φλόγα που αναγκάζει τις γυναίκες να τυλίγουν τα μαλλιά τους σε μαντίλι όταν πηγαίνουν στην εκκλησία – από σέβας να μην εκδηλώνουν τα συναισθήματα τους.

Έργο του Συμεών Περουβιανού.

Ιερομονάχου Συμεών... ποίημα...

Προσοχή άκρα
ο ποιητής στο χαλί
ονειρεύεται
όλος οφθαλμός
πάνω απ' τον έρωτα
περιπλανώμενος

13.10.93

Μεσημέρι στο Κελλί

ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΣΥΜΕΩΝ. (1994). Συμεών Μνήμα. Αθήνα: Άγρα.

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ!!!

Ο Ενδότοπος, στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες του, εύχεται Καλή Χρονιά και Χρόνια Πολλά!!!

Ο Άγιος Βασίλειος σε επίτιτλο χειρόγραφου Ευαγγελίου της Μονής Αγίου Παντελεήμονος Αγίου Όρους, αρ. 2. Επίτιτλο (0,155Χ0,155), πρώτο μισό 12ου αιώνα.

Βλ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΚΑΔΑ. (2001). Το εικονογραφημένο χειρόγραφο αρ. 2 της Μονής Αγίου Παντελεήμονος (Άγιον Όρος). Συμβολή στη μελέτη των Βυζαντινών Ευαγγελίων. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, πίν. 31, περιγραφή στη σσ. 157-158.

Γιατί η Αθήνα υπονομεύει το αυτοδιοίκητο του Αγίου Όρους

Γράφει ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΔΡΟΣΟΣ

Δεν θα κομίσουμε γλαύκα εις Αθήνας, επισημαίνοντας την κενότητα της νεοφιλελεύθερης «ελευθεριακής» ρητορικής. Μόνον αφελείς πλέον πιστεύουν ότι ο κόσμος της παγκοσμιοποίησης, του μετακαπιταλισμού ή της τεχνοφεουδαρχίας, όπως και αν τον ονομάσουμε, είναι αυτό που δηλώνουν οι απολογητές του: ένας κόσμος ελευθερίας, δικαιωμάτων, χειραφέτησης από την κρατική κηδεμονία, ανεξαρτησίας, δημιουργικής πρωτοβουλίας και ανοικτών οριζόντων για όλους.

Πάλιν και πολλάκις διαπιστώνουμε ότι πίσω από τον φετιχισμό των ωραίων λέξεων αυτής της «νέας ομιλίας» (new speech το ονόμαζε ο Όργουελ), με δυσκολία κρύβεται η ακόρεστη πλεονεξία πλουτισμού όλο και λιγότερων. Και βεβαίως η συναφής, αγωνιώδης προσπάθεια να τεθεί υπό ολοκληρωτικό έλεγχο από αδιαφανείς και απαλλαγμένους από υποχρέωση λογοδοσίας φορείς, κάθε πεδίο, κάθε διάσταση ανθρώπινης δραστηριότητας.

Στο όνομα του νεοτερισμού, του εκσυγχρονισμού και του δικαιωματισμού, επιχειρείται η διάβρωση θεσμών που έχουν την δική τους απρόβλεπτη άρα επικίνδυνη δυναμική. Επιχειρείται η ισοπέδωση κάθε εναπομένοντος θυλάκου που διέπεται από ετερογενή νοηματοδότηση του βίου από την κρατούσα, αποκλίνοντας από την ισοπέδωση της γενικευμένης αδιαφορίας. Ό,τι δεν υπάγεται στη «λογική» της κερδοφορίας αποτελεί αναχρονισμό και παράδοξο. Κι ό,τι δεν υποτάσσεται ή διαφεύγει του πανοπτικού ελέγχου είναι ακατανόητο, απρόβλεπτο και άρα επικίνδυνο.

Το Άγιον Όρος, ως ιδιαίτερος τρόπος πνευματικού και θεσμικού βίου, ως κοινότητα προσώπων και ως ιδιόμορφο καθεστώς, συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά μιας ακατανόητης ανωμαλίας που «πρέπει» να τιθασευτεί. Η καχυποψία του κράτους απέναντι στην αυτοδιοικούμενη και ανεξέλεγκτη Αθωνική Πολιτεία δεν είναι κάτι νέο. Η κορυφαία απόπειρα «άλωσης» και καταπάτησης του ειδικού προνομιακού του καθεστώτος έγινε το 1969 επί στρατιωτικής δικτατορίας.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ο κίνδυνος κατάλυσης του αυτοδιοίκητου του Αγίου Όρους προήλθε από μια κωμικοτραγική χούντα, η οποία καπηλευόμενη τόσο τον πατριωτισμό, όσο και την θρησκευτική πίστη των Ελλήνων, προώθησε ως σύνθημά της εκείνο το καταγέλαστο όσο και υποκριτικό «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Η χούντα λοιπόν με το ΝΔ 124/1969 αποπειράθηκε να προσβάλει το αυτοδιοίκητο του Αγίου Όρους με την διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του εκεί Πολιτικού Διοικητή. Τον μετέτρεπε σε ουσιαστικό διοικητή, στον οποίο θα ήταν υπόχρεες σε λογοδοσία η Ιερά Κοινότητα και οι διοικήσεις των Ιερών Μονών, με πρόβλεψη επιβολής ποινών σε περίπτωση ανυπακοής. Το νομικό αυτό έκτρωμα απεσύρθη αρκετά μετά το τέλος του δικτατορικού καθεστώτος, μετά από την μαχητική στάση της Ιεράς Κοινότητας και του συνόλου των Ιερών Μονών.

Αυτοδιοίκητο και διεθνείς συνθήκες

Το ελληνικό κράτος, ωστόσο, προσπάθησε και πάλι, με αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (1991) και του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους (1994), με ηπιότερο τρόπο να αναθεωρήσει το ειδικό αυτοδιοικητικό καθεστώς. Η στάση αυτή κρατάει από την εποχή της Βαυαροκρατίας, την περίοδο της Αντιβασιλείας υπό τον Μπάουερ. Και όπως θα δούμε, κορυφώνεται στις μέρες μας, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, της μεταδημοκρατίας και της αποικιοκρατίας του χρέους, με νέα ορμή και αποφασιστικότητα.

Σε τι έγκειται όμως το ειδικό καθεστώς του Αγίου Όρους; Το άρθρο 105 του Συντάγματος αναγνωρίζει ότι αποτελεί «αυτοδιοίκητο τμήμα του ελληνικού κράτους», σύμφωνα με το «αρχαίο προνομιακό καθεστώς του» (105. §1). Σύμφωνα με το αρχαίο αυτό καθεστώς, το Άγιον Όρος διοικείται από τις 20 Ιερές Μονές του, δια των εκπροσώπων τους που αποτελούν την Ιερά Κοινότητα. Οι λεπτομερείς λειτουργίες των καθεστώτων του Αγίου Όρους ορίζονται από τον Καταστατικό Χάρτη του, τον οποίον συντάσσουν και ψηφίζουν οι Ιερές Μονές και επικυρώνει το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και η Βουλή των Ελλήνων (105. § 3). «Δεν επιτρέπεται καμία απολύτως μεταβολή στο διοικητικό σύστημα ή στον αριθμό των Mονών του Aγίου Όρους…» (105. §2).

Τόσο η πνευματική όσο και η διοικητική εποπτεία (από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και από το ελληνικό κράτος, αντίστοιχα) έχουν ως αντικείμενό τους την «ακριβή τήρηση των αγιορείτικων καθεστώτων». Ο Καταστατικός Χάρτης έχει κυρωθεί από το ελληνικό κράτος με Νομοθετικό Διάταγμα (10/16 Σεπτεμβρίου 1926). Η συνταγματική του αναγνώριση, η οποία σημαίνει την αναγνώριση ότι οι διοικητικές εξουσίες του κράτους ασκούνται μόνον εντός του ορίου του Καταστατικού Χάρτη, απορρέει από την υποχρέωση συμμόρφωσης του ελληνικού κράτους προς τις διεθνείς συνθήκες που έχει υπογράψει. Παραγνωρίζεται συχνά το γεγονός ότι το αυτοδιοίκητο δεν είναι δοτό από το ελληνικό κράτος, όπως συμβαίνει με άλλες περιπτώσεις αυτοδιοίκησης, αλλά απορρέει από το διεθνές δίκαιο.

Το αρχαίο καθεστώς του Αγίου Όρους έχει αναγνωριστεί νομικά από τις διεθνείς συνθήκες του Βερολίνου (1878), του Λονδίνου (1913), των Αθηνών (1913), των Σεβρών (1920) και της Λωζάννης (1923). Για τον λόγο αυτό άλλωστε το Άγιον Όρος, ήδη από το 1912, οπόταν προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος, συσχετίστηκε με το Υπουργείο Εξωτερικών κι όχι με το Υπουργείο Εσωτερικών, όπως κάθε άλλη περιοχή που περιήλθε στην κυριαρχία του ελληνικού κράτους.

Υπονομεύεται το αυτοδιοίκητο

Το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να αποδεσμευθεί μονομερώς από τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τις διεθνείς συνθήκες που έχει υπογράψει. Η μόνη εξουσία που ασκείται από το ελληνικό κράτος (δια του πολιτικού διοικητού και των αστυνομικών οργάνων του) επί του εδάφους του Αγίου Όρους είναι η προάσπιση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας κι αφορά αποκλειστικά σε αδικήματα του κοινού ποινικού δικαίου. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, όμως, απαιτείται βάσει του Καταστατικού Χάρτη, η απαραίτητη παρουσία εκπροσώπου της Ιεράς Κοινότητας κατά τη διεξαγωγή της έρευνας και των ανακρίσεων. Για όλες τις άλλες παραβάσεις, δικαστική εξουσία έχει αποκλειστικά η Ιερά Κοινότητα. Επί πλέον, οι εξουσίες των διοικητικών οργάνων του Αγίου Όρους δεν υπόκειται σε κανέναν έλεγχο ούτε σε επιβολή κυρώσεων από την κεντρική διοίκηση του κράτους.

Το αυτοδιοίκητο, λοιπόν, κατ’ όνομα μόνον ομοιάζει προς άλλες περιπτώσεις αυτοδιοίκησης. Το προνομιακό καθεστώς αυτοδιοίκησης του Αγίου Όρους αποκλίνει από τις κοινές περιπτώσεις αυτοδιοίκησης (Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές) σε τρία σημεία: Το καθεστώς συγκρότησης κάθε αρχής, το είδος και το εύρος της κρατικής εποπτείας και την επιβολή πειθαρχικού ελέγχου.

