Παρόλα αυτά, καλή σχολική χρονιά!

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

«Δεν βρίσκω το λόγο να πάω το πρωί στο σχολείο. Σαν να με βάζεις φυλακή με τους χειρότερους φυλακόβιους και βασανιστές που μιλούν γλώσσες που δεν καταλαβαίνω και αυτό είναι το χειρότερο. Τι να μου πει η άλλη με τα αρχαία στο χέρι, όταν το μυαλό μου είναι πότε θα χάσουμε μάθημα, να κάνουμε κανένα τσιγάρο. Αυλή δεν έχουμε και μαζευόμαστε στις τουαλέτες. Ποντικάριοι… Γράφει ο άλλος σαράντα λεπτά στον πίνακα μαθηματικά και περιμένει εγώ να τον θαυμάσω. Τι λες ρε, και τι έκανα εγώ χθες στο φροντιστήριο; Τα ίδια και καλύτερα. Τουλάχιστον εκεί οι καθηγητές ενδιαφέρονται… Είναι μετά να μη βγεις να τα σπάσεις, να αλλάξουν όλα. Στο σχολείο είναι όλα σκ…».

Αντώνης από την Αθήνα, 18 ετών, στο: Τάξη + Αταξία. Οι νέοι φωνάζουν. Εισαγωγή – Επιμέλεια Μάριος Λιάγκης – Κουκουνάρας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2011, σ. 216.

Αύριο 1η Σεπτεμβρίου, τα σχολεία μας ανοίγουν για τους εκπαιδευτικούς και σε δέκα ημέρες ανοίγουν και για τους μαθητές. Δεν χωρά αμφιβολία ότι το δημόσιο ελληνικό σχολείο περνά βαθιά παρατεταμένη κρίση. Κάποτε, αν καλά θυμάμαι, σ’ ένα εκπαιδευτικό άρθρο, είχα διαβάσει πως η λέξη κρίση, στα κινέζικα έχει διπλή σημασία· σημαίνει κίνδυνος αλλά και ευκαιρία. Η σημερινή υπουργίνα Παιδείας, όπως άλλωστε και κάθε υπουργίνα και υπουργός Παιδείας στο παρελθόν, δεν χάνει την ευκαιρία να καυχάται γιατί το «μεταρρυθμιστικό» της πρόγραμμα κάνει το δημόσιο ελληνικό σχολείο πιο σύγχρονο και πιο ελκυστικό. Παραβλέπει, όμως, τον κίνδυνο που, συχνά πυκνά, πιο ειδικοί απ’ αυτή, με πραγματικό όραμα και γνώση για την Παιδεία, μετά επιτάσεως υποστηρίζουν: το δημόσιο ελληνικό σχολείο είναι χρησιμοθηρικό, οι μαθητές δεν το αγαπούν, είναι αδιάφοροι –εδώ ταιριάζει γάντι το «επιτήρηση και τιμωρία: η γέννηση της φυλακής» του Μισέλ Φουκώ-, είναι γεγονός η έλλειψη ουσιαστικής αξιολόγησης των εκπαιδευτικών -παρά τη «ρητορική μυθολογία» των δύο τελευταίων ετών ότι, δηλαδή, η αξιολόγηση που γίνεται είναι αποτελεσματική- όπως, επίσης, γεγονός είναι και η διεύρυνση κοινωνικών ανισοτήτων αφού οι βαθμοί ποτέ δεν είναι αθώοι· με άλλα λόγια ισχύει αυτό που έλεγε ο Δ. Ν. Μαρωνίτης: «από τα γράμματα, στα προγράμματα και τα παιδιά αγράμματα».

Πέραν τούτων, υπάρχουν και άλλα ηχηρά παρόμοια που, κατά κόρον, ως καινοτόμες μεταρρυθμίσεις προβάλλουν οι εκάστοτε Υπουργοί Παιδείας και, που, δείχνουν γιατί το δημόσιο ελληνικό σχολείο βρίσκεται σε παρατεταμένη κρίση: μετατροπή του σε κακέκτυπο του φροντιστηρίου, δεκάδες νέα σχολικά βιβλία, εξετασιοκεντρικός προσανατολισμός της διδακτέας ύλης, έλλειψη παιδαγωγικού ρόλου και εξωδιδακτικές ενασχολήσεις όλων των εκπαιδευτικών.

