Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ 20ο ΑΙΩΝΑ. Προσπάθειες συγκρότησης εθνικοθρησκευτικής ταυτότητας στο χώρο της εκπαίδευσης. Η περίπτωση του Γυμνασίου Μυτιλήνης (1840-1923)

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Εισήγηση στην Ημερίδα που οργανώθηκε στην Αίθουσα Τελετών του Πρότυπου Πειραματικού Γενικού Λυκείου Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, επί τη ευκαιρία των 100 χρόνων Ελευθερίας της Μυτιλήνης (1912 – 2012) και της γιορτής των Τριών Ιεραρχών (Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2013). Διαβάστε την εισήγηση: εδώ

Οι Τρεις Ιεράρχες, τοιχογραφία στον ιερό ναό Αγίου Νικολάου Πέτρας Λέσβου. Ο ναΐσκος είναι μονόκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα.

Η ποίηση για Ολοκαύτωμα των Εβραίων

ΖΩΗ ΚΑΡΕΛΛΗ. (2000). «Των Εβραίων», στο: Τα Ποιήματα (1940-1955), τ. Α΄. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, σ. 104.

ΖΩΗ ΚΑΡΕΛΛΗ. (2000). «Ισραήλ», στο: Τα Ποιήματα (1955-1973), τ. Β΄. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, σσ. 17-20.

«Ατομικά ή συλλογικά δικαιώματα; Η θεολογική θεμελίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με αναφορές σε επίκαιρα ζητήματα»

Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί μέσω Διαδικτυακής εφαρμογής τηλεδιάσκεψης στη διεύθυνση: https://bit.ly/3u0WsTP

Σιωνισμός και αντισημιτισμός: με θρησκειολογική ματιά

«… ο αντισημιτικός ρατσισμός, από τον οποίον υπέφεραν συχνά οι Εβραίοι της Ευρώπης και ο οποίος στις αρχές του αιώνα μας επρόκειτο να προσλάβει διαστάσεις συλλογικού κινήματος έως ότου ενσωματωθεί εν τέλει στο ολέθριο πολιτικό πρόγραμμα του Ναζισμού, είχε τους δικούς του λόγους να υποστηρίξει, αν όχι την ιδέα της θεοπνευστίας της ιουδαϊκής κληρονομιάς, οπωσδήποτε πάντως την ιδέα μιας υποτιθέμενης ενότητας και ιδιαιτερότητάς της: αν ο “σημίτης” εκπροσωπούσε ένα φαντασιακό κίνδυνο μέσα στις ταραγμένες συνειδήσεις της κοινωνικά εξαθλιωμένης γερμανικής μάζας, έπρεπε αυτός να έχει σαφώς προσδιορισμένα, εξέχοντα χαρακτηριστικά, χαρακτηριστικά τα οποία θα τον καθιστούσαν διαπαντός ένα ιδεότυπο. Έτσι δύο εθνικιστικές ιδεολογίες που στον αιώνα μας βρέθηκαν θανάσιμα αντιμέτωπες, ο σιωνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός, συνήργησαν κατά τρόπο σατανικό στην επικύρωση μιας ήδη καλά εδραιωμένης από την ίδια τη μακραίωνη ιουδαϊκή παράδοση και από τον Χριστιανισμό ιδεολογίας: αυτήν της ιδιαιτερότητας, της ομοιογένειας και της αδιάσπαστης ιστορικής και πνευματικής συνέχειας της περιούσιας φυλής. Ο αντισημιτισμός υπήρξε κατά τρόπο ειρωνικό και τραγικό μαζί ο έσχατος εκ του αντιστρόφου εγγυητής των ίδιων ιδεολογικών θεμελίων της ιουδαϊκής παράδοσης.