Στη μνημονιακή Ελλάδα, παρατηρούμε ότι εντείνεται η προσπάθεια του ελληνικού κράτους να αναιρέσει το ειδικό καθεστώς του Αγίου Όρους, να παραβιάσει τον Καταστατικό Χάρτη και να το υπαγάγει στον δικό του έλεγχο ως μια κοινή περιοχής της επικρατείας του. Έτσι με το Προεδρικό Διάταγμα 7/2017, επιχειρείται η υπαγωγή του Αγίου Όρους σε εξωαγιορείτικη διοικητική οντότητα, στη Γενική Περιφερειακή Διεύθυνση Κεντρικής Μακεδονίας και την υπαγόμενη σε αυτή Αστυνομική Διεύθυνση Χαλκιδικής, στην οποία υπάγεται πλέον το Αστυνομικό Τμήμα των Καρυών. Το 2022 η κατάσταση επιδεινώνεται με το ΠΔ 22/2022. Το Αστυνομικό Τμήμα του Αγίου Όρους αναβαθμίζεται τώρα σε πλήρη Διεύθυνση (Διεύθυνση Αστυνόμευσης Αγίου Όρους). Αυτή η νέα Διεύθυνση υπάγεται απευθείας στο Αρχηγείο της Ελληνικής Αστυνομίας, το οποίο αποτελεί βεβαίως εξωαγιορείτικη διοικητική οντότητα. Αυτό σημαίνει απώλεια του συνταγματικά αναγνωρισμένου ειδικού αυτοδιοικητικού καθεστώτος.

Ίσως να μην είναι τόσο αθώες

Οι εξελίξεις αυτές συνήθως απασχολούν μικρό αριθμό αγιορειτών μοναχών και στην ευρύτερη κοινωνία περνούν απαρατήρητες και ασχολίαστες, σαν “αδιάφορες”. Ίσως όμως να μην είναι τόσο αθώες ή τόσο περιορισμένου ειδικού ενδιαφέροντος, αν σκεφτεί κανείς την επιμονή και τον ζήλο που δείχνει η πολιτική ελίτ, αλλά και ο “διεθνής παράγων” για την επιβολή ολοκληρωτικού ελέγχου επί της Αθωνικής Πολιτείας. Ο υποβιβασμός του Αγίου Όρους σε ένα κοινό τμήμα της επικράτειας ενός εξαρτημένου κράτους, θα επιτείνει την τάση της μεταβολής του σε θέρετρο θρησκευτικού τουρισμού ως κλάδος αυτού που βλακωδώς ονομάστηκε «βαριά βιομηχανία» της Ελλάδας.

Ίσως όμως πέραν των πνευματικών, να υπάρχουν και σοβαρές πολιτικές συνέπειες, καθώς η πλήρης αναθεώρηση του αρχαίου καθεστώτος παραβιάζει τις διεθνείς συνθήκες, εν προκειμένω δε την Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία, ως γνωστόν, ήδη αμφισβητείται και προσβάλλεται σαν “απαρχαιωμένη” από την κύρια αναθεωρητική δύναμη της περιοχής, που επιβουλεύεται την ακεραιότητα της χώρας. Η άλωση του Αγίου Όρους από ένα κράτος που θα έχει αλωθεί το ίδιο, θα αποτελέσει μια οδυνηρή πολιτισμική και πνευματική ήττα για τον Ελληνισμό. Ίσως η υβριδική επίθεση που δέχεται ο τελευταίος, με ακέραια την ευθύνη της εγχώριας πολιτικής ελίτ, να είναι περισσότερο σύνθετη και πολυσχιδής από όσο νομίζαμε. Και ίσως πιο ριζική.

Μήπως θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή σε γεγονότα, όπως εκείνο που προηγήθηκε του ΠΔ 22/2022;

Τον Ιανουάριο 2022 έλαβε χώρα το 3ο Συνέδριο Θρησκευτικής Διπλωματίας, με την συνδιοργάνωση του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με την υποστήριξη της Μ.Κ.Ο. “Αιγέας” (του τότε Πολιτικού Διοικητή του Αγίου Όρους εφοπλιστή Αθανασίου Μαρτίνου), και της ελληνικής έκδοσης του αμερικανικού Foreign Affairs υπό τον τίτλο «Η Διεθνής Διάσταση τού Αγίου Όρους. Λίκνο Πολιτισμού και Πνευματικότητας». Μεταξύ των συνέδρων, ο γνωστός και μη εξαιρετέος (τότε) πρέσβης των ΗΠΑ, Geoffrey Pyatt, πολύ γνωστός και για τη δράση του στην Ουκρανία. Ίσως μάθουμε προσεχώς, προς τι τόσο ενδιαφέρον από μέρους του Αμερικανού πρέσβη. Εκτός εάν υποθέσουμε ότι ο Geoffrey Pyatt γοητεύτηκε από τις χάρες του ασκητικού βίου ή αποφάσισε να κάνει την μετάνοιά του! Ποιος ξέρει! «τα κρίματά σου ωσεί άβυσσος πολλή…»

ΠΗΓΗ: SLpress

Ο Ενδότοπος σάς εύχεται ΚΑΛΑ και ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Ντύνοντας τη Θεολογία μας με ράκη Προτεσταντικά

Του ΙΩΑΝΝΗ ΣΑΪΝΗ

Όποιος είχε την τύχη να επισκεφτεί το Άγιον Όρος πολλές φορές, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, στην κορύφωση δηλαδή μίας αναγέννησης της μοναστικής ζωής που είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1960, θα παρατηρούσε με ευκολία πως, η θεματολογία των συζητήσεων άλλαξε ξαφνικά στα μέσα της δεκαετίας. Και ενώ στις αρχές της δεκαετίας μας απασχολούσε η θέση της Ορθοδοξίας στο σύγχρονο κόσμο και όλοι εμείς, παιδιά μιας πλήρως πολιτικοποιημένης γενιάς, ανα-καλύπταμε τις ρίζες μας ερχόμενοι σε επαφή με πατέρες όπως ο π. Γεώργιος Καψάνης ή ο π. Βασίλειος Σταυρονικητιανός, ο μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης ή ο μοναχός Συμεών από το Περού και ξεδιψούσαμε με βιβλία όπως το «Εισοδικόν» ή το «Μεταξύ ουρανού και Γης» ή το «Με ιμάτιον μέλαν», βιβλία τόσο διαφορετικά μεταξύ τους αλλά τόσο πλούσια σε εικόνες της όντως ζωής, νοιώσαμε τρόμο, εκεί στα μέσα της δεκαετίας, όταν η θεματολογία της συζήτησης, ιδίως σε σκήτες και κελιά, άλλαξε άρδην και επικεντρώθηκε αποκλειστικά και μόνο στην Αντιχριστολογία.

Την ίδια περίοδο, γέροντες που είχαν συνδεθεί με το Όρος, άλλος λιγότερο άλλος περισσότερο, άρχισαν να αποκτούν φήμη αγίων τόσο στην Ελλάδα όσο και στις ομόδοξες χώρες. Τρεις από αυτούς, ο Παΐσιος, ο Πορφύριος και ο Εφραίμ από τα Κατουνάκια, αγιοποιήθηκαν στις μέρες μας. Εκείνη την εποχή, βρίσκονταν και οι τρεις εν ζωή.

Δεν παραξενευτήκαμε λοιπόν όταν, νέος σε ηλικία μοναχός, κάτω από τις πιο εντυπωσιακές τοιχογραφίες της Αποκάλυψης σε μονή του Αγίου Όρους, μας απο-κάλυψε πως κάποιοι ελληνοαμερικανοί μετέφρασαν κάποια προτεσταντικά φυλλάδια στα ελληνικά και τα έδωσαν σε πολλούς αγιορείτες. Τα φυλλάδια αυτά έκαναν λόγο για τον Αντίχριστο, το 666 και τη σύνδεση του 666 με τους γραμμωτούς κώδικες. Πολλοί από τους γεροντάδες τα έλαβαν πολύ σοβαρά υπ’ όψιν τους, άλλοι όμως όχι. Μεταξύ αυτών που έδωσαν ιδιαίτερη σημασία σε αυτά ήταν και ο τότε γέρων, Παΐσιος. Η φήμη του γέροντος και η λατρεία προς το πρόσωπό του έδωσε τεράστια ώθηση στην εξάπλωση της θεωρίας σύνδεσης των γραμμωτών κωδίκων, του 666 και της επερχόμενης άφιξης του Αντιχρίστου. Ήταν και η εποχή που εδώ στην Ελλάδα αρχίσαμε να συζητάμε για τις νέες ταυτότητες, τους κωδικούς της εφορίας, τους κωδικούς ασφάλισης κ.λπ. κ.λπ. Ο γέρων Παΐσιος μάλιστα συντάσσει και μία επιστολή η οποία κυκλοφόρησε τότε και συνεχίζει να κυκλοφορεί και να εμπνέει ακόμη και σήμερα ανθρώπους με παρόμοιες αντιλήψεις, μόνο του τώρα δεν αφορά στο μπαρκόντ αλλά αδιακρίτως σε ότι κάθε φορά μας «φρικάρει», όπως τα εμβόλια λίγο καιρό πριν και οι νέες ταυτότητες τώρα.

O τότε γέρων και νυν Άγιος Πορφύριος, κράτησε μία εκ διαμέτρου αντίθετη στάση απέναντι στη σύνδεση των προϊόντων της νέας τεχνολογίας με το 666 και τον Αντίχριστο, ενώ ο τότε γέρων και νυν Άγιος Εφραίμ Κατουνακιώτης δεν ασχολήθηκε με το θέμα.

Πριν συνεχίσω οφείλω να τεκμηριώσω κάθε τι από τα προηγούμενα. Το ότι κάποιοι μετέφρασαν προτεσταντικά φυλλάδια επιβεβαιώνεται από Αγιορείτες σε ανύποπτο χρόνο. Το ότι ο γέρων τότε Παΐσιος έδωσε σε αυτά μεγάλη σημασία επίσης επιβεβαιώνεται. Διαβάστε το κείμενο ενός από τους πιο φωτεινούς γέροντες της εποχής μας, του γέροντος Μακαρίου Μαρουδά που δημοσιεύτηκε από το 2012:

«Ο γέροντας Παΐσιος, όπως τον γνωρίσαμε, ήταν ένας άνθρωπος γεμάτος ειρήνη, αγάπη και καλοσύνη. Πήγαινες κοντά του και γαλήνευε η ψυχή σου, σου ‘δινε ελπίδα, χαρά για ζωή. Σήμερα μοιράζονται εκατοντάδες φωτοτυπίες από ένα χειρόγραφό του για τον Αντίχριστο και το 666, λες κι αυτό είναι το κύριο μήνυμα του γέροντα.