Όλα αυτά, όπως λένε πολλοί, ειδικοί και μη ειδικοί, αποτελούν δείγματα απαξίωσης του δημόσιου ελληνικού σχολείου, με αποτέλεσμα σε τέτοιες συνθήκες να είναι ουτοπικό να μιλάμε για ένα σχολείο όπου όλοι οι μαθητές θα μαθαίνουν γράμματα, όπου οι καλοί δάσκαλοι θα πιστεύουν στην παιδευσιμότητα όλων ανεξαιρέτως των μαθητών, όπου η εκάστοτε Υπουργοί Παιδείας δεν θα κάνουν φωτογραφικές «μεταρρυθμίσεις» που θα απορρυθμίζουν εκπαιδευτικούς και μαθητές, όπου το «Κουτί της Πανδώρας» στην εκπαίδευση δεν θα έχει ανυπολόγιστες και αρνητικές συνέπειες. Καταπώς λέει κι ο Νίκος Εγγονόπουλος: «[…] όλα τα περί Πανδώρας / και του κουτιού της / είναι ανάξια λόγου παραμύθια… / Ούτε η Πανδώρα ούτε οι θεοί της / βάλανε τίποτα μέσα στο κουτί / κι' ούτε με τ’ άνοιγμα / φύγαν τα δώρα / (που δεν υπήρχαν). / Προσποιήσεις ψευτιές (φτηνές ψευτιές) / ανέντιμες υποσχέσεις και προσδοκίες / μας κάναν να / πιστέψουμε πως κάτι έκλεινε μέσα το / κουτί / που είχε η Πανδώρα!», «Το Κουτί της Πανδώρας». Στην κοιλάδα με τους ροδώνες, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα (1978) 1987, σ. 101-102.  Παρόλα αυτά, καλή σχολική χρονιά!

ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗΣ. (2011). Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη. Αθήνα: Πεδίο, σ. 458.

Το κενό στην τρέχουσα Πολιτική

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Σε εποχές παρατεταμένης κρίσης του πολιτικού συστήματος, όπως αυτή που περνάμε, πολλοί ζητούν τον παρεμβατικό λόγο των πνευματικών ανθρώπων, όπως έχει καθιερωθεί να χαρακτηρίζονται. Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι φορές που είναι ανάγκη επιτακτική η κριτική-τους στα πολιτικά δρώμενα του τόπου-μας. Στους αντιφατικούς και άκρως παράλογους καιρούς-μας, όλοι σχεδόν διαπιστώνουμε το τεράστιο κενό που έχουν οι πολιτικοί με την πολιτική τους σε προβλήματα που αντιμετωπίζει ο λαός-μας, οικονομικά, κοινωνικά, εθνικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά. Καθώς φαίνεται, οι πολιτικοί μεριμνούν περισσότερο για τα ατομικά και τα κομματικά-τους οφέλη, παρά για το κοινό καλό των πολιτών. Αναρωτιέμαι, αν κάποιος πολιτικός έχει ποτέ διαβάσει ένα έργο πνευματικού ανθρώπου.

Πόσο αφυπνιστικός και αποκαλυπτικός, και σήμερα, είναι ο λόγος του Νίκου Εγγονόπουλου!

«Τι σημασία μπορεί να ‘χει η γνώμη ενός καλλιτέχνη στα χρόνια μας;

»Αγαπώ με πάθος την ελευθερία, τη Δημοκρατία, την τάξη, τη νομιμότητα, το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης ζωής. Όλα τούτα έπαθαν μεγάλο στραπάτσο αυτές τις μέρες.

»Τι σημασία μπορεί να ΄χει η γνώμη ενός καλλιτέχνη στον τόπο μας;»

1965

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΛΟΣ. (1987). [Για τη Δημοκρατία], στο: Πεζά Κείμενα. Αθήνα: Ύψιλον, σ. 101.