»Το έργο μιας κριτικής θρησκειολογικής ματιάς που θέλει να είναι ιστορική (με την υλιστική έννοια του όρου) και ριζωμένη σε οικουμενικά και συγκριτικά ανθρωπολογικά θεμέλεια, οφείλει να ξεκινήσει από την αποδόμηση αυτών των στοιχείων που πάνω τους οικοδομήθηκε ο ιουδαϊκός μύθος. Δεν υπάρχουν περιούσιοι λαοί στην ανθρώπινη ιστορία, ούτε εθνικές ουσίες αμιγείς και αναλλοίωτες στον ιστορικό χώρο και χρόνο. Παντού οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν με την ίδια οξύτητα τις κοινές τους ανάγκες, και κάτω από παρόμοιες συνθήκες τείνουν να προσφεύγουν σε παρόμοιες λύσεις. Όταν το φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό τους περιβάλλον αλλάζει για λόγους που υπερβαίνουν τη θέληση και τις προβλέψεις τους, αντιμετωπίζουν με την ίδια αγωνία την αλλαγή και με την ίδια επινοητικότητα πασχίζουν να δώσουν λύσεις: λύσεις που άλλοτε αποδεικνύονται σοφές και απεριόριστα βιώσιμες, άλλοτε τραγικά ανεπαρκείς ή και καταστροφικές. Κάθε παρόμοια λύση είναι εν μέρει ριζωμένη στο παρελθόν, έχει προαναγγελθεί ή δοκιμαστεί κάπου αλλού και από άλλους, εν μέρει συνιστά μια καινοφανή δημιουργία, μια ιστορική θέσμιση με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Έτσι πάντοτε κάτι καινούργιο εισάγεται στην ιστορία, το οποίο θα προκαλέσει νέους απρόβλεπτους συσχετισμούς και καταστάσεις – όπως μια κίνηση στο σκάκι διακυβεύει κάθε φορά εκ νέου την όλη μελλοντική εξέλιξη της παρτίδας. Η συγκεκριμένη πολιτισμική κληρονομιά εμπνέει πάντοτε ειδικούς τρόπους απάντησης, από την άλλη μεριά όμως οι μεγάλες ιστορικές αναμορφώσεις που καθορίζουν, κάποτε εξαιρετικά βίαια, τα πεπρωμένα των ανθρώπινων ομάδων διασχίζουν εγκάρσια τους πολιτισμούς και, τηρουμένων κάποιων αναλογιών, παρόμοιες διαμορφώσεις εμφανίζονται στο εσωτερικό τους. Το ίδιο ισχύει λοιπόν και για τον λαό του Ισραήλ. Αν μπορέσει κάποιος να ανασυγκροτήσει υλιστικά την ιστορία του, θα διαπιστώσει σε ποιο βαθμό είναι αυτή αδιαχώριστα συμπεπλεγμένη με την ιστορία της ανατολικής Μεσογείου, με αυτή των αυτόχθονων λαών της Χαναάν, των αναπτυσσόμενων αυτοκρατοριών της περιοχής και του ελληνικού στοιχείου – και σε ποιο βαθμό οι συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες που επηρέασαν την πνευματική του διαμόρφωση ήταν με τον ίδιο τρόπο παρούσες και αλλού, οδηγώντας άλλοτε σε παρόμιες άλλοτε σε διαφορετικού τύπου λύσεις, που όλες ωστόσο κινούνται με βάση την ίδια εμμενή ιστορική λογική. Αν απόλυτες τομές δεν υπάρχουν, είναι γιατί πολύμορφες, ανισόβαθες, ασύμμετρα κατανεμημένες αλλά και με την ίδια συχνότητα εμφανιζόμενες τομές θα συναντήσουμε παντού».

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ. (1997). «Ιουδαιοχριστιανικά», στο: Μελέτες για το Ιερό. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 261-263.

27η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ: Ημέρα μνήμης Ολοκαυτώματος

«Πρέπει να διαφυλάξουμε τη μνήμη του Ολοκαυτώματος, από τους ακροδεξιούς και από τους επιστημονικοφανείς αρνητές του, και να το αναλογιζόμαστε διαρκώς. Μνήμη όμως του Ολοκαυτώματος σημαίνει πρωτίστως αδιάκοπο αγώνα κατά του αντισημιτισμού και των κάθε λογής μεταμορφώσεών του. Σημαντικό ρόλο εδώ σε αυτόν τον αγώνα κατά του πάντοτε ανθηρού σντισημιτισμού, στον τόπο μας και σε όλες τις Ορθόδοξες χώρες, θα όφειλε να παίξει – αλλά δεν παίζει – η Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι η μόνη χριστιανική Εκκλησία που δεν έχει εκδώσει ένα επίσημο κείμενο στο οποίο να καταδικάζει ρητά και κατηγορηματικά τον αντισημιτισμό και να απολογείται για το κακό που έκανε η χριστιανική Ευρώπη στα τέκνα του Αβραάμ».

ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ. (2018). Για το Ολοκαύτωμα. Αθήνα: Πόλις, σσ. 28-29.

«Όσοι πιστεύουν στην μοναδικότητα του Ολοκαυτώματος, όταν λάβουν μέρος σε μια πορεία επετειακή ή εξ αφορμής κάποιου αντισημιτικού επεισοδίου, φωνάζουν, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι: ”Ποτέ ξανά”. Όταν λες “ποτέ ξανά”, σημαίνει πως φοβάσαι ότι δεν είναι μοναδικό, ότι δεν είναι κάτι που έγινε μια φορά και δεν ξαναγίνεται. Όταν λες “ποτέ ξανά”, σημαίνει ότι μέσα σου έχεις το φόβο πως μπορεί να ξαναγίνει. Ανήκω και εγώ σε αυτούς που φοβούνται ότι μπορεί να ξαναγίνει. Όχι με την ίδια μορφή βέβαια. Όλο το έργο του Πρίμο Λέβι το διαπερνά αυτός ο φόβος. Δεν έπαψε να μιλά και να γράφει για το Άουσβιτς μέχρι την τελευταία του πνοή, επειδή ακριβώς πίστευε ότι τίποτε δεν εγγυάται πως οι άνθρωποι δεν θα ξαναβρεθούν αντιμέτωποι με μια τέτοια φρίκη».

ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ. (2020). Έντεκα συναντήσεις. Συζητώντας με τον Στρατή Μπουρνάζο. Αθήνα: Πόλις, σ. 374.

Για το Ολοκαύτωμα

ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ. (2018). Για το Ολοκαύτωμα. Αθήνα: Πόλις.

Στη μακρά σειρά του ιστορικού κακού, η γενοκτονία των Εβραίων κατέχει μοναδική θέση. Μοναδική δεν σημαίνει και μόνη. Η μοναδικότητα της εβραϊκής γενοκτονίας οφείλεται στον λόγο για τον οποίο έγινε (επειδή οι Εβραίοι είχαν διαπράξει το αποτρόπαιο έγκλημα να γεννηθούν) και στον τρόπο με τον οποίο έγινε (ψυχρή μεθοδικότητα, συστηματικότητα και, κυρίως, ολικότητα). Ο ναζιστικός διωγμός εναντίον των Εβραίων ήταν ολικός: οι ναζί αρνούνταν στους Εβραίους το δικαίωμα να υπάρχουν, να υπάρχουν πάνω στη γη, όλοι, μέχρις ενός. Το Ολοκαύτωμα είναι μοναδικό γεγονός καθολικής σημασίας. Αφορά ασφαλώς τους Εβραίους με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο, αφορά όμως και όλους εμάς τους άλλους. Το Ολοκαύτωμα θέτει υπό διαρκή δοκιμασία την ηθική μας συνείδηση και η αναμέτρηση μαζί του ίσως μας οδηγήσει να συνειδητοποιήσουμε τουλάχιστον δύο πράγματα. Πρώτον· κανείς μας δεν είναι προφυλαγμένος από τη διάπραξη του κακού, δεν υπάρχουν κοσμοθεωρητικές εγγυήσεις έναντι της βαρβαρότητας. Μόνη εγγύηση είναι εκείνο το λεπτό, εύθραυστο και τρεπτό πράγμα που είναι η ανθρώπινη συνείδηση, όταν λάβει κάποια στιγμή τη δύσκολη απόφαση να μην κάνει κακό σε άλλον άνθρωπο. Δεύτερον· η παθητικότητα δεν είναι ηθικά ουδέτερη στάση, γιατί αφήνει το κακό να προχωράει ανεμπόδιστο.

[Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

Ένα ουμανιστικό παραμύθι που βγάζει τη γλώσσα στους αρνητές του Ολοκαυτώματος

«Το μόνο πράγμα που είναι αληθινό, αληθινά αληθινό, ή που αξίζει να είναι σ’ αυτή την ιστορία, διότι βέβαια πρέπει να υπάρχει οπωσδήποτε κάτι αληθινό μέσα σε μιαν ιστορία, αλλιώς για ποιο λόγο να σου βγει η ψυχή να τη διηγηθείς, το μόνο πράγμα που είναι αληθινό λοιπόν, αληθινά αληθινό, είναι ότι ένα κοριτσάκι, που δεν υπήρχε, το πέταξαν από το παραθυράκι ενός τρένου για πραμάτειες, από αγάπη και απελπισία. Το πέταξαν από ένα τρένο, τυλιγμένο σε ένα σάλι προσευχής με κρόσσια κεντημένο με χρυσάφι και ασήμι, ένα σάλι προσευχής που δεν υπήρχε, το πέταξαν στο χιόνι, στα πόδια μιας φτωχιάς γυναίκας ξυλοκόπου που δεν είχε παιδιά να χαϊδολογήσει κι αυτή η φτωχιά γυναίκα του ξυλοκόπου, που δεν υπήρχε, τη μάζεψε, την έθρεψε, τη χαϊδολόγησε και την αγάπησε περισσότερο από οτιδήποτε, περισσότερο κι από την ίδια της τη ζωή. Ορίστε».

JEAN-CLAUDE GRUNBERG. (2020). Η πιο πολύτιμη πραμάτεια. Ένα παραμύθι, μτφρ. Ρούλα Γεωργακοπούλου. Αθήνα: Πόλις, σσ. 91-92.

Μια φορά κι έναν καιρό, σ’ ένα μεγάλο δάσος ζούσε ένας φτωχός ξυλοκόπος με τη φτωχιά γυναίκα του. 

Όχι όχι όχι όχι όχι, μην ανησυχείτε, δεν πρόκειται καθόλου για τον Κοντορεβυθούλη! Όπως εσείς, έτσι κι εγώ απεχθάνομαι αυτή τη γελοία ιστορία. Πού ακούστηκε οι γονείς να παρατάνε τα παιδιά τους επειδή δεν έχουν να τα θρέψουν; Έλεος… 

Μέσα σ’ αυτό το μεγάλο δάσος λοιπόν επικρατούσε μεγάλη πείνα και πολύ κρύο. Ιδίως τον χειμώνα.