Είχε αγωνία για τα τεκταινόμενα. Του μετέφρασε κάποιος ένα φυλλάδιο από τα πολλά προτεσταντικά που κυκλοφορούσαν στα εγγλέζικα στην Αμερική και το πήρε στα ζεστά. Όλα αυτά είχαν ήδη ατονήσει τότε στην Αμερική και του το είπαμε, γιατί τα είχαμε διαβάσει αρκετά χρόνια πριν κυκλοφορήσει το φυλλάδιό του. Αλλά εκείνος επέμενε… ήταν και Καραμανλής. Του είχε μηνύσει και ο Γέροντας Πορφύριος να μην συνεχίσει να ασχολείται μ’ αυτά. Τα μελλοντολογικά είναι μια θρησκευτική φλυαρία που φέρνουν ταραχή και αδιαφορία για την σωτηρία της ψυχής» (Γέροντας Μακάριος του Μαρουδά).

Το ποιοι ήταν αυτοί που τα μετέφρασαν δεν έχει σημασία, σημασία έχει πως ξέρουμε τελικά από πού ήταν εμπνευσμένα. Τα φυλλάδια αυτά ήταν μεταφράσεις κεφαλαίων ενός βιβλίου κάποιας προτεστάντισσας ονόματι Μαίρη Ρέλφ (Mary Stewart Relfe). Σύντομα τα βιβλία της κυκλοφόρησαν ολοκληρωμένα στα ελληνικά.

Για όποιον ενδιαφέρεται μπορείτε να τα βρείτε εδώ

Άλλωστε, ούτε ο Άγιος Παΐσιος το αρνείται. Σύμφωνα με τον πρώτο βιογράφο του, ο Άγιος δεν ισχυρίζεται πως κατέληξε στις απόψεις του για τη σχέση 666 και γραμμωτούς κωδικούς μετά από θεία αποκάλυψη. Αντίθετα, απαντώντας, σε ανύποπτο χρόνο, στον βιογράφο του, του δείχνει το βιβλίο της Ρέλφ.

Την επιστολή του Αγίου Παισίου, την εμπνευσμένη από τα βιβλία της Ρελφ, μπορείτε να τη βρείτε εδώ.

Αλλά τι ισχυρίζεται η κυρία Ρελφ στα βιβλία της; Πολλά και διάφορα «συνταρακτικά» και τερατώδη.

Το 1981 δημοσιεύει το πρώτο βιβλίο της με τίτλο «Όταν τα Χρήματά σου Αποτυγχάνουν» και το 1982 ακολουθεί «Το Νέο Χρηματικό Σύστημα» που έγινε best seller και το οποίο επηρέασε τα τεκταινόμενα στο Άγιον Όρος!!!

Η κεντρική θέση της είναι πως ο αριθμός 666 άρχισε σιγά σιγά (από τότε στις αρχές της δεκαετίας του ’80) να εμφανίζεται παντού, καθαρό σημάδι ότι ο Σατανάς με τον καιρό θα καταλάμβανε το διεθνές οικονομικό σύστημα.

Και που εμφανιζόταν ο αριθμός, σύμφωνα με τη Ρελφ; Σε πινακίδες αυτοκινήτων που τύχαινε να έχουν πάνω τους το 666, πιστωτικές κάρτες με 666, λογότυπα κυβερνητικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων όπου υποτίθεται εντοπίζονταν τρία 6 αν είχες μία ισχυρή δόση φαντασίας. Επίσης αναφέρει το άλμπουμ «Anarchy in the UK» του γνωστού συγκροτήματος Sex Pistols της Αγγλίας σαν σοβαρότατη ένδειξη ότι ο Αντίχριστος έρχεται, και αυτό γιατί έγραψαν ένα τραγούδι που λέγεται «I am the Antichrist». Και αφού οι Sex Pistols έγραψαν ένα τέτοιο τραγούδι, αυτό σήμαινε πως ο Αντίχριστος ερχόταν… Οσονούπω…

Και όχι μόνο ερχόταν αλλά η Ρελφ τον ήξερε κιόλας και στο πρώτο της βιβλίο τον κατονομάζει. Σύμφωνα με την Ρελφ ο Αντίχριστος δεν ήταν άλλος από τον Ανουάρ Σαντάτ τον τότε πρόεδρο της Αιγύπτου. Το βιβλίο της Ρελφ εκδίδεται αρχές του 1981 και ο Σαντάτ, ο Αντίχριστος ντε, εκτελείται από φονταμενταλιστές στρατιωτικούς αργότερα την ίδια χρονιά!!!

Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε καθόλου την κ. Ρελφ να συνεχίσει να γράφει κι άλλα σοβαρά βιβλία…

Το δεύτερο βιβλίο αυτής της καταπληκτικής και σοφού «χριστιανής» συγγραφέως με τίτλο «Το Νέο Χρηματικό Σύστημα» υπήρξε το έναυσμα για την σημερινή παράλογη αντίληψη ότι οι Παγκόσμιοι Γραμμωτοί Κώδικες Προϊόντων περιέχουν ένα κρυμμένο 666 κωδικοποιημένο μέσα τους. Βέβαια, υπήρχαν και υπάρχουν διαφορετικοί κωδικοί σε παγκόσμια χρήση οι οποίοι διαφέρουν τελείως μεταξύ τους, αλλά αυτά είναι ψιλά γράμματα για την Ρέλφ.

Και δεν είναι μόνο οι Κώδικες Προϊόντων αλλά και οι γραμμές καλωδιακής τηλεόρασης τις οποίες, οι «κακοί» τις εξόπλιζαν με θανατηφόρες ακτίνες που ήταν σε θέση να πολτοποιούν και να εξαφανίζουν αδέσποτα σκυλιά στη στιγμή…

Στο τρίτο βιβλίο της αλλάζει θεματογραφία και ασχολείται με τη «Θεραπεία Όλων των Ασθενειών» (1987), το οποίο είναι μία μελέτη πάνω στον Προτεσταντικό ρεβιβαλισμό εμπνευσμένη από τις εργασίες τού Κάρολου Φίννεϋ. Ο Φίννεϋ (1792-1875) υπήρξε ηγέτης της «Δεύτερης Μεγάλης Αφύπνισης Προτεσταντών» του 19ου αιώνα των ΗΠΑ και θεωρείται ως ο Πατέρας του Σύγχρονου Ρεβιβαλισμού. Αυτές οι αιρέσεις γενικά εξέφραζαν μία θεολογία, σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο μπορεί να σωθεί μέσω αφυπνίσεων, και ακριβώς επειδή πολλοί από τους οπαδούς αυτών των αιρέσεων συνδύαζαν τέτοιες Αφυπνίσεις με Νέες Χιλιετηρίδες για τον «Χριστιανισμό», έχουν πολλές χιλιαστικές τάσεις. Αυτός βέβαια είναι και ο λόγος που έχουν ανάγκη αυτές οι ομάδες από συνωμοσίες εναντίον τους ώστε να αφυπνίζεται το ποίμνιο.

Δυστυχώς, μετά από το τρίτο της βιβλίο η κ. Ρελφ επανήλθε και πάλι ακάθεκτη και ανένδοτη στην εσχατολογική της μανία με βιβλία τύπου «ο ουρανός πέφτει, τρέξτε να σωθείτε» με σκοπό να σπείρει τον πανικό, όπως π.χ., είχε γίνει με το αναμενόμενο τέλος του κόσμου λόγω του Υ2Κ (του γνωστού προβλήματος με τα τσιπ Η/Υ για το έτος 2000 που είχε κάνει πολύ αφελή κόσμο να μιλήσει για το 2000 ως το τέλος του κόσμου), κάτι που και η ίδια διέδιδε.

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου είχαμε φυσικά και διάφορα άλλα συνωμοσιολογικά σενάρια τα οποία υποστήριξε αμέσως η κ. Ρελφ, που όλα τα ξέρει αυτή πρώτη, ενώ εμείς οι βλάκες πρέπει να τα μαθαίνουμε όλα μέσα από τα βιβλία της.

Και όχι μόνο αυτό αλλά, μέσω ενός αρρωστημένου Γεροντισμού, να τα εντάσσουμε κιόλας στο corpus της Ορθόδοξης Θεολογίας μας!!!

ΠΗΓΗ: ΑΡΔΗΝ

Ένας κοινοτυπικός, κούφιος πατριωτισμός

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Άλλος ο πατριώτης δάσκαλος του Ρεσάλτο, περιοδικό πολιτικής και πολιτισμικής παρέμβασης κατά τη δεκαετία του 2000 κι άλλος ο «πατριώτης δάσκαλος – θεολόγος» των εκλογών του 2023. Η διαδρομή είναι μεγάλη, διαφορετική. Γεγυμνασμένα αισθητήρια (πολιτικά, θρησκευτικά, ιστορικά) κάποιος να έχει, καθόλου δύσκολο δεν είναι να το κατανοήσει. Στη μέση ετούτης της διαδρομής: το μάθημα των Θρησκευτικών· κι αυτό από τον «πατριώτη δάσκαλο – θεολόγο» θύμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, όπου καθετί πατριωτικό, θρησκευτικό και ελληνικό δίχως εκπαιδευτική, θεολογική, παιδαγωγική και εκκλησιαστική ενσυναίσθηση, στην πορεία των τελευταίων δέκα πέντε σχεδόν ετών, βρίσκεται στο έλεος πολιτικών δημοκοπικών σκοπών του. Εκείνο που στην παρούσα φάση δεν μπορώ να καταλάβω είναι η κυβίστηση -για να μην πω κάτι χειρότερο- που κάνουν λογής λογής «λογιώτατοι» του Διαδικτύου, καλά διαβασμένοι γύρω από την ελληνορθοδοξία, οι οποίοι σκανδαλωδώς, από την πίσω πόρτα, με τα γραπτά τους στηρίζουν τον «πατριώτη δάσκαλο – θεολόγο», χτυπώντας όπως θέλουν να πιστεύουν την πολιτική των μνημονίων, τα ακριβοπληρωμένα ΜΜΕ και την παρακμή του πολιτικού συστήματος. Στις Επαρχιακές Επιστολές του ο Πασκάλ γράφει ότι δεν μπορούμε να κάνουμε το Θεό εύκολη υπόθεση. Κι ο Θεός για τον «πατριώτη δάσκαλο – θεολόγο», όπως δείχνουν τα πράγματα, είναι εύκολη υπόθεση.