ΕΚΛΟΓΕΣ: 21η Μαΐου 2023. Φευ!

«Α! αι εκλογαί, αυτή είναι η μόνη επί εβδομήκοντα έτη ασχολία μας, αφότου ηλευθερώθημεν, αφότου δηλαδὴ μετηλλάξαμεν τυράννους, τους οποίους δια των εκλογών φανταζόμεθα, ότι αντικαθιστώμεν τάχα συχνότερον, όπως μη αποδειχθή ψευδές το δημώδες λόγιον:– "Άλλαξε ο Μανολιός κ’ έβαλε τα ρούχ’ αλλοιώς"».

Νίκος Εγγονόπουλος, Ο Παπαδιαμάντης, 1953.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. (1998). «Άϊ μου Γιώργη!», στο: Άπαντα, τ. 5ος. Κριτική Έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, σσ. 191-192.

Καλή σχολική χρονιά. Με την ελπίδα να αποφύγουμε το αγγελτήριο θανάτου της εκπαίδευσης

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι.ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Από αύριο, 13 Σεπτεμβρίου, αρχίζει μια νέα σχολική χρονιά. Δεν χωρά αμφιβολία πως για πολλοστή φορά, από τη Μεταπολίτευση και δώθε, η νεοελληνική εκπαίδευση ζει υπό συνθήκες ομηρίας των μεταρρυθμιστών σωτήρων της, εκείνων δηλαδή που λένε πως θα αλλάξουν τα πάντα σ’ αυτήν. Ζει, όμως, και σε συνθήκες ενός παράξενου εμφύλιου πολέμου. Καθηγητές και στελέχη της εκπαίδευσης, κοντά σ’ αυτούς μαθητές και φοιτητές, ταμπουρωμένοι πίσω από τις κομματικές τους ταμπέλες και παρατάξεις, πετροβολούν η μια την άλλη. Ετούτος ο ιδιότυπος εμφύλιος πόλεμος, ένα αποτέλεσμα έχει, θλιβερό πέρα για πέρα: το θύμα είναι η ίδια η εκπαίδευση. 

Δυστυχώς, εν έτει 2021, αδυνατούμε να βρούμε ένα σταθερό βηματισμό για το τι εκπαιδευτικό σύστημα θέλουμε. Εφέτος, με πηχυαίους τίτλους, το ΥΠΑΙΘ οραματίζεται, πρωτίστως την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών και, βέβαια, κοντά σ’ αυτήν την πολυπόθητη αξιολόγηση εντάσσει και ζητήματα που σχετίζονται με την ανάπτυξη δεξιοτήτων του μαθητικού δυναμικού. Ουδείς ψόγος γι’ αυτόν τον οραματισμό. Κάθε αλλαγή, νομίζω, ότι καλό είναι να τη βλέπουμε θετικά. Όμως, τίθεται ένα καίριο ερώτημα: ποιος, τελικά, είναι ο στόχος του σχολείου; Λυπάμαι, αλλά η απάντηση είναι πάρα πολύ δύσκολη. Γιατί το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα, το σημερινό ελληνικό σχολειό, έχει ξεχάσει τον εξής βασικό άξονα: «το σχολείο είναι θεσμός μετάδοσης της γνώσης», τον οποίο δυστυχώς αντικαστήσαμε με έναν «κούφιο παιδαγωγικό προοδευτισμό», που θέλει το σχολειό να είναι χώρος δεξιοτήτων – τεχνολογικών κυρίως – άκρως χρησιμοθηρικών, που στοχεύουν στην άμεση σύνδεση του σχολείου με την αγορά εργασίας. Σ’ αυτήν την κατάντια, δυστυχώς, ολοένα και περισσότερο συμβάλλουμε εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές, παρασυρρόμενοι από λογής λογής κομματανθρώπους που, στην κυριολεξία, με τον εμφύλιο πόλεμό τους έχουν αλώσει την εκπαίδευση. Εδώ, ο ποιητικός λόγος του Νίκου Εγγονόπουλου είναι επίκαιρος, έστω και αν γράφτηκε σε συνθήκες άλλου εμφυλίου πολέμου:

