Στοχασμοί του Ζαν - Πωλ Σάρτρ

«Τα πολύχρωμα τζαμωτά των εκκλησιών, οι αψίδες, τα ξυλόγλυπτα τέμπλα, οι χορωδίες, οι λαξεμένοι σε ξύλο ή πέτρα Εσταυρωμένοι, οι Στοχασμοί σε στίχους ή οι ποιητικές Αρμονίες, όλη αυτή πνευματικότητα μάς οδηγούσε χωρίς περιστροφές στο Θείο. Κι’ έπρεπε να προσθέσουμε ασφαλώς και τις φυσικές καλλονές. Μία και η αυτή πνοή έδινε μορφή στη Δημιουργία του Θεού και στα μεγάλα ανθρώπινα έργα· το ίδιο ουράνιο τόξο έλαμπε μέσ’ απ’ τους αφρούς των καταρρακτών, αστραφτοκοπούσε μέσα στις γραμμές των βιβλίων των Φλωμπέρ, καθρεφτιζόταν στις φωτοσκιάσεις των πινάκων του Ρέμπραντ: ήταν το Πνεύμα. Το Πνεύμα μιλούσε στο Θεό για τους Ανθρώπους, μαρτυρούσε στους ανθρώπους την ύπαρξη του Θεού.

»Στην Ομορφιά, ο παππούς μου έβλεπε την σαρκική παρουσία της Αλήθειας και την πηγή των υψηλότερων και ευγενέστερων εξάρσεων. Σε ορισμένες εξαιρετικές περιπτώσεις – όταν ξεσπούσε μια θύελλα στο βουνό ή όταν κατέβαινε η έμπνευση στο κρανίο του Βίκτωρος Ουγκώ – φτάναμε στην Υπέρτατη Κορυφή, όπου τ’ Αληθινό, το Ωραίο και το Καλό συγχέονταν και γίνονταν ένα».

ΖΑΝ - ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ. (1965). «Το διάβασμα», στο: Οι Λέξεις και ο Υπαρξισμός είν’ ένας Ανθρωπισμός, τ. 1ος. Αθήνα: Ι. Δ. Αρσενίδη, σσ. 62-63.

Νόαμ Τσόμσκι και Ζαν - Πωλ Σαρτρ για τον Πόλεμο

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Υπέργηρος είναι ο Νόαμ Τσόμσκι (94 ετών), κορυφαίος επιστήμονας του 20ού αιώνα, καθηγητής στο MIT, γνωστό ως Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης. Η δήλωσή του ότι «οι βομβαρδισμοί με τελευταίας τεχνολογίας οπλικά συστήματα εναντίον άμαχου πληθυσμού, που δεν έχει ανάλογα μέσα να αμυνθεί, προκαλούν μείζονα ανθρωπιστική καταστροφή και δεν είναι ούτε αυτοάμυνα ούτε πόλεμος, αλλά δολοφονία», δεν χωρά αμφιβολία, δείχνει ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του σύγχρονου πολιτισμού κινείται στον άξονα πως ο ισχυρός έναντι του αδύναμου ζει κι αναπνέει σ' έναν «πολιτισμό» της βίας. Τι κι αν η εκεχειρία για την ανταλλαγή αιχμαλώτων, για ολίγες ημέρες σταμάτησε τον πόλεμο. Ανάλογες δολοφονίες έχει να επιδείξει αρκετές η σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία. Θυμηθείτε τον βομβαρδισμό της Δρέσδης (13 Φεβρουαρίου 1945) και την ολοσχερή καταστροφή της κατά την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Για τον πόλεμο, στον περασμένο αιώνα, σπαρακτική είναι και η κραυγή του Ζαν Πωλ Σάρτρ. Από το ερημητήριό του, ο  φιλόσοφος του Παρισιού γράφει τα εξής αποκαλυπτικά: «Όχι, δεν είναι η Ειρήνη. Η Ειρήνη είναι απλώς μια αρχή. Ζούμε ένα άγχος. Πιστέψαμε για πολύ καιρό πως ο Πόλεμος κι η Ειρήνη ήταν δύο εντελώς ξεχωριστά είδη, όπως το Μαύρο και το Άσπρο, όπως το Κρύο και η Ζέστη. Αυτό, όμως, δεν ήταν αλήθεια και σήμερα το ξέρουμε. […] Πιστέψαμε χωρίς αποδείξεις πως η Ειρήνη ήταν η φυσική κατάσταση και η ουσία του Κόσμου, πως ο Πόλεμος δεν ήταν παρά μια πρόσκαιρη αναταραχή της επιφάνειας. Σήμερα, αναγνωρίζουμε το σφάλμα μας: το τέλος του Πολέμου είναι απλούστατα το τέλος αυτού του Πολέμου. Το μέλλον δεν δεσμεύεται από τίποτα: δεν πιστεύουμε πια στο τέλος των πολέμων· το χειρότερο: συνηθίσαμε πια στο θόρυβο των όπλων, ζαλιστήκαμε τόσο από τα τραύματά μας και από την πείνα μας, που δεν ευχόμαστε πια ολότελα το τέλος των πολέμων. Αν υποθέσουμε πως αύριο μας πληροφορούσαν πως ξέσπασε μια νέα σύρραξη, θα λέγαμε: “Αυτό είναι μέσα στη φυσική κατάσταση των πραγμάτων”, μ’ ένα σήκωμα των ώμων γεμάτο παραδοχή. Κι ανάμεσα στου “καλύτερους” ακόμη, ανακαλύπτω μια βουβή συγκατάβαση για τον Πόλεμο, που είναι σαν μια προσχώρηση στην τραγική ουσία της ανθρώπινης υπόστασης»· (Ζαν Πωλ Σάρτρ. (1980). «Το τέλος του πολέμου», στο: Καταστάσεις. Δοκίμια πολιτικού κι αισθητικού στοχασμού, μτφρ. Κώστας Σταματίου. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Δ. Αρσενίδη, σσ. 22, 24).