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΛΟΥΚΑΣ. Το Κονάκι της Μονής Σιμωνόπετρας, 1924.

Ατομικά ή συλλογικά δικαιώματα: Η θεολογική θεμελίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με αναφορές σε σύγχρονα ζητήματα και στην πανδημία

Του ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗ

Τα ανθρώπινα δικαιώματα σηματοδότησαν ένα πολύ σημαντικό βήμα προς έναν πιο ανθρώπινο και δίκαιο κόσμο. Περισσότερο από μισό αιώνα μετά την Οικουμενική Διακήρυξη (1948), η οποία ενώνει τους ανθρώπους και την ανθρωπότητα υπό συγκεκριμένες αξίες καθολικής αναγνώρισης[1], τα ανθρώπινα δικαιώματα εξακολουθούν να βρίσκονται στο επίκεντρο πολιτικών και ιδεολογικών συζητήσεων. Παρά τις εκτεταμένες διαφωνίες και κριτικές σχετικά με το νόημα και την καθολικότητά τους –κριτικές προερχόμενες κυρίως από μη-δυτικούς πολιτισμούς και παραδόσεις–, τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα του ανθρωπισμού για τον πολιτισμό της οικουμένης.

Ωστόσο, όπως είναι γνωστό, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη Νεωτερικότητα και τον Διαφωτισμό, δηλαδή με τα κινήματα εκείνα που δρομολόγησαν τη διαδικασία χειραφέτησης των κοινωνιών της Ευρώπης από την αυθεντία της Εκκλησίας. Εάν σήμερα, μετά από αιώνες αντιπαραθέσεων και δισταγμών, ο Προτεσταντισμός και ο Ρωμαιοκαθολικισμός κατόρθωσαν να διαλεχθούν με τη νέα αυτή πραγματικότητα, ο Ορθόδοξος κόσμος δεν βρίσκεται στο ίδιο σημείο, καθώς δεν συμμετείχε οργανικά στο φαινόμενο της Νεωτερικότητας. Ό,τι θεωρήθηκε πως ανήκει στον πυρήνα της Νεωτερικότητας, φαίνεται να παρέμεινε εν πολλοίς ξένο προς την Ορθοδοξία, η οποία εξακολουθεί να λειτουργεί σε προ-νεωτερικό πλαίσιο,κάτι που πολλοί θεωρούν ότι εξηγεί τη δυσκολία επικοινωνίας της με τον σύγχρονο (μετα)-νεωτερικό κόσμο[2].

Ι. Είναι ασύμβατα τα Ανθρώπινα Δικαιώματα με την Ορθοδοξία;

Μια διάχυτη επιφυλακτικότητα φαίνεται να χαρακτηρίζει τη στάση πολλών Ορθοδόξων απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα, κυρίως στις κατά παράδοση Ορθόδοξες χώρες, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που σε πολλούς δυτικούς κύκλους επικρατεί πλέον η πεποίθηση ότι η Ορθοδοξία είναι ασύμβατη με τον σύγχρονο κόσμο και τα επιτεύγματα της Νεωτερικότητας, δηλαδή με τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον πολιτικό φιλελευθερισμό[3]. Πρέπει εν προκειμένω να ομολογήσουμε ότι στην Ορθοδοξία η κουλτούρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων απουσιάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και στην ίδια την ιστορική πράξη[4]. Πολλοί Ορθόδοξοι θεολόγοι αντιλαμβάνονται τη φιλοσοφία των δικαιωμάτων ως μια εξέγερση ενάντια στη θεϊκή τάξη που στοχεύει στην αντικατάσταση της από καθαρά ουμανιστικές αρχές, που θα οδηγήσουν με τη σειρά τους στην αποσύνθεση και τον κατακερματισμό της κοινωνικής και κοινοτικής ζωής.

Οι Ορθόδοξοι επικριτές των δικαιωμάτων υποστηρίζουν ότι ολόκληρο το «παράδειγμα» της Νεωτερικότητας θεμελιώθηκε σε μια εγωκεντρική προοπτική, σύμφυτη με μια μη-σχεσιακή, αυτόνομη και ατομικιστική κατανόηση του ανθρώπου.[5]

Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα μας δίνεται από το επίσημο κείμενο του 2008 «Η Θεμελιώδης Διδασκαλία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για την Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, την Ελευθερία και τα Δικαιώματα»[6], το οποίο εστιάζει κυρίως στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και διακατέχεται από τις έννοιες της αμαρτίας και του κακού.

Αυτό που φαίνεται προβληματικό σε αρκετούς Ορθόδοξους ιεράρχες και στοχαστές είναι η υπερέξαρση της ατομικότητας και της υποκειμενικότητας που συνεπάγονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, και που έρχονται σε αντίθεση με τον κοινωνικό και κοινοτικό χαρακτήρα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και παράδοσης. Απέναντι στα «ατομικά δικαιώματα» της ατομοκεντρικής Δύσης, οι εν λόγω ιεράρχες και θεολόγοι αντιτείνουν τα «κοινοτικά δικαιώματα» της κοινοτικής Ανατολής. Πόσο ασύμβατο είναι, όμως, εντέλει το Ορθόδοξο εκκλησιαστικό όραμα και φρόνημα με την ανάδυση του υποκειμένου και της ατομικότητας; Πόσο «κοινοτικό» και πόσο κολλεκτιβιστικό είναι το εκκλησιαστικό ήθος και η θεολογική αυτοσυνειδησία της Ορθοδοξίας; Και γιατί είναι αναγκαίο να θεωρήσουμε ως αυτονόητη την ταύτιση μεταξύ «κοινωνικού» και «κοινοτικού»;

II. Το Ατομικό Υποκείμενο και η Κοινωνική Διάσταση του Χριστιανισμού

Όπως είναι γνωστό η θρησκεία στις παραδοσιακές κοινωνίες ήταν ανέκαθεν ένα υπερατομικό, διαπροσωπικό, κοινοτικό, συλλογικό και κοινωνικό φαινόμενο. Ειδικότερα η Ορθοδοξία προϋποθέτει την κοινωνική διάσταση, καθώς η ίδια της η ύπαρξη ταυτίζεται με τις έννοιες του «σώματος» και της «κοινωνίας», όπως και με την εσχατολογική και ευχαριστιακή κοινότητα των πιστών.

Ακριβώς αυτή τη συνείδηση χαρισματικής συνύπαρξης, τον κοινωνικό, κοινοτικό και «συγκροτημένο» χαρακτήρα της χριστιανικής ύπαρξης υποδηλώνει η επιλογή του ελληνικού πολιτικού όρου Εκκλησία με τον οποίο οι πρώτοι χριστιανοί σήμαναν την ταυτότητά τους. Από την άποψη αυτή η Εκκλησία δεν αποτελεί ιδιωτική αλλά μάλλον δημόσια υπόθεση, γεγονός που φαίνεται ασύμβατο με τις προτεραιότητες της Νεωτερικότητας, μια ασυμβατότητα που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο τής στερεοτυπικά αρνητικής στάσης απέναντι στη θρησκεία πολλών από τους διανοούμενους που δηλώνουν πιστοί στις αρχές της Νεωτερικότητας.

Με τη σειρά της η στάση αυτή προκαλεί τα αμυντικά αντανακλαστικά των Ορθοδόξων θεολόγων, διότι μια τέτοιου είδους ατομικιστική και ιδιωτική εκδοχή της πίστης και της θρησκείας όπως προβάλλεται από τη Νεωτερικότητα, αντιτίθεται άμεσα στις προτεραιότητες της κοινωνικής παράδοσης της Ορθοδοξίας και τις προϋποθέσεις της σχεσιακής οντολογίας και της θεολογίας του προσώπου. Η τελευταία αναπτύχθηκε στο πλαίσιο των ερωτημάτων που θέτει η Νεωτερικότητα και αντιπροσωπεύει την πιο πρωτότυπη σύνθεση της σύγχρονης Ορθόδοξης θεολογίας. Με ρίζες στη ρωσική θρησκευτική φιλοσοφία και τη θεολογία της διασποράς και κύριους εκπροσώπους τους Νικολάι Μπερντιάεφ, Σεργκέι Μπουλγκάκωφ και Βλαντιμίρ Λόσκι, η εν λόγω θεολογία έφτασε στο αποκορύφωμά της με τα έργα των σύγχρονων Ελλήνων θεολόγων, κυρίως του Χρήστου Γιανναρά και του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα, εγκαινιάζοντας έναν γόνιμο διάλογο ανάμεσα στις απαντήσεις της ελληνικής πατερικής σκέψης στο οντολογικό ερώτημα και στα ρεύματα της φαινομενολογίας και του υπαρξισμού, καθιστώντας θεμελιώδη την έννοια του προσώπου για την οντολογία και τη θεολογία[7].

Η σύνδεση και η θετική θεώρηση της σχέσης κοινοτικού και ατομικού, της Ορθοδοξίας και του Βυζαντίου αφενός και του Διαφωτισμού αφετέρου, και επομένως της Ορθόδοξης παράδοσης και της θεολογίας του προσώπου με τα ανθρώπινα δικαιώματα, υποστηρίζεται σαφώς από τον διακεκριμένο πατρολόγο και βυζαντινολόγο, και ιερέα της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στις Η.Π.Α και στη Μεγάλη Βρετανία π. John A. McGuckin. Σε αντίθεση με τους Ορθόδοξους διανοούμενους που εισήγαγαν και υποστήριξαν τη ριζική διάκριση και διχοτομία μεταξύ των προαναφερθέντων εννοιών, ο McGuckin θεωρεί ότι υφίσταται στενή συνάφεια μεταξύ των θεολογικών αρχών που διατυπώθηκαν από τους θεολόγους της πρώιμης εκκλησίας και των θεωριών του Διαφωτισμού που τις διαδέχτηκαν[8]. Η εν λόγω «φιλοευρωπαϊκή» κατανόηση της πνευματικής και πολιτισμικής κληρονομιάς του Βυζαντίου, του επιτρέπει να διακρίνει τα στοιχεία που συνδέουν το Βυζάντιο με τη Δύση, καθώς και την ανάδυση της ιδέας του ατόμου και του υποκειμένου στον ανατολικό χριστιανικό πολιτισμό (ιδιαίτερα στο Κανονικό Δίκαιο) ως προμήνυμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Πράγματι, μια από τις πιο σημαντικές ανατροπές –αν όχι η πιο σημαντική– που συνοδεύει τη Νεωτερικότητα, είναι η ανάδυση του υποκειμένου και του ατόμου. Ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία, το άτομο αποκτά αξία καθεαυτό. Για πρώτη φορά, η έννοια του ατόμου αποκτά τέτοια σημασία και τοποθετείται υπεράνω της κοινότητας, της οργανωμένης ομάδας και των δεσμών πολιτισμικής κληρονομιάς.