«τούτη η εποχή

του εµφυλίου σπαραγµού

δεν είναι εποχή

για ποίηση

κι άλλα παρόµοια

σαν πάει κάτι

να

γραφή

είναι

ως αν

να γράφονταν

από την άλλη µεριά

αγγελτηρίων 

θανάτου

γι’ αυτό και

τα ποιήµατά µου

είν’ τόσο πικραµένα

(και πότε - άλλωστε - δεν είσαν;)

κι' είναι

- προ πάντων -

και

τόσο

λίγα»

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ. (1985). «Ποίηση 1948», στο: Ποιήματα, τ. Β΄. Αθήνα: Ίκαρος, σσ. 157-158.

ΜΑΡΙΑ ΙΓΓΛΕΣΗ, «Τοπίο».

ΣΗΜΑΣΙΑ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΜΟΝΟ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΚΑΝΕΙΣ ΑΛΛΑ ΚΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΙΣΑΙ. Η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 στην εκπαίδευση

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

«Ιστορία του τόπου μου / στων παιδιών τα παπούτσια γραμμένη. // Ω παιδάκια ξυπόλυτα / -μια γενιά ανυπόδητη πριν από μας- / μαθητές του πολέμου / στα μεγάλα θρανία τα ξύλινα, με τα πόδια γυμνά σαν τ’ ακίνητα άκρα των κούρων. // Κι ήρθαμ’ έπειτα εμείς με παπούτσι επιτέλους / κι ας ήταν μισό· / - μιας περήφανης φτώχειας το τρόπαιο. // Στην οθόνη γυρεύω να δω σε μεγέθυνση / των παλιών σχολικών εορτών τα υποδήματα· / μα κοιτούσε ψηλά ο φακός, / σ’ ουρανούς που σημαίες σε ασπρόμαυρο φόντο κυμάτιζαν: / Έρμα ‘ν’ τα μάτια, που καλείς, χρυσέ ζωής αέρα / (τα μάτια μου ζητούν τον Σολωμό) / τα πόδια μου γυρεύουν σανδάλα θαλπτήρια). / Τάσσομαι με τον Σολωμό – και με μισό παπούτσι. // (Μάταιη στ’ αλήθεια έπαρση για κάτι τρύπιες σόλες, / αφού χαλάνε σήμερα πολύ προτού να λιώσουν). ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ. (2019). «Με το μισό παπούτσι», στο: Η Πήλινη Χορεύτρια. Αθήνα: Γαβριηλίδης, σ. [14][1].

Δεν χωρά αμφιβολία ότι η σημερινή εκπαίδευση των μαθητών μας είναι μονοδιάστατη. Παρά την άμεση σύνδεσή της με τα τεχνολογικά επιτεύγματα του πολιτισμού μας, η μόνη έγνοια του μαθητικού δυναμικού των σχολικών τάξεων είναι πως θα βρεθεί ο εύκολος τρόπος, κάποια στιγμή να περάσει στο πανεπιστήμιο. Το πρόβλημα είναι μεγάλο, έχει έκταση και βάθος και ουδείς ενδιαφέρεται να το επιλύσει: για δεκαετίες μαθητές, γονείς και δάσκαλοι βρίσκονται μπροστά στο σκόπελο της χρησιμοθηρικής γνώσης των μαθημάτων – επιστημών που διδάσκονται στο σχολειό. Οι ίδιοι, εξάλλου, αδυνατούν να κατανοήσουν πως μόνο χρησιμοθηρικά εννοώντας τη γνώση, καθημερινά γίνονται θήραμα των ποικίλων παραγωγών της πληροφορίας, των «γυρολόγων της πληροφορίας», μιας κι όλα τα μαθήματα – επιστήμες που διδάσκονται, τα αντιλαμβάνονται μόνο ως πληροφορίες.