Η αγωνία στον υπαρξισμό

«Κατ’ αρχάς, τι εννούμε με τον όρο “αγωνία”; Ο υπαρξιστής δηλώνει πρόθυμα ότι ο άνθρωπος είναι αγωνία. Τούτο σημαίνει το εξής: ο άνθρωπος που παίρνει θέση υπέρ μιας επιλογής και που συνειδητοποιεί ότι δεν επιλέγει μονάχα τι θα είναι ο ίδιος, αλλά ότι λειτουργεί επίσης ως νομοθέτης που ταυτόχρονα αποφασίζει τι θα είναι η ανθρωπότητα ολόκληρη, δεν μπορεί ν’ αποφύγει το αίσθημα της ολοσχερούς και βαθιάς ευθύνης. Βεβαίως, πολλοί άνθρωποι δεν δείχνουν ν’ αγωνιούν. Ισχυριζόμαστε, όμως, ότι η άνθρωποι αυτοί κρύβουν απ’ τον εαυτό τους την αγωνία τους, ότι επιχειρούν να της ξεφύγουν. Ασφαλώς, πολλοί πιστεύουν ότι με τις πράξεις τους δεν παίρνουν θέση για κανέναν άλλον πέραν του εαυτού τους. Κι όταν κάποιος ρωτάει: “μα αν όλοι κάνουμε το ίδιο;”, αυτοί ανασηκώνουν αδιάφορα τους ώμους κι απαντούν: “Δεν κάνουν όλοι το ίδιο”. Αλλά στην πραγματικότητα πρέπει πάντα ν’ αναρωτιώμαστε: “Τι θα γινόταν αν όλοι κάναμε το ίδιο;”. Από το ανησυχητικό αυτό ερώτημα δεν μπορούμε να ξεφύγουμε παρά μόνο μέσω μιας μορφής αυτοεξαπάτησης. Ο άνθρωπος που λέει ψέματα και ύστερα δικαιολογεί τον εαυτό του δηλώνοντας: “δεν κάνουν όλοι το ίδιο” είναι ένα άνθρωπος που νιώθει άβολα με τη συνείδησή του, γιατί με την ίδια την πράξη τού να πει ψέματα έχει ήδη αναγνωρίσει μια καθολική αξία στην ψευδολογία».

ΖΑΝ – ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ. (2020). Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός, μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής. Εισαγωγή – Σημειώσεις Αρλέτ Ελκαΐμ – Σαρτρ. Αθήνα: Δώμα, σσ. 34-35.

Ο Σαρτρ έδωσε τη διάλεξη Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός τον Οκτώβριο του 1945, θέλοντας να παρουσιάσει σε συνοπτική μορφή τις βασικές θέσεις της φιλοσοφίας του και να την υπερασπιστεί απέναντι σε ορισμένες συχνές παρανοήσεις. Η διάλεξη δόθηκε από στήθους και κυκλοφόρησε ως βιβλίο λίγο αργότερα, ελάχιστα επανεπεξεργασμένη. Το βιβλίο αναδείχτηκε στο πιο πολυδιαβασμένο, πιθανότατα, φιλοσοφικό κείμενο του 20ού αιώνα.

Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, λέει ο Σαρτρ, αλλά θέλει να φαντάζεται τον εαυτό του δέσμιο. Το κάνει αυτό, γιατί θέλει ν' αποποιηθεί την ευθύνη που συνεπάγεται η ελευθερία του. Οι άνθρωποι πλάθουν φαντάσματα - το θεό, τη μοίρα, τη φύση, την ιστορία, την κοινωνία - που υποτίθεται ότι τους υποχρεώνουν να φέρονται όπως φέρονται. Επικαλούμενοι τα φαντάσματα αυτά, μπορούν κατόπιν να δηλώσουν: «Δεν έφταιγα εγώ γι' αυτό που έκανα, δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Δεν είμαι εγώ υπεύθυνος γι' αυτό που είμαι, κάτι άλλο, έξω από μένα, μ' έκανε έτσι».