Πόσο ξένα είναι, όμως, τα χαρακτηριστικά αυτά με τις αλλαγές που επέφερε η εμφάνιση του αρχέγονου χριστιανισμού, με την έμφαση που δίνει το Ευαγγέλιο στην ανεπανάληπτη μοναδικότητα και αξία του ανθρώπινου προσώπου, καθώς και με τις χριστιανικές επαγγελίες, που ως ένα βαθμό πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των εκκλησιαστικών κοινοτήτων, όπως την αποϊεροποίηση του Καίσαρα και της πολιτικής εξουσίας, την αποδέσμευση του ανθρώπου από την θρησκευτικού και πολιτικού τύπου υποταγή στο κράτος ή την ιεροποιημένη πολιτική εξουσία, την απελευθέρωση από τη βιολογική υποταγή στη φυλή, την πατριαρχική οικογένεια, τη φατρία και τους συγγενείς; Τι άλλο εν τέλει ήταν ο πρώιμος χριστιανικός αγώνας για το «δικαίωμα» της μεταστροφής, αν όχι το «δικαίωμα» των ατόμων να απελευθερωθούν από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των προγόνων τους και από την κοινοτική τους παράδοση;[9] Τι άλλο είναι σήμερα ο αγώνας πολλών χριστιανών που ζουν σε μουσουλμανικές χώρες επιδιώκοντας την κατάργηση των νόμων περί βλασφημίας,αν όχι το «δικαίωμα» αυτόνομων ατόμων, τα οποία αποζητούν την ελευθερία επιλογής της δικής τους πορείας, η οποία μπορεί να είναι διαφορετική ή ακόμη και αντίθετη με την παράδοση ή την κοινότητά τους;

Ενώ στους Ορθόδοξους θεολογικούς κύκλους υπογραμμίζεται συνήθως η αποφασιστική συμβολή της ελληνικής πατερικής σκέψης στη θεολογία και την οντολογία του προσώπου, συχνά λησμονείται ή παραβλέπεται η συμβολή του χριστιανισμού, δυτικού και ανατολικού, στην ανάδυση του υποκειμένου και τη χειράφετησή του (σύμφωνα με μια εσχατολογική και θεολογική προοπτική) από τους δεσμούς της πόλης ή του κράτους, της ομάδας, της φυλής, της οικογένειας κ.λπ., όπως αυτό μαρτυρείται από την περίπτωση της πνευματικής αυτοβιογραφίας και τα εξέχοντα παραδείγματα του Αυγουστίνου στη Δύση και του Γρηγορίου Θεολόγου στην Ανατολή.

Αξίζει εν προκειμένω να σημειωθεί το γεγονός ότι η προσωπική αποδοχή του μηνύματος του Ευαγγελίου και η εισδοχή στο σώμα της Εκκλησίας δεν μπορεί να γίνει κατανοητή επί τη βάσει συλλογικοτήτων όπως αυτές του λαού, του έθνους, της γλώσσας, του πολιτισμού κ.λπ., αλλά μόνο επί τη βάσει μιας απολύτως προσωπικής επιλογής, απαλλαγμένης από κάθε είδους βιολογικό, πολιτισμικό ή εθνοτικό / εθνικό προκαθορισμό. Το ριζικά νέο στοιχείο που εισάγει ο εκκλησιαστικός τρόπος ζωής αποτελεί η προσωπική κλήση που μας απευθύνει ο Θεός διά του Ιησού Χριστού για ευαγγελισμό, συνάντηση και κοινωνία μαζί Του. Γι’ αυτό και η κλήση και η αποκάλυψη του Θεού απευθύνονται στο πρόσωπο αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί κοινότητα, είναι ιδρυτική του προσώπου αλλά και της κοινότητας των πιστών (όπως γίνεται φανερό από την κλήση των δώδεκα μαθητών του Ιησού που συμβολικά αντιπροσωπεύουν τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ). Είναι μάλλον περιττό να τονιστεί ότι το «προσωπικό» δεν σημαίνει απλά «ατομικό», αλλά ούτε και «συλλογικό», διότι η προσωπική κλήση, καθώς και η ανταπόκριση σ’ αυτήν δεν οδηγούν ούτε στον ατομικισμό, ούτε στον κολλεκτιβισμό, αλλά στην εκκλησιαστική κοινωνία των προσώπων και την κοινωνία των αγίων. Υπερβαίνοντας λοιπόν ό,τι συνέβαινε στην Π.Δ., όπου η κλήση και η συμφωνία - διαθήκη του Θεού με το λαό του τον Ισραήλ, παρ’ ότι δεν αγνοούσε το προσωπικό στοιχείο, ήταν αδιανόητη χωρίς την έννοια του έθνους ή του περιούσιου λαού, χωρίς τη σχέση με τη γη των πατέρων, η Κ.Δ., μοιάζει να αγνοεί αυτή την προοπτική. Η κλήση των δώδεκα (Μτ 4:18-22· 10:1-4· Μκ 1:16-20· 3:13-19· Λκ 5:1-1· 6:12-16) που ακολουθείται από την ανάλογη πρόσκληση που απευθύνει ο Ιησούς και σε άλλους (πρβλ. Μκ 10:21· Λκ 9:59-62), η μεταστροφή του Παύλου στο δρόμο προς τη Δαμασκό (Πραξ 9:1-19,πρβλ. Πραξ 22:6-16· 26:12-18), η παραβολή του καλού Σαμαρείτη (Λκ 10:25-37), η συνάντηση του Ιησού με τον Ζακχαίο (Λκ19:1-10), την ειδωλολάτρισσα Χαναναία (Μτ 15:21-28· Μκ 7:24-30), το Ρωμαίο εκατόνταρχο (Μτ 8:5-13· Λκ 7:1-10· Ιω 4:43-54) ή ακόμη με τη Σαμαρείτισσα στο φρέαρ του Ιακώβ (Ιω 4:4-42), για να σταθούμε σε ορισμένα ευαγγελικά παραδείγματα, όχι μόνον συνιστούν απολύτως προσωπικά γεγονότα και επιλογές που δεν διαμεσολαβούνται από καμιάς μορφής συσσωματώσεις και κοινότητες, από θρησκευτικές, εθνικές, γλωσσικές, πολιτιστικές ή ταξικές συλλογικότητες, αλλά πολύ συχνά οι παραπάνω προσωπικές επιλογές στρέφονται εναντίον των συγκεκριμένων κοινοτήτων / συλλογικοτήτων ή παραβιάζουν το πλαίσιο και τα όρια που αυτές έχουν θέσει, χωρίς εν τούτοις και να οδηγούν οι επιλογές αυτές και σε μια ιδιωτική θρησκευτικότητα ή ατομική εκδοχή της πίστης και της σωτηρίας.

III. Μελλοντικές Προοπτικές

Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι η θεολογία του προσώπου, η σπουδαία αυτή Ορθόδοξη θεολογική σύνθεση και κατάκτηση του 20ού αιώνα, πολύ συχνά παρέμεινε όχι μόνο κοινωνικά αδρανής, αλλά, επιπλέον, κατανοήθηκε σε αντίθεση προς τη νεωτερικότητα και ιδίως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είναι επείγουσα ανάγκη η υπέρβαση αυτής της ατυχούς και τραγικής παρεξήγησης.

Ελπίζουμε ότι μια νέα γενιά Ορθοδόξων θεολόγων, λαμβάνοντας υπόψη της τη γνώση και τη συνεισφορά των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, θα μπορέσει να επανερμηνεύσει και να αναπτύξει περαιτέρω προς νέες κατευθύνσεις τη θεολογία του προσώπου, η οποία παρά το γεγονός ότι αντιπροσωπεύει μια ριζικά αντι-ατομοκεντρική θεώρηση για την Εκκλησία, την πίστη, τη ζωή και τον άνθρωπο, δεν μπορεί εντούτοις να αξιοποιηθεί όταν τίθεται εκτός του πλαισίου της νεωτερικότητας και των ερωτημάτων που αυτή θέτει, εφόσον στην ουσία σ’ αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει, όπως σημειώνει και ο συνάδελφος Θεόφιλος Αμπατζίδης[10]. Στο βαθμό που η θεολογία του προσώπου ενώνει το ατομικό με το κοινωνικό/κοινοτικό, μπορεί να συμβάλει περαιτέρω στην επίτευξη της επιδιωκόμενης σύνθεσης της Ορθοδοξίας με τη Νεωτερικότητα / Μετα-νεωτερικότητα, καθώς και στην υπέρβαση της μονομέρειας τόσο του ατομοκεντρισμού όσο και του κοινοτισμού.

IV. Αναφορές σε σύγχρονα ζητήματα και στην πανδημία

Όσα παραπάνω εκτέθηκαν θα μπορούσαν ίσως να φανούν στα μάτια κάποιων ως ανέφελες και ανέξοδες θεωρητικές ενατενίσεις αν η επικαιρότητα της πανδημίας δεν μας υποχρέωνε να σκεφτούμε και να στοχαστούμε με περισσότερη προσοχή τα θέματα που αναφέρονται στη σχέση του εγώ με το εσύ, του ατομικού και του κοινωνικού, των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων. Όπως ελέχθη στην αρχή της ομιλίας, μια διάχυτη επιφυλακτικότητα ή και ανοιχτή εχθρότητα φαίνεται να χαρακτηρίζει τη στάση πολλών Ορθοδόξων, κυρίως στις κατά παράδοση Ορθόδοξες χώρες, απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που χωρίς κανένα πρόβλημα ή ανάχωμα, όλη η αντιφιλελεύθερη ρητορεία και καρικατούρα διαφόρων κοσμικών κύκλων, τόσο από την άκρα ή τη λαϊκή δεξιά όσο και από την αντι-ευρωπαϊκή αριστερά να γίνει ενθουσιωδώς δεκτή από πολλούς ορθόδοξους κύκλους. Έτσι εκφράσεις όπως δικαιωματιστές, δικαιωματισμός, «φιλελέ», κ.λπ., εισήλθαν πανηγυρικά στο Ορθόδοξο ιδιόλεκτο για να σημάνουν μία ατομοκεντρική και εγωιστική στάση ζωής εμπνεόμενη από δυτικά πρότυπα, σε αντίθεση με την υποτιθέμενη κοινωνιοκεντρική παράδοση και πράξη της Ορθόδοξης Ανατολής. Το πόσο βέβαια κοινωνιοκεντρική είναι η στάση μας, επί παραδείγματι ημών των Ορθοδόξων Ελλήνων, φαίνεται από πολύ απλά πράγματα: από το ότι εισάγουμε φιάλες αίματος από την Ελβετία, «το άντρο του ατομικισμού και του Προτεσταντισμού». Ότι είμαστε από τις τελευταίες χώρες στη δωρεά οργάνων. Από τη συμπεριφορά μας στα μέσα μαζικής μετακίνησης και μεταφοράς και από τις συζητήσεις στα ταξί, από τις εφόδους στα σούπερ μάρκετ σε περιόδους κρίσης, από το πως ξοδεύουμε αλόγιστα το νερό για να δροσιστούμε καταβρέχοντας τους δρόμους τη στιγμή που άλλοι γείτονές μας δεν το έχουν ούτε για τα στοιχειώδη, από την εντελώς εγωκεντρική κατανάλωση ρεύματος τα καλοκαίρια σε περιόδους καύσωνα, καθώς και από δεκάδες άλλα παραδείγματα.