Το καλοκαίρι μια τρομερή ζέστη έπεφτε σ’ αυτό το δάσος κι έδιωχνε το πολύ κρύο. Η πείνα απεναντίας ήταν σταθερή, προπάντων τα χρόνια που γύρω από αυτό το δάσος μαινόταν ο παγκόσμιος πόλεμος. 

Ο παγκόσμιος πόλεμος, ναι ναι ναι ναι ναι. [Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

Για την εμπέδωση της φρίκης του Ολοκαυτώματος, το ζήτημα ασφαλώς και δεν είναι απλό

Προσκεκλημένη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, η οποία αφανίστηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και με αφορμή την Ημέρα Mνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, η δημοσιογράφος της Καθημερινής Ξένια Κουναλάκη προσπαθεί να καταγράψει, στο κείμενο της ομιλίας της, τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική κοινή γνώμη, ο Τύπος και τα κόμματα στην Ελλάδα διαχειρίζονται αυτή την τραυματική μνήμη, αλλά και το βάρος της συλλογικής ενοχής. Αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στον ρόλο και τις ευθύνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, των ΜΜΕ, των πολιτικών (συμπεριλαμβανομένων εκείνων της Αριστεράς) για την εμπέδωση του αντισημιτισμού στη χώρα μας. «Στην Ελλάδα, πολλαπλασιάζονται συνεχώς οι συγκρίσεις, αυξάνεται η χρήση συμβόλων, πληθαίνουν τα σκίτσα που σχετικοποιούν το Ολοκαύτωμα. Κάνουμε, δηλαδή, το ακριβώς αντίθετο από αυτό που κάνει, π.χ., ο Χόρχε Σεμπρούν, ο οποίος, πολλά χρόνια μετά το γεγονός, το 1963, γράφει το Μεγάλο ταξίδι προσπαθώντας να κατανοήσει τι έχει συμβεί, ή ο Κλοντ Λανζμάν, στο εμβληματικό ντοκιμαντέρ Shoah, που μιλάει για το Ολοκαύτωμα μέσα από βουβά μονοπλάνα με φυσικό ήχο: φλυαρούμε για το Ολοκαύτωμα, συγκρίνουμε την κρίση χρέους με το Ολοκαύτωμα, εμάς με τους Εβραίους, σκιτσάρουμε τη Μέρκελ και τον Σόιμπλε ως ναζιστές δεσμοφύλακες στρατοπέδων συγκέντρωσης», επισημαίνει η Ξένια Κουναλάκη, και καταλήγει: «Αναφερόμαστε διαρκώς στο Ολοκαύτωμα, χωρίς να μιλάμε πραγματικά για αυτό». 

ΞΕΝΙΑ ΚΟΥΝΑΛΑΚΗ. (2019). Ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Πόλις.

Θεσσαλονίκη: 78 χρόνια μετά την αναχώρηση του πρώτου «τρένου θανάτου» για το Άουσβιτς

«Δεν τα εξηγούσαν όλα τούτα στο σπίτι. Εξάλλου, δεν μιλούσαν γι’ αυτό στο σπίτι. Ίσως γιατί μιλούσαν πάντα και γι’ αυτό. Ή ίσως γιατί μιλούσαν για όλα μέσα από αυτό. Δεν μου εξήγησαν, αφού πάντα ήξερα. Απλώς, καθώς μεγάλωνα, παρακολουθούσα να προστίθενται ανώδυνες τάχα ιστορίες που αφορούσαν πρόσωπα που δεν τα γνώρισα. Πριν από τον πόλεμο, η ταντ Ρικέτα φρόντιζε τόσο τα δέντρα του κήπου της – ναι, είχε κήπο στο σπίτι της, εδώ στη Θεσσαλονίκη – που έδενε μαντηλάκια στους καρπούς για να τους προστατέψει… Ο ονκλ Αλμπέρ ήταν τόσο καλός, και μάλιστα βουλευτής… Και κάποιες ιστορίες, πιο σκληρές: Στο στρατόπεδο η μητέρα μου μπορούσε να κρύβει πολύτιμες φλούδες από πατάτες για να τις δώσει στη νεότερη, πιο αδύναμη, αδελφή της… Ό,τι κι αν είναι αλήθεια για την παιδική βαναυσότητα, εγώ όπως και τ’ άλλα παιδιά δεν ζητούσαμε περισσότερες εξηγήσεις, δεν πληγώναμε παραπάνω, ούτε τα συζητούσαμε μεταξύ μας. Άλλωστε, τι έχεις να πεις όταν ξέρεις…».

ΡΙΚΑ ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ. (2013). «Εξηγώντας…», στο: ΑΝΝΕΤΤΕ WIEVIORKA. Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου, μτφρ. Κορίνα Δευτεραίου. Αθήνα: Πόλις, σ. 90.

Και το ερώτημα: Πώς μπορούμε να μετατρέψουμε όσα γνωρίζουμε για ένα επεισόδιο ή για ένα τεκμήριο σε κατανόηση των όσων συνέβησαν;

Η απάντηση στο εξαιρετικό βιβλίο: ΡΙΚΑ ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ. (2014). Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940. Αθήνα: Πόλις.