Έτσι, δεν πρέπει να μας παραξενεύει γιατί λόγου χάριν ουκ ολίγοι μαθητές μας είναι ιστορικά αναλφάβητοι. Το παράδειγμα, για το πως στοχάζονται πάνω στην επέτειο των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821 είναι χαρακτηριστικό: απουσία βασικών γνώσεων, ιστορικών κριτηρίων αλλά και ευαισθησίας για πρόσωπα και γεγονότα, που σχετίζονται με τον ξεσηκωμό του Γένους. Πρόκειται για μια κατάσταση και εικόνα που γεννά ράκη παντού. Θλιβερό γεγονός, πραγματικότητα όμως: οι μαθητές δεν θέλουν να ξέρουν τίποτα! Οι καθημερινές στιγμές τους τσακίζονται στα βράχια, όπου και η αποχαυνωμένη ζωή τους, δίχως ιστορική μνήμη.

Αυτονόητο ή όχι το ερώτημα, για το ποιός φταίει για την αδυναμία δημιουργικής πρόσληψης του άμεσου ιστορικού παρελθόντος από τους μαθητές μας, νομίζω πως δεν έχει και τόση σημασία· να αποδίδουμε, δηλαδή, την ευθύνη είτε σ’ αυτούς είτε σ' εμάς τους δασκάλους είτε στο «εκπαιδευτικό σύστημα», όπως συλλήβδην αρεσκόμαστε να λέμε. Από μόνη της, η απόδοση ευθυνών δεν επιλύει το πρόβλημα. Το αίτημα θεραπείας της διαρκούς περί την Ιστορία αφασίας μας, στην οποία όχι μόνο οι μαθητές αλλά και εμείς οι μεγαλύτεροι βρισκόμαστε, μπορεί να έρθει μόνο με γόνιμο εσωτερικό βασανισμό της ύπαρξής μας. Πρόκειται για κατάφαση σ’ εκείνο το χώρο του ιστορικού μας Είναι που, στόχο θα έχει, τη θήρα της ιστορικής αλήθειας: τι τέλος πάντων λαός είμαστε και ποια κληρονομιά κουβαλάμε στις πλάτες μας.

Είναι γεγονός, λοιπόν, πως δεν γνωρίζουμε καλά την Ιστορία μας. Γι’ αυτό μένει ακέραιο το πρόβλημα της ιστορικής μας αγνωσίας. Στο σχολειό ο δάσκαλος οφείλει να προσδοκά ετούτο: οι μαθητές του να μην έχουν μόνο ιστορικές γνώσεις αλλά και σχέση με τους παππούδες τους αγωνιστές του 1821. Αυτό είναι το ρίγος της επετείου των 200 χρόνων, το ρίγος της μνήμης, του αίματος που χύθηκε στα πεδία των μαχών και βλάστησε η λευτεριά.

Αλλά η μετάβαση από τη γνώση του άμεσου ιστορικού παρελθόντος στη σχέση με αυτό, που ζωογονεί το παρόν, συνιστά βίωμα, εμπειρία. Σ’ έναν κόσμο που αλλάζει και, προπαντός, που αλλάζει ολοένα και πιο γρήγορα, η ανάγκη αλλαγής διδασκαλίας της Ιστορίας στο σχολειό, παρότι τα τελευταία χρόνια προκαλεί ευρύτατες συζητήσεις, είναι ένα από τα οξύτερα προβλήματα της ιστορικής μας παιδείας. Τα ερωτήματα είναι καίρια: πώς πρέπει να την αντιμετωπίσει η παιδεία, αν θέλει οι μαθητές να μην είναι «μορφωμένοι αγράμματοι;» Τί, άραγε, πρέπει να πούμε στους μαθητές μας, με ποια εφόδια οφείλουμε να τους οπλίσουμε, ώστε η γνώση των ιστορικών γεγονότων και προσώπων που σχετίζονται με την Επανάσταση του 1821, να μην είναι μόνο γνώση αλλά και σχέση μ’ αυτά;

Το πρόβλημα δεν μπορεί εσαεί να παραμένει άλυτο. Υπάρχει λύση: από τη μια μεριά να δώσουμε στους μαθητές μας όλες τις γενικές ιστορικές γνώσεις και από την άλλη, μέσω της άμεσης σχέσης μ’ αυτές, να τους προπαρασκευάσουμε ούτως ώστε με όραμα να βλέπουν το μέλλον τους, γευόμενοι τον μακραίωνο πολιτισμό τους.