Με αυτά και με εκείνα χτίστηκε ένα συλλογικό υπερεγώ, ένας εθνοπολιτισμικός εγωισμός με χροιά Ορθοδοξίας αλλά με αφετηρία τα γνωστά ανθρώπινα πρωτόγονα ορμέφυτα, που δεν ανέχεται μύγα στο σπαθί του, καμία υπόδειξη, σύσταση ή και περιορισμό όταν οι συνθήκες το επιβάλλουν. Και έτσι λοιπόν, βοηθούσης της παθητικότητας της Διοικούσας Εκκλησίας που φοβάται να αναλάβει της ευθύνες της, αλλά και του γεροντισμού που στη δίψα του για έλεγχο και κυριαρχία επί των ανθρώπων έχει πλέον καταλάβει και τις τελευταίες περιοχές ελεύθερης και αδέσμευτης ζωής των πιστών και που δεν περιορίζεται πια μόνο στο «δεσμείν και λύειν» τα αμαρτήματα, αλλά φιλοδοξεί να υποκαταστήσει και τους γιατρούς και την ιατρική επιστήμη, με αποτέλεσμα τον θάνατο εκατοντάδων κληρικών και χιλιάδων ανεμβολίαστων λαϊκών, γινόμαστε με έκπληξη μάρτυρες ριζικών ανατροπών και ανακατατάξεων: όσοι ήταν υπέρμαχοι των ατομικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δέχτηκαν σχετικά εύκολα και χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα την περιστολή ή και ολική αναστολή τους για ένα διάστημα, θέτοντας υπεράνω όλων την αξία της ανθρώπινης ζωής, το γενικό καλό, το αγαθό της δημόσιας υγείας και την προστασία των ευάλωτων και ευπαθών ομάδων, διαψεύδοντας πανηγυρικά όλα τα φληναφήματα περί ανθρωπολογικής αλλοίωσης και διολίσθησης σε ένα εγωκεντρικό ψυχισμό στερούμενο σχεσιακότητας και κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, με έκπληξη είδαμε πολλούς από όσους υπερασπίζονταν την κοινοτική και κοινωνιοκεντρική παράδοση της Ορθοδοξίας και το κοινωνικό της ήθος, και καταφέρονταν με δριμύτητα εναντίον του δικαιωματισμού και των δικαιωματιστών, να επικαλούνται, από κοινού με τους πάσης φύσεως ακραίους της δεξιάς, της αριστεράς και των εναλλακτικών θεραπειών, αυτά ακριβώς που μέχρι πριν λίγο απέρριπταν και αρνούνταν, δηλ., τα ατομικά δικαιώματα ή και τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, προκειμένου να αποφύγουν τον εμβολιασμό και την τήρηση των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης για την αποφυγή διασποράς του κορωνοϊού! Με τη στάση τους αυτή όχι μόνο διαψεύδουν και ακυρώνουν στην πράξη όλη τη σχετική Ορθόδοξη μυθολογία και παραφιλολογία, αλλά επιπλέον συμπεριφέρονται απροκάλυπτα με τον πλέον υποκριτικό τρόπο: διεκδικούν με φανατισμό για τον εαυτό τους, τα δικαιώματα τα οποία σταθερά και επίμονα αρνούνται για τους «άλλους»: τους ετερόδοξους, τους ετερόθρησκους, τους ομοφυλόφιλους, τους μετανάστες και τις κάθε λογής μειονότητες. Δεν ξέρω πόσο μακρυά είμαστε εδώ από το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», αλλά σίγουρα είμαστε πολύ μακρυά από το αυθεντικό πνεύμα του Ευαγγελίου και από το φρόνημα των αγίων και των ασκητών της ερήμου.

Η συζήτηση βέβαια περί δικαιωμάτων και η σύνδεσή της με σύγχρονα ζητήματα θέτει επί τάπητος και μια σειρά από κρίσιμα και δύσκολα ερωτήματα. Για παράδειγμα, είναι δυνατόν εν μέσω πανδημίας, να αποφαίνεται για ιατρικά θέματα και επιδημιολογικά ζητήματα ο ηγούμενος μιας μονής ή ο επίσκοπος μιας Μητρόπολης, τη στιγμή κατά την οποία υπάρχουν εξειδικευμένα και εξουσιοδοτημένα πρόσωπα εντός του δημόσιου χώρου (δηλ., οι γιατροί, οι βιολόγοι, οι υπεύθυνοι φορείς της πολιτείας κ.λπ.) που μπορούν και έχουν τις γνώσεις και την αρμοδιότητα προκειμένου να ενημερώνουν για τέτοιου είδους ζητήματα; Υπάρχει άραγε ένας χώρος στον οποίο η Εκκλησία δεν έχει δικαίωμα ούτε αρμοδιότητα να παρέμβει; Η δημόσια υγεία επί παραδείγματι, είναι ένας από τους χώρους αυτούς; Κι ακόμη: Μπορούν οι θεολόγοι και οι εκκλησιαστικοί ηγέτες και ταγοί, να καθορίζουν τι πρέπει να γίνει με τα εμβόλια και όλα τα συναφή με την πανδημία θέματα; Νομίζω ότι όσο κι αν στην κορυφή της Εκκλησίας καταβλήθηκε προσπάθεια για σύνεση και μετριοπάθεια, ως εκκλησιαστικό σώμα αποτύχαμε. Αφήσαμε τις ακραίες και ανεύθυνες φωνές να ακουστούν ηχηρά και να επικρατήσουν, επιτρέψαμε στους «γέροντες» να υποκαταστήσουν τους γιατρούς και να οδηγήσουν χιλιάδες πιστούς στον θάνατο· δεν τολμήσαμε να καταγγείλουμε τη δαιμονοποίηση της επιστήμης (και των εμβολίων) που επέβαλαν οι υπερορθόδοξοι φονταμενταλιστές και τη μετατροπή της εξομολόγησης σε μάθημα συνωμοσιολογίας. Είναι άραγε τυχαίοι οι τόσοι θάνατοι αρχιερέων, ιερέων, μοναχών (εντός και εκτός Αγίου Όρους) και πιστών λαϊκών; Και τι θα γίνει με τους πνευματικούς και εξομολόγους που εξαιτίας του φανατισμού και της πνευματικής τους μυωπίας «πήραν στο λαιμό» τους τόσους ανθρώπους και τους άφησαν να πεθάνουν αβοήθητοι, ενώ δίπλα τους υπήρχαν τα εμβόλια («δώρα του Θεού στον άνθρωπο δια της επιστήμης», σύμφωνα με φωτισμένους κληρικούς και θεολόγους), βάφοντας έτσι ουσιαστικά «τα χέρια τους με αίμα»; Θα τους επιβληθεί το επιτίμιο για την ανθρωποκτονία εξ αμελείας ή ακόμη και για την αυτουργία σε φόνο που προβλέπεται για ανάλογες περιπτώσεις από το «Πηδάλιο» (στο οποίο κατά τα άλλα αρέσκονται τόσο πολύ να παραπέμπουν);[11] Ή, τι θα γίνει με όσους φαντασιώνονται ότι εφαρμόζουν το «πειθαρχείν δει Θεώ μάλλον ή ανθρώποις» (Πραξ 5:29), ξεχνώντας ότι αυτός που ξεστόμισε τη βαριά αυτή κουβέντα δεν ήταν υπάλληλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ούτε έστειλε συνανθρώπους του στο θάνατο προκειμένου να εκτελέσει τα «θρησκευτικά του καθήκοντα»! Στην παράδοση της Εκκλησίας οι άγιοι και οι ασκητές θυσιάζονται οι ίδιοι, δεν θυσιάζουν άλλους για χάρη τους… Ο Χριστός όλους αυτούς τους μήνες της πανδημίας βρίσκεται στις κλίνες των νοσοκομείων και τις ΜΕΘ και δεν μπορεί να εγκλωβίζεται στους τέσσερις τοίχους ενός χειροποίητου ναού ή σε μια εμμονικού τύπου θρησκευτική καθηκοντολογία. Το «έλεον θέλω και ου θυσίαν» (Μτ 9:13, 12:7), δεν μπορεί να αντικαθίσταται από μια φορμαλιστική θρησκευτικότητα που μετράει την πιστότητα στον Χριστό με την απαρέγκλιτη τήρηση ή εκπλήρωση των λεγόμενων «θρησκευτικών καθηκόντων», ακόμη και όταν αυτά οδηγούν στον θάνατο και τη διασπορά του ιού!…[12]