«Αντι-σιωνισμός» ή «αντισημιτισμός;»

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 03 / 08 / 2002.

The truth, to shame the liar

 

Ανεπαρκείς και ασύδοτοι

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Το γνωστό σκηνικό: «ο ένας πετάει το μπαλάκι στον άλλον». Παλικαρίσια ουδείς να αναλάβει την ευθύνη γι' αυτό το χάος και να πάει στο σπιτάκι του. Μέχρι την επόμενη κακοκαιρία, πλημμύρα, πυρκαγιά, καύσωνα θα λένε τα ίδια και τα ίδια. Ένα καλό μάθημα σε πρωθυπουργούς, βουλευτές, τοπικούς άρχοντες και λογής λογής στελέχη κοινωνικών θεσμών (κάθε χρώματος και συνομοταξίας, ας μην κρύβονται πίσω από το δαχτυλάκι τους): σε πρωτόγονες εποχές οι άνθρωποι είχαν πραγματοποιήσει τις περισσότερες ανακαλύψεις που τους ήταν απαραίτητες για να εξασφαλίσουν την επιβίωσης τους.

Για φανταστείτε... εχθές χρειάστηκαν τέσσερεις ώρες για να μάθουν μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικοί ότι σήμερα δεν θα λειτουργήσει η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, και το χειρότερο, λίγο πριν τα μεσάνυχτα οι ιθύνοντες κατάλαβαν πως ακόμη κι αν γίνονταν μαθήματα μέσω Webex, δεν θα υπήρχε το προσωπικό για να την υποστηρίξει τεχνικά. Το μόνο που απέμεινε ήταν το «άρτον και θεάματα»: «χρυσώνοντας το χάπι», μαθητές και εκπαιδευτικοί πάρτε voucher 200 ευρώ, πάρτε και μια γενική αργία και βουλώστε το… όλα πάνε καλά.

Αξέχαστε Νίκο Γκάτσο πόσο καλός ποιητής και καλός «προφήτης» ήσουν: «Γνωρίζανε ότι πέτρα δεν μερεύει / Όσο το χέρι σου κι αν την παιδεύει, / Δίχως πνοή Θεού να τους φυσήξει».

Φρέαρ {στο βάθος των περιστάσεων}... για απαιτητικούς αναγνώστες

ΠΗΓΗ: Φρέαρ

Άνθρωπος... εν τω κόσμω

«Α να μπορούσα να σβήνω και να γράφω ανθρώπους όπως εγώ τους θέλω», ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ.

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΟΛΟΥ: Δεύτερος Κύκλος Διαδικτυακών Διαλέξεων «Καιρός του Ποιήσαι»

Δελτίο Τύπου

Με τη διάλεξη του Θεόφιλου Αμπατζίδη «Η εξατομίκευση της σωτηρίας και το ζήτημα θεσμού και χαρίσματος στον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο» εγκαινιάζεται ο δεύτερος κύκλος Διαδικτυακών Διαλέξεων «Καιρός του Ποιήσαι», που η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου έχει προγραμματίσει για το πρώτο εξάμηνο του 2022. Η διάλεξη θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη, 26 Ιανουαρίου 2022, και ώρα (Ελλάδος) 19:00, και θα είναι προσβάσιμη μέσω της πλατφόρμας Zoom, στο σύνδεσμο https://us06web.zoom.us/j/88291866067 .

Στη διάλεξη, μέσα από μια ανάλυση των κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτικών συνθηκών στις οποίες έζησε και έδρασε ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, θα επιχειρηθεί μια βαθύτερη κατανόηση της θεολογικής σκέψης, της εν γένει προσωπικότητας του αγίου αλλά και της επιρροής την οποία άσκησε η γόνιμη και δημιουργική θεολογική του συμβολή, καταλήγοντας στην κριτική θεώρηση του ως πρωτεργάτη της μετάβασης της Ορθοδοξίας αλλά και σύνολης της κοινωνικής πραγματικότητας της Ανατολής σε μια φάση εξατομίκευσης, η οποία επιχειρήθηκε την περίοδο του «Πρώτου Βυζαντινού Ουμανισμού» και η οποία θέτει τα θεμέλια του Νέου Ελληνισμού. Η διάλεξη πραγματοποιείται με αφορμή τη χιλιετηρίδα από την κοίμησή του αγίου Συμεών (1022-2022).

Ο Θεόφιλος Αμπατζίδης γεννήθηκε στην Πτολεμαΐδα το 1968. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ. Πήρε το Μεταπτυχιακό και το Διδακτορικό του Δίπλωμα στη Συστηματική Θεολογία από την ίδια Σχολή. Κατά την τριετία 1995-1997, συνεργάστηκε ως ερευνητής στο ερευνητικό πρόγραμμα της Ακαδημίας Αθηνών «Ελληνισμός και Χριστιανισμός ως παράγοντες διαμόρφωσης της ελληνικής ταυτότητας». Διετέλεσε Αρχισυντάκτης στο περιοδικό Αναλόγιον, που εξέδιδε ή Ιερά Μητρόπολη Κοζάνης. Από το Σεπτέμβριο του 2001 μέχρι σήμερα υπηρετεί στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και από το ακαδημαϊκό έτος 2004 έως και σήμερα είναι Επιστημονικός Συνεργάτης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Έχει δημοσιεύσει βιβλία, άρθρα και μελέτες σε ποικίλα περιοδικά και συλλογικούς τόμους.