Μέσω αυτής της θεμελιώδους αυτοεξαπάτησης οι άνθρωποι προσπαθούν να κρύψουν απ' τον εαυτό τους την αγωνία που συνεπάγεται το γεγονός ότι ο καθένας μας αναπόφευκτα ορίζει μόνος το δικό του πεπρωμένο. Όπως λέει ο Σαρτρ, «ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος»· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

«Η απουσία, είναι ο Θεός»

«[…] Έξω από τον χώρο της αμοιβαίας ερωτικής σχέσης, «ο Θεός είναι η απουσία». Η θεολογία της εκκλησιαστικής εμπειρίας θα μπορούσε να δικαιώσει τον ορισμό του Sartre, που συνοψίζει την τραγική εμπειρική αναζήτηση του Θεού από τον δυτικό άνθρωπο, μετά τον “θάνατο του Θεού” των οντικών κατηγοριών: “Η απουσία, είναι ο Θεός”[1]– ναι, αλλά μια απουσία “προσωπική”, που θα πει, ένα εγγονός και μια εμπειρία βεβαιότητας για την ύπαρξη του Θεού. Μόνο μέσα στα όρια της προσωπικής σχέσης είναι δυνατή η εμπειρία της απουσίας· η απουσία είναι πάντοτε εμπειρία στέρησης μιας προσωπικής αμεσότητας, που προϋποθέτει την πραγματικότητα ή τη δυνατότητα της σχέσης. 

Αυτή η εμπειρική αίσθηση απώλειας της προσωπικής αμεσότητας, η οδύνη της προσωπικής απουσίας του Θεού, διαφαίνεται κάποτε στα κείμενα του Sartre[2], όπως και άλλων χαρακτηριστικών εκπροσώπων της σύγχρονης Δύσης, που αρνούνται να εξαντλήσουν την αλήθεια του Θεού στη διανοητική απλώς σύλληψη[3]. Κάποιες φορές, η επίγνωση της προσωπικής απουσίας μπορεί να φτάσει και στην αμεσότητα ενός ερωτικού γεγονότος. Γράφει ο Sartre: “Ας με κολάσει εκατό, χίλιες φορές, αρκεί να υπάρχει”[4]. Μόνο μια ερωτική στέρηση είναι δυνατό να αδιαφορεί για οποιοδήποτε τίμημα, προκειμένου να ανταλλάξει την οδύνη της απουσίας με τη βεβαιότητα και την αμεσότητα της προσωπικής παρουσίας […]».

[1] Βλέπεις αυτό το κενό πάνω από τα κεφάλια μας; Είναι ο Θεός. Βλέπεις αυτή τη σχισμή στην πόρτα; Είναι ο Θεός. Βλέπεις αυτή την τρύπα στη γη; Είναι πάλι ο Θεός. Η σιωπή, είναι ο Θεός. Η απουσία, είναι ο Θεός. Le Diable et le Bon Dieu, X, IV. 

[2] Περπατώ μέσα στη νύχτα σου: δος μου το χέρι. Πες: η νύχτα είσαι συ, ε; Η νύχτα, η σπαραχτική απουσία του σύμπαντος: Γιατί είσαι αυτός που είναι παρών μέσα στην παγκόσμια απουσία, αυτός που ακούγεται όταν είναι απόλυτη η σιγή, αυτός που τον βλέπουμε όταν δεν φαίνεται πια τίποτα. Le Diable et le Bon Dieu, VIII-IX, II. 

[3] Είναι, λοιπόν, τόσο οδυνηρά αδύνατο να συλλάβει κανείς το Θεό με τις αισθήσεις; Γιατί να κρύβεται σε μια ομίχλη από μισοειπωμένες υποσχέσεις και αόρατα θαύματα;… Θέλω γνώση, όχι πίστη, όχι υποθέσεις. Γνώση. Θέλω ο Θεός να μου απλώσει το χέρι του, να μου αποκαλυφθεί και να μου μιλήσει… Ingmar Bergman, Η έβδομη σφραγίδα – Σενάριο, ελληνική έκδοση «Γαλαξίας» αρ. 14, σσ. 110-111. 

[4] Le Diable et le Bon Dieu, X, IV. – Βλ. Χρήστου Γιανναρά, «Η θεολογία της κόλασης», στο βιβλίο: Η κρίση της προφητείας, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1981, σσ. 153κ.ε. 

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ. (⁴1987). Το Πρόσωπο και ο Έρως. Αθήνα: Δόμος, σσ. 101-102.