Στην πρόσφατη επίσκεψη - προσκύνημά του στο Άγιον Όρος ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος έδειξε ότι έχει πλήρη επίγνωση του προβλήματος και δεν παρέλειψε να το επισημάνει και να απευθύνει σε αυστηρό ύφος προς τους πολυπράγμονες μοναχούς τις ανάλογες νουθεσίες. Όπως χαρακτηριστικά υπενθύμισε: «Τάξις ιδιαιτέρα και χάρισμα εξαιρετικόν τυγχάνουν οι Μοναχοί. Και ως ετονίσαμεν και άλλοτε, ευρισκόμενοι εν Αγίω Όρει: “Οι Μοναχοί δεν είναι υπεράνω της Εκκλησίας ή παρά τη Εκκλησία, αλλά εν τη Εκκλησίᾳ, και μάλιστα ως επίλεκτον σύνταγμα αυτής“. […] Η αγωνία του Πατριάρχου είναι διαρκής και έντονος δια την ενόριον πορείαν σας. Οι κίνδυνοι και οι πειρασμοί είναι πολλοί. Ο μοναχὸς ευκόλως δύναται να παρασυρθή και να θεωρήση τον εαυτόν του τεταγμένον εις την επιτήρησιν του Κυριακού Σώματος και να περιβληθή μερίμνας και ευθύνας αντιθέτους προς την εις Χριστόν αφιέρωσίν του. Βεβαίως, και το ενδιαφέρον των μοναχών διά την Εκκλησίαν είναι εποφειλόμενον και ουσιώδες, αλλά εκδηλούται διαφόρως. Η καρδιακή προσευχή, η τήρησις των μοναχικών υποτυπώσεων, η καθαρότης των λογισμών, η ακατάπαυστος λατρεία του Θεού, η καύσις της καρδίας του υπέρ πάσης της κτίσεως, ο έμπειρος και συνεπής λόγος, είναι αι κύριαι εκδηλώσεις του ενδιαφέροντος και της αγάπης του μοναχού διά την Εκκλησίαν του Χριστού. Αι ενασχολήσεις των μοναχών με τα επί μέρους εκκλησιαστικώς δρώμενα, άνευ της προσκλήσεως των κατά τόπους Επισκόπων, και μάλιστα εντόνου και θερμής, είναι καταδικαστέαι, καθώς θάττον ή βράδιον θα επιφέρουν προβλήματα, ήτοι συγκρίσεις, κρίσεις, επικρίσεις, ταραχάς και διχοστασίας. Δεν είναι έργον του μοναχού η παράλληλος δράσις του προς την εκασταχού τοπικήν Εκκλησίαν. Ο μοναχός διδάσκει, φωτίζει και αγιάζει τον περίγυρόν του με την συνεπή του ζωήν, με τους αγώνας, την μετάνοιαν, τα δάκρυα, την άσκησιν, την ησυχίαν, την αφάνειαν, την ακατάπαυστον προσευχήν. Η καθ’ ημέραν ιερουργία των φρικτών μυστηρίων εις την θείαν Ευχαριστίαν αποτελεί την ουσιώδη προσφοράν σας, αγαπητοί πατέρες και τέκνα εν Χριστώ Ιησού ηγαπημένα. Δι’ αυτής αγιάζεσθε και αγιάζετε τον κόσμον ολόκληρον. Αυτή είναι η μεγαλυτέρα, ασφαλεστέρα και αποτελεσματικοτέρα ιεραποστολή σας. Ατυχώς εκ ποικίλων αφορμών, ως επί παραδείγματι της παραχωρήσεως της Αυτοκεφαλίας εις την Εκκλησίαν της Ουκρανίας και της πανδημίας του κορωνοϊού, ακούονται φωναί –μετά λύπης και πικρίας λέγομεν, και εκ του μοναχικού χώρου– αίτινες αμφισβητούν και ανατρέπουν όλην την αγίαν και πνευματέμφορον δομήν της Εκκλησίας. Έχοντές τινες “ζήλον ου κατ’ επίγνωσιν” (πρβλ. Ρωμ. ι´, 2) εξαπολύουν ύβρεις και συκοφαντίας κατά της Εκκλησίας –εξαιρέτως δε κατά της Μητρός των Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας– επικαλούμενοι τερατώδεις αιτιάσεις και λεπτολογούντες την τρυμαλιάν και αγνοούντες την κάμηλον»[13].

Η πατριαρχική παρέμβαση για τον μοναστικό «ακτιβισμό» στέλνει πολλαπλά μηνύματα προς κάθε κατεύθυνση και οφείλει να μας προβληματίσει ως προς το παράδοξο της θεολογικής άρνησης των ανθρωπίνων / ατομικών δικαιωμάτων και της επιλεκτικής υιοθέτησής τους προκειμένου κάποιοι να υπερασπιστούν την πλέον σκοταδιστική και οπισθοδρομική εκδοχή Ορθοδοξίας.

[1] Πρβλ. Κωνσταντίνος Δεληκωσταντής, «Ορθοδοξία και Ανθρώπινα Δικαιώματα», Στο Παντελής Καλαϊτζίδης και Νίκος Ντόντος (επιμ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, χειμερινό πρόγραμμα 2001-2002, Αθήνα, Ίνδικτος 2007, σσ. 181-182.

[2] Παντελής Καλαϊτζίδης, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα: Προλεγόμενα, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, Αθήνα: Ίνδικτος 2007.

[3] Samuel Huntington, «The Clash of Civilizations», Foreign Affairs, vol. 72, no 3 (Summer 1993), σσ. 22-49; Του ιδίου, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, μτφρ. Σήλια Ριζοθανάση, Αθήνα, TerzoBooks 1998, νεώτερη έκδοση, Αθήνα, Πατάκης 2017· Julia Kristeva, «Le poids mystérieux de l’orthodoxie», Le Monde, 18/19 Αvril 1999· Adamantia Pollis, «Eastern Orthodoxy and Human Rights», Human Rights Quarterly, 15 (1993), σσ. 339-356.

[4] Εξαίρεση αποτελούν η Τρίτη Προσυνοδική Πανορθόδοξη Διάσκεψη της Γενεύης (βλ. Επίσκεψις, έτος 17ο [1986], αριθμ. φύλ. 369, 15 Δεκεμβρίου, 1986) και το πρόσφατο κείμενο του Οικουμενικού Πατριαρχείου «“Υπέρ της του κόσμου ζωής”: Το κοινωνικό ήθος της Ορθόδοξης Εκκλησίας» (https://bit.ly/3uG7ddG), όπως επίσης και παλαιότερες τοποθετήσεις του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχη (Συνάντηση με το Μυστήριο. Μια σύγχρονη ανάγνωση της Ορθοδοξίας, Αθήνα, Ακρίτας 2011, σσ. 152-182), του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου (Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία. Μελετήματα Ορθόδοξου Προβληματισμού, Ακρίτας 2000, σσ. 65-106), του καθηγητή Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή (Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Δυτικό ιδεολόγημα ή Οικουμενικό ήθος;, Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη 1995), καθώς και πιο πρόσφατα νεώτερων Ορθοδόξων θεολόγων οι απόψεις των οποίων καταγράφονται στον τόμο Elisabeth - Alexandra Diamantopoulou and Louis-Leon Christians (eds), Orthodox Christianity and Human Rights in Europe. A dialogue between Theological Paradigms and Socio-Legal Pragmatics, Brussels, Peter Lang 2018.

[5] Βλ. κυρίως Χρήστου Γιανναρά, Η απανθρωπία του δικαιώματος, Αθήνα, Δόμος 1998· Του ιδίου, «Ανθρώπινα δικαιώματα και Ορθόδοξη Εκκλησία», "Εις μικρόν γενναίοι": οδηγίες χρήσεως, Αθήνα, Πατάκης 2003, σσ. 277-288. Πρβλ. επίσης, Vigen Guroian, «Human Rights and Modern Western Faith: An Orthodox Christian Assessment», Journal of Religious Ethics, 26 (1998), σσ. 241-247· Métropolite Cyrille de Smolensk et de Kalliningrad (νυν Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου), L’Evangile et la liberté. Les valeurs de la Tradition dans la société laïque, Précédé d’un entretien avec le Frère Hyacinthe Destivelle et le Hiéromoine Alexandre (Siniakov), traduction du russe et notes Hyacinthe Destivelle et Alexandre Siniakov, Paris, Cerf 2006, σσ. 177-200· Bishop Hilarion Alfeyev, Orthodox Witness Today, Geneva, WCC Publications 2006, σσ. 216-251.

[6] «Η Θεμελιώδης Διδασκαλία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για την Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, την Ελευθερία και τα Δικαιώματα», προσπελάσιμο στο https://old.mospat.ru/gr/documents/dignity-freedom-rights/introduction/. Για την ανάλυση, ερμηνεία και κριτική του κειμένου αυτού βλ. Kristina Stoeckl, The Russian Orthodox Church and Human Rights, London and New York: Routledge 2014, ειδικά σσ. 69-90. Βλ., επίσης Alexander Agadjanian, «Liberal Individual and Christian Culture: Russian Orthodox Teaching on Human Rights in Social Theory Perspective», Religion, State, and Society, 38 (2010), σσ. 97-113· Aristotle Papanikolaou, Η Πολιτική της Θέωσης: Η Ορθοδοξία Συναντά την Δημοκρατία, μτφρ. Νικόλαος Ασπρούλης, Βόλος: Εκδοτική Δημητριάδος 2015, σσ. 158-159, 205-207.

[7] Βλ., αντί πολλών John D. Zizioulas, Being as Communion. Studies in Personhood and the Church, Crestwood, NY, St. Vladimir’s Seminary Press, 1985· Του ιδίου, Communion and Otherness: Further Studies in Personhood and the Church, London, T&TClark 2006· Χρήστος Γιανναράς, Το Πρόσωπο και ο Έρως, Αθήνα,Ίκαρος 2017 (1η έκδοση 1976).

[8] Βλ. John A. McGuckin, «The Issue of Human Rights in Byzantium and the Orthodox Christian Tradition», Στο John Witte Jr. and Frank S. Alexander (eds.), Christianity and Human Rights: An Introduction, Cambridge, Cambridge University Press 2010, σσ. 173-189. Πρβλ. Antonios Kireopoulos, «Seeking Justice and Promoting Human Rights: Orthodox Theological Imperatives or Afterthoughts?» Στο Matthew J. Pereira (ed.), Philanthropy and Social Compassion in Eastern Orthodox Tradition:P apers of the Sophia Institute Academic Conference, New York, Dec. 2009, New York: Theotokos Press 2010, σ. 237.

[9] Για τη σχέση μεταξύ εαυτού και θρησκευτικής μεταστροφής βλ. την ενδιαφέρουσα ανάλυση στο Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, «Ορφανό ή Νύφη; Ο ανθρώπινος εαυτός, οι συλλογικές ταυτότητες και η μεταστροφή», Στο Αθανάσιος Αντωνόπουλος και Σπύρος Παναγόπουλος (επιμ.), Επιστημονική Επιθεώρηση του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία», τόμ. Γ΄, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2012, σσ. 335-360.

[10] Θεόφιλος Αμπατζίδης, «Θεολογία του Προσώπου και Νεωτερική Ατομικότητα», Στο Καλαϊτζίδης και Ντόντος, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, σσ. 211-262.

[11] Βλ. Σχόλιο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στον 66ο Αποστολικό Κανόνα, Πηδάλιον, Αθήνα, εκδ. Αστέρος 1976, σελ. 86: «Σημείωσαι ότι ως φονεύς καταδικάζεται και εκείνος ο άνθρωπος, ο οποίος εν καιρώ πανώλης ηξεύρωντας ότι είναι μεμολυσμένος, υπάγει εις οίκους, και πολιτείας, και μολύνει και τους άλλους, και γίνεται πολλών φόνων αίτιος».

[12] Ευτυχώς δεν έλλειψαν οι κριτικές και αυτοκριτικές φωνές για την εκκλησιαστική αντιμετώπιση της πανδημίας. Βλ., για παράδειγμα τον συλλογικό τόμο Νικόλαου Ασπρούλη και Nathaniel Wood (επιμ.), Καιρός του ποιήσαι: Η Ορθοδοξία ενώπιον της πανδημίας του κορωνοϊού, Βόλος, Εκδοτική Δημητριάδος 2020, και ειδικά τις παρεμβάσεις των Σεβ. Μητροπολιτών Νιγηρίας Αλεξάνδρου και Αργολίδος Νεκταρίου, καθώς και του π. Αθανάσιου Καρατζογιάννη. Βλ., επίσης τις δημόσιες παρεμβάσεις του Σεβ. Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως Ανθίμου («Πιστέψαμε ότι είμαστε υπεράνθρωποι, κρύψαμε την προσβολή μας από τον ιό και οδηγηθήκαμε στον τάφο», https://rb.gy/bsmrr0 [τελευταία πρόσβαση 23-12-2021]), ή του π. Βασιλείου Θερμού («Φτάνει πια! Καμία κουβέντα χωρίς ευθύνη από εδώ και πέρα!», http://anastasiosk.blogspot.com/2020/12/blog-post_93.html/ [τελευταία πρόσβαση 23-12-2021] και «Εκκλησία και πανδημία: η επόμενη μέρα. Ή μήπως, η επόμενη νύχτα;…», https://www.eordaia.org/index.php/54-2020-martios/34943-ekklisia-kai-pandimia-i-epomeni-mera-i-mipos-i-epomeni-nyxta-grafei-o-p-vasileios-thermos/ [τελευταία πρόσβαση 23-12-2021]). Βλ., επίσης την ηχηρή παρέμβαση του Aρχιμ. Βαρθολομαίου, Ηγουμένου της (κανονικής) Ιεράς Μονής Εσφιγμένου του Αγίου Όρους, «Το ράσο δεν πρέπει να είναι “άσυλο”», https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/46741-to-raso-den-prepei-na-einai-asylo [τελευταία πρόσβαση 12-7-2022]. Η αρνητική επιρροή των γερόντων και πολλών πνευματικών στο θέμα του εμβολιασμού δεν διέλαθε της προσοχής και των θύραθεν δημοσιογράφων. Βλ., σχετικά Σταύρου Τζίμα, «“Πατέρες” του κινήματος κατά των εμβολίων – Η ισχυρή επιρροή μοναχών του Αγίου Όρους. Θεωρίες μοναχών για την πανδημία», Η Καθημερινή, 6-12-2021, και σε ηλεκτρονική μορφή: https://www.kathimerini.gr/society/561615121/pateres-toy-kinimatos-kata-ton-emvolion-i-ischyri-epirroi-monachon-toy-agioy-oroys/ [τελευταία πρόσβαση 23-12-2021], και Σάκη Μουμτζή, «Οι ιεράρχες πρώτης γραμμής», Η Καθημερινή, 23-12-2021, και σε ηλεκτρονική μορφή: https://www.kathimerini.gr/opinion/561642127/oi-ierarches-protis-grammis/ [τελευταία πρόσβαση 23-12-2021].

[13] Νουθετήριος Προσφώνησις της Α. Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου κατά την Σύναξιν της Αδελφότητος της Ιεράς Μονής Καρακάλλου Αγίου Όρους (28 Μαΐου 2022), https://fosfanariou.gr/index.php/2022/05/28/patr-omilia-pros-adelfotita-monis-karakallou/ [τελευταία πρόσβαση 12-7-2022].

Ο Παντελής Καλαϊτζίδης, Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ, είναι Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Ερευνητικός Εταίρος των Πανεπιστημίων KU Leuven και Münster, Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της European Academy of Religion. Το παρόν κείμενο αποτελεί συντομευμένη απόδοση διαδικτυακής διάλεξης που διοργάνωσε ο Πανελλήνιος Θεολογικός Σύνδεσμος «Καιρός» για την Αναβάθμιση της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης, στις 3-2-2022, με την ευκαιρία της εορτής των Τριών Ιεραρχών. Τα τμήματα Ι έως ΙΙΙ του παρόντος κειμένου αποτελούν συντομευμένη απόδοση στα ελληνικά του άρθρου Pantelis Kalaitzidis, «Individual versus Collective Rights: The Theological Foundation of Human Rights. An Eastern Orthodox View», δημοσιευμένου στον τόμο: Elisa Diamantopoulou and Louis-Léon Christians (eds), Orthodox Christianity and Human Rights in Europe: A Dialogue Between Theological Paradigms and Socio-Legal Pragmatics, Brussels: Peter Lang 2018, σσ. 273-296 (και σε ιταλική μετάφραση: Pantelis Kalaitzidis, Nel mondo ma non del mondo: sfide e tentazioni della chiesa nel mondo contemporaneo, traduzione, cura, prefazione di Luigi d’Ayala, Comunità di Bose, Magnano, Italy: Edizioni Qiqajon 2016, σσ. 149-178). Το τμήμα IV του παρόντος κειμένου δημοσιεύεται για πρώτη φορά.

Το εικαστικό θέμα αποτελεί λεπτομέρεια από τον πίνακα: Ο Χριστός εισέρχεται στις Βρυξέλλες (1889) του Βέλγου ιμπρεσιονιστή James Ensor (1860-1949) και βρίσκεται στη συλλογή του Μουσείου Getty στο Λος Άντζελες.

ΠΗΓΗ: πολυμερώς και πολυτρόπως

Καλόν Παράδεισο Γέροντα Επιφάνιε (1956-2020)

«Περπατούμε σαν ίσκιοι αδειανοί μέσα στον πύρινο κύκλο που δένουν γύρω μας τα πράγματα και τα θάματα του Κόσμου. 

»Γιατί η πιο μεγάλη δύναμη του Θεού είναι η φαντασία Του και η πιο μεγάλη χαρά του Θεού είναι η ανεξάντλητη φαντασία Του. Και το αγιόκλημα της αιώνιας άνοιξης που ανθίζει μέσα από την καρδιά του Θεού είναι πάλι το άνθισμα της φαντασίας Του. Μέσα στους ψίθυρους που βγαίνουν από το δάσος του Θεού, ακούμε τη γνώριμη γλώσσα του, τη μεγαλοπρεπή και ιερή. Αν την αφουγκραστούμε με ευλάβεια θα καταλάβουμε την παρουσία Του και θα του απαντήσουμε χαρούμενοι. Ναι Κύριε. Είμαστε μέσα στο απέραντα σχέδιο της Δημιουργίας Σου. Αγγίζουμε την πορφύρα Σου στο ρείθρο του αβλακιού που ποτάζει τα περιβόλια, και δεχόμαστε μέσα στις ανοιχτές φούχτες μας το δροσερό χαλάζι από το γέλιο Σου. Μην πάψεις να περπατάς πάνω στα χαμομήλια πλάι στα βήματά μας, και μην αφήσεις το αδύνατο χέρι μας από το κραταιό χέρι Σου, που μας οδηγεί προς τη χαρά της Ζωής! Αμήν!» 

Στράτης Μυριβήλης. (1962). «Όταν μας χαμογελά ο Θεός», στο: Το λογοτεχνικό τέταρτο του Μυριβήλη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σσ. 74-75.

Ποιητικές οικολογικές ευαισθησίες

«Στη βρύση νερό / το νερό για το χώμα / αγάπη των δύο». 

«Μη με αφήνεις / τζίτζικα στη σιωπή μου / χωρίς τον ήχο». 

«Να σε γνωρίσω / τζίτζικα ομόψυχε / Τι μέγα κεντάς;» 

«Έξω στο δάσος / κελαηδά ένα πουλί / ποιος είναι μόνος;» 

«Στο δάσος το πουλί / τρυπά τη σιωπή». 

ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΣΥΜΕΩΝ. (1994). Συμεών Μνήμα. Αθήνα: Άγρα.

Εκείνος ή εκείνη που θέλει να ακολουθήσει τα βήματα του Ιησού Χριστού και να συνεχίσει το έργο του, οφείλει να κάνει ό,τι ακριβώς έκανε Εκείνος

«Η Εκκλησία δεν είναι ένα νηπιαγωγείο όπου υπεύθυνοι και έμπειροι νηπιαγωγοί ποδηγετούν ανεύθυνα και άπειρα νήπια και διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους. Η Εκκλησία είναι μία κοινωνία ισότιμων συντρόφων με διαφορετικά ο καθένας χαρίσματα, μοναδικά αλλά απολύτως απαραίτητα για το σύνολο, που όλοι επηρεάζουν όλους και όλοι συμβάλλουν ή στην ανάπτυξη και την ολοκλήρωση και τη σωτηρία ή την έκπτωση και την απώλεια όλων. Σ’ αυτή τη κρίσιμη εκκλησιαστική πραγματικότητα αναφέρεται ο Ιησούς Χριστός όταν έλεγε “εις γαρ έστιν υμών ο διδάσκαλος ο Χριστός, πάντες δε υμείς αδελφοί έστε” (Ματθ. 23.9)».

π. ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΦΑΡΟΣ. (2006). Συγκυρίες και Επιλογές: Αυτοβιογραφία. Αθήνα: Αρμός, σσ. 189-190.

Εικόνα της Σταύρωσης του Χριστού (1546)· Κρητική Σχολή – Θεοφάνης ο Κρής. (Βλ. ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΤΡΙΝΕΛΗΣ – ΑΓΑΠΗ ΚΑΡΑΤΣΑΝΗ – ΜΑΡΙΑ ΘΕΟΧΑΡΗ. (1974). Μονή Σταυρονικήτα: Ιστορία – Εικόνες – Χρυσοκέντητα. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, σ. 83).