ΠΗΓΗ: Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου

Άγιοι που εμπνέουν με την απλότητα τους

Γράφει ο π. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΛΑΨΗΣ

Αυτός ο “απλός” παπάς που βλέπετε να κυκλοφορεί στο δρόμο στη φωτό είναι ο Μακαριστός Πατριάρχης Σερβίας ΠΑΥΛΟΣ. Σε όλους προκαλεί έκπληξη μια τέτοια εικόνα. Προκαλεί θαυμασμό να βλέπουμε έναν Πατριάρχη να κυκλοφορεί στον δρόμο σαν απλός παπάς, ως απλός άνθρωπος ανάμεσα σε ανθρώπους, ως πατέρας ανάμεσα στα παιδιά του.

 

Κανένας δεν ξεχνά τον απλό και ταπεινό παπά, τον Μητροπολίτη Αντώνιο Κόμπο, γιατί η απλότητα του ήταν παροιμιώδης, στην Σιάτιστα συχνά ετοίμαζε ο ίδιος το φαγητό του και το επήγαινε στο φούρνο για να του το ψήσουν. Για τις μετακινήσεις του χρησιμοποιούσε τα λεωφορεία του ΚΤΕΛ και πολλές φορές τον εξυπηρετούσε ο Στρατός. Δεν είχε πλούσια φανταχτερά αρχιερατικά άμφια, ήταν πραγματικά καλόγερος, «ασκητής της πόλης».

Μας προκαλεί έκπληξη το αυτονόητο, ποιο δηλαδή; Ένας επίσκοπος, δηλαδή πατέρας, να κυκλοφορεί σαν απλός άνθρωπος. Πολλοί στην Εκκλησία απώλεσαν την απλότητα και το ταπεινό φρόνημα. Ξέχασαν ότι το να είσαι πατέρας έχει άμεση σχέση με την απώλεια κάθε πολυτέλειας και άνεσης στην προσωπική σου ζωή, για χάρη ακόμα και του ενός παιδιού σου που ίσως πεινάει ή δεν έχει θέρμανση ή δεν έχει να πληρώσει το νοίκι του και πολλά άλλα.

ΠΗΓΗ: Η Θεολογία Μεσοπέλαγα

Ούζο σημαίνει ου ζω· Ένα από τα πολλά ευφυολογήματα του Θεσσαλονικιού παιζω-γράφου και ζωγράφου Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, με βυζαντινές και μεταβυζαντινές αναφορές

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Μικρό προανάκρουσμα 

Δημοσιεύω εδώ την εισήγησή μου για την ιστορία του ούζου, στην Ημερίδα που οργάνωσε ο Σύνδεσμος Ποτοποιών και Αποσταγματοποιών Λέσβου, στo πλαίσιo του Διεθνούς Φεστιβάλ Ούζου στις 14 Ιουνίου 2013, στην Αίθουσα Τελετών του Πειραματικού Γενικού Λυκείου Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Αν και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Πολιτικά της Κυριακής (Μυτιλήνη 21 Ιουλίου 2013), αναγκάζομαι να τη δημοσιεύσω ξανά με μερικές διορθώσεις, αλλαγές και προσθήκες για ένα και μόνο λόγο. Και εξηγούμαι: ειλικρινά δεν περίμενα ότι μια τέτοια εισήγηση θα είχε τέτοια αποδοχή στο ευρύτερο αναγνωστικό της πόλης μας. Δεν σας κρύβω ότι αρκετοί αναγνώστες της παραπάνω εφημερίδας, αλλά και γνωστοί συμπολίτες με παρακίνησαν να τολμήσω αυτήν τη δημοσίευση. Την αφιερώνω σ’ έναν απόντα, παλαιό καλό φίλο, ο οποίος όμως δεν βρίσκεται πια εν ζωή, τον Παντελή Αργύρη. Και εξηγώ παρακάτω γιατί.

Ερώτηση δικαιολογημένη 

Κυρίες και κύριοι, ίσως, θα διερωτάσθε τι γυρεύει ένας θεολόγος καθηγητής σε μια ημερίδα με θέμα το ούζο και την ανάδειξή του ως τοπικού προϊόντος, και πανελλαδικού εν γένει. Το ερώτημά σας είναι δικαιολογημένο. Θέλω να πιστεύω ότι θα έχετε μια ολοκληρωμένη απάντηση στο τέλος της εισήγησής μου. Ωστόσο, οφείλω να ομολογήσω και μια δυσκολία μου: αισθάνομαι ολίγον «ξένος» σ’ αυτό το πάνελ και την ομήγυρη. Κι αυτό διότι το θέμα που θα σας αναπτύξω στέκεται «αντιμέτωπο» με τη θεματική της ημερίδας. «Αντιμέτωπο» μιας και απέχει από τα «καθιερωμένα» σε τέτοιες περιπτώσεις. Θεωρώντας την ολόθυμη και αυθόρμητη παρουσία σας εδώ, σημάδι καλοπροαίρετο και ευαρέσκειας, θα ζητήσω την προσοχή σας στα λεγόμενά μου το πολύ δέκα με δεκαπέντε λεπτά, μιας και έλαχε σε μένα να αρχίσω τις εργασίες της ημερίδας ταύτης. Και ζητώ την προσοχή σας για πράγματα που, ίσως, να μη έχετε ποτέ ακούσει για το ούζο. Επιτρέψτε μου όμως και κάτι ακόμη. Νιώθω την ανάγκη να αφιερώσω την εισήγησή μου σ’ έναν απόντα σήμερα, που δεν είναι κοντά μας, αφού «έφυγε» νέος από δαύτη τη ζωή, λόγιο της πόλη μας, ή καλύτερα «καφελόγιο» ή «ουζολόγιο» όπως αρεσκόταν να τον λένε, ο οποίος αγαπούσε το ούζο. Ο απόντας είναι ο Παντελής Αργύρης, γνωστός νομικός και συγγραφέας του τόπου μας, που οι ουζοκατανύξεις μαζί του, όσο ζούσε ήταν αρκετές, διανθισμένες πολλές φορές με φιλολογικές, ιστορικές και θεολογικές συζητήσεις. 

Ποιος ήταν ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης; 

Ας έρθουμε όμως στο καθ’ αυτό θέμα μας: το ούζο, που κατά ένα από τα πολλά ευφυολογήματα του αξέχαστου Θεσσαλονικιού παιζω-γράφου και ζωγράφου Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, σημαίνει ου ζω. Για να ξεπεράσω μερικές δυσκολίες για εσάς από τα λεγόμενά μου, οι οποίες δικαιολογημένα είναι πιθανόν να βγουν στην επιφάνεια, μερικές σύντομες αναφορές για το ποιος ήταν ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, ούτως ώστε να μη ξεφύγουμε από το θέμα μας, είναι νομίζω επιβεβλημένες. Και πιστέψτε με, θα σας κάνουν να δείτε το ούζο με άλλη ματιά, «βυζαντινή» και «μεταβυζαντινή», στη μακρά δηλαδή διάρκεια της ιστορίας του προς τα πίσω, το οποίο κατά τους ιστορικούς του είδους της γευσιγνωσίας και τους δειπνοσοφιστές χάνεται στα βάθη ακόμη και της ελληνικής αρχαιότητας. 

Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, λοιπόν, ήταν ένας ιδιαίτερα ασυνήθιστος άνθρωπος. Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Αδελφός της γνωστής ποιήτριας Ζωής Καρέλλη. Πρωτοποριακός για την εποχή του παιζω-γράφος, αυτοδίδακτος ζωγράφος, φαρμακοποιός στο επάγγελμα. Πολυδιάστατη προσωπικότητα. Αφηγητής ρευστού και ιδιαίτερα δύσκολου λόγου. Βαθύτατα θρησκευόμενος άνθρωπος[1], αλλά όχι εκείνης της θρησκείας της «ζητοορθοδοξίας» και του ευσεβισμού, που τέτοιες νοοτροπίες ευδοκιμούν πολλές σήμερα στον εκκλησιαστικό και θεολογικό χώρο. Για να τεκμηριώσω την τελευταία άποψή μου θα σας διηγηθώ ένα περιστατικό από την πλουσιότατη σε εμπειρίες ζωή του, αυστηρή και με ασκητικό χαρακτήρα. Κι όταν λέγω ασκητικό μην πάει στο μυαλό σας ότι ήταν ο άνθρωπος που απέφευγε τις συναναστροφές με άλλους. Το αντίθετο μάλιστα συνέβαινε. Ο Πεντζίκης ήταν ο άνθρωπος που καταργούσε την ατομικότητα, την έβλεπε σαν το σαράκι που κατατρώγει την ανθρώπινη σάρκα και το πνεύμα, ολάκερο δηλαδή τον άνθρωπο. Στο περιστατικό μας λοιπόν. Το διασώζει ο λόγιος Αγιορείτης μοναχός Πορφύριος Σιμωνοπετρίτης σε μια μικρή μελέτη του για τον Πεντζίκη. Στα 1979, σε μια επίσκεψη που είχε κάνει ο γνωστός άγιος Παΐσιος απ’ Άγιον Όρος σ’ ένα ησυχαστήριο κοντά στη Θεσσαλονίκη – εδώ για να μην ξεφεύγουμε από το θέμα μας, θεωρώ σημαντικό να σημειώσω ότι στο Άγιον Όρος, ο επισκέπτης προσκυνητής άμα και πατήσει το πόδι του σ’ ένα μοναστήρι, οι μοναχοί θα τον καλωσορίσουν με λουκούμι, τσίπουρο ή ούζο - θέλησε να τον δει ο Πεντζίκης. Μαζί με έναν γνωστό του τότε νεαρό φοιτητή, ναύλωσαν ένα ταξί και έφτασαν στο ησυχαστήριο όπου βρισκόταν ο άγιος Παΐσιος. Ο κόσμος πολύς. Ο Πεντζίκης γύρω στα 70 τότε, με το μπαστουνάκι του, δώρο κι αυτό αγιορείτη Γέροντα, άνοιξε το δρόμο και έφτασε μπροστά στον πατέρα Παΐσιο. Πέφτει στα γόνατα. Ο Γέροντας τον σηκώνει. «Ήρθα να πάρω την ευχή σας» είπε ο κυρ Νίκος και φίλησε το ροζιασμένο από τις μετάνοιες χέρι. Κι έφυγε. Ο ίδιος ο Γέροντας Παΐσιος με τη μαρτυρία της προσευχής έλεγε πάντοτε για τον Πεντζίκη ότι «πρέπει να είσαι πολύ καθαρός για να καταλάβεις τα βρώμικα του Πεντζίκη». Και λέγοντας «βρώμικα» δεν εννοούσε κάτι το βρωμερό και χυδαίο, αλλά όλα εκείνα τα ευφυολογήματα που έλεγε. Σαν κι αυτό που σήμερα σας καταθέτω, το ούζο σημαίνει ου ζω, ή σαν αυτό εδώ: Κ’στός - Χριστός, αναφερόμενος στη διάλεκτο του χωριού Χορτιάτης στη Θεσσαλονίκη, ή πεζογράφος - παις ζωγράφος, ή ιατρός - ια τρως. Για να τελειώσω με τον Πεντζίκη, θα σας καταθέσω και μια ακόμη άποψη. Ο Γιώργος Σεφέρης έλεγε ότι τον «Πεντζίκη τον δέχεται κανείς ολόκληρο ή δεν το δέχεται καθόλου»[2]. 

Δεν είναι όμως ο Πεντζίκης το θέμα μας. Εξάλλου κι αυτά που σας είπα πολλά είναι, επιβεβλημένα όμως για να θεωρήσουμε σωστά τα παρακάτω, λόγω του ότι ο Θεσσαλονικιός αγαπημένος μου συγγραφέας, τον οποίο δεν σας κρύβω, στα φοιτητικά μου και μετέπειτα χρόνια παραμονής μου στη Θεσσαλονίκη, είχα την τύχη να τον ακούσω κάποιες φορές να μιλά σε συνάξεις, επιβεβαιώνει και τον υπότιτλο της εισήγησής μου. Μέσω ενός συγγραφέα με βυζαντινές και μεταβυζαντινές ρίζες, ενός «αιωνίου παιδιού», όπως λέγει ένα επιμνημόσυνο ποίημα που γράφτηκε γι’ αυτόν από το λόγιο Αγιορείτη μοναχό, Συμεών Γρηγοριάτη, γνωστό και ως Περουβιανό, το ούζο έχει μακρά ιστορία, με βυζαντινές και μεταβυζαντινές προεκτάσεις, αναφορές, όπως θέλετε πάρτε το. 

Το ευφυολόγημα ούζο σημαίνει ου ζω 

Ο Αναστάσης Βιστωνίτης, αρθρογράφος στο ΒΗΜΑ[3] και συγγραφέας διασώζει το ευφυολόγημα του Πεντζίκη: ούζο σημαίνει ου ζω, επισημαίνοντας ωστόσο πως όποιος «θέλει να κατανοήσει τον Πεντζίκη αυτά δεν θα πρέπει να τα θεωρεί παραδοξολογίες». Καθ’ ότι γνήσιο τέκνο του Βυζαντίου ο Πεντζίκης με αυτό το ευφυολόγημα τρόπον τινά έπαιζε, κοροϊδεύοντας το θάνατο, μιας και τους «ουζοπότες», τους πίνοντες και ιδιαιτέρως τους «αγαπώντες την πόσιν του ούζου» με τις «ουζοποσίες» τους, το «πίνειν», δηλαδή, και «ιδιαιτέρως καθ’ υπερβολήν ούζον»[4], δεν είναι λίγες οι φορές που τους στέλνει στον Οξαποδώ. Πάρα ταύτα, όμως, το ούζο φαίνεται να μη λείπει από τα ήθη και έθιμα του λαού μας. Οδηγός εδώ ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, άριστος μελετητής του κυρ Αλέξανδρου της Σκιάθου, του Παπαδιαμάντη, ως άλλος ένας βυζαντινός και μεταβυζαντινός κι αυτός, σαν τον Πεντζίκη, σ’ ένα διήγημά του (υπό τον τίτλο: Φλώρα ή Λάβρα;) γράφει: «βραδάκι, και βρέθηκα στο εξωκκλήσι του νησιού