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ο Μιαούλης, 1942· αυγοτέμπερα σε ξύλο 34Χ38.

[1] Η Πήλινη Χορεύτρια της φιλολόγου Τασούλας Καραγεωργίου, συλλογή ποιημάτων που δημοσιεύθηκαν σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά και αφιερωματικούς τόμους (Διάστιχο, Φρέαρ, Περί Ου, Νησίδες, Νέα Ευθύνη, κ.ά.), ξαφνιάζει τους φίλους της ποίησης: γλώσσα με ιδιαίτερη εκφραστική δύναμη, που δείχνει οξυδέρκεια και άριστη από την ποιήτρια γνώση της προγενέστερης ποιητικής παράδοσης· Αρχίλοχος (7ος αιώνας π.Χ.), Εύκλος (προομηρικός Κύπριος ποιητής και χρησμολόγος), Σαπφώ (6ος αιώνας π.Χ.), Μελέαγρος (2ος – 1ος αιώνας π.Χ.), Παλατινή Ανθολογία (συλλογή αρχαίων και βυζαντινών επιγραμμάτων από τον 7ο αιώνα π.Χ., μέχρι το 600 μ.Χ.), Ανδρέας Κάλβος (1792-1869), Διονύσιος Σολωμός (1798-1857). «Η Φαρμακολύτρα» παίρνει την ψυχή του εραστή της ποίησης και την ενώνει με τον «άγιο των γραμμάτων» μας κυρ Αλέξανδρο της Σκιάθου· μνημόσυνο ετούτο το ποίημα στον πολυβραβευμένο συγγραφέα, κριτικό και ποιητή Κώστα Στεργιόπουλο, οδυνηρή για την ποιήτρια ενθύμηση της παντοτινής πια απουσίας του. Και, βέβαια, η πιστότητα στη συζυγική ζωή, με τρία ποιήματα αφιερωμένα στην Τέκμησσα, σύντροφο του Αχαιού Αίαντα, από την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή. Ανάγνωση και απαγγελία των ποιημάτων καλό είναι να πάνε χέρι – χέρι, ειδεμή θα δυσκολευτεί όποιος αρέσκεται κι ορέγεται την ποίηση. Αφήνω τελευταίες τις Σημειώσεις: εγκόλπιο για περαιτέρω εμβάθυνση στον ποιητικό λόγο της Τασούλας Καραγεωργίου.

Μύρια όσα τα θαύματα της Ποίησης

«την ποίησιν ή την δόξα;
την ποίηση
το βαλάντιο ή την ζωή;
τη ζωή
Χριστόν ή Βαραββάν;
Χριστόν
την Γαλάτειαν ή μιαν καλύβην;
την Γαλάτεια
την Τέχνη ή τον θάνατο;
την Τέχνη
τον πόλεμο ή την ειρήνη;
την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο;
την Ηρώ
την σάρκα ή τα οστά;
την σάρκα
τη γυναίκα ή τον άνδρα;
τη γυναίκα
το σχέδιον ή το χρώμα;
το χρώμα
την αγάπη ή την αδιαφορία;
την αγάπη
το μίσος ή την αδιαφορία;
το μίσος
τον πόλεμο ή την ειρήνη;
τον πόλεμο

νυν ή αεί;
αεί
αυτόν ή άλλον;
αυτόν
εσένα ή άλλον;
εσένα
το άλφα ή το ω μέγα;
το άλφα
την εκκίνηση ή την άφιξη;
την εκκίνηση
την χαράν ή την λύπην;
την χαρά
την λύπην ή την ανίαν;
την λύπη
τον άνθρωπο ή τον πόθο;
τον πόθο
τον πόλεμο ή την ειρήνη;
την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς;
ν΄ αγαπώ»



ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ. (1985). «Το γλωσσάριο των ανθέων», στο: Ποιήματα, τ. Β΄. Αθήνα: Ίκαρος, σσ. 140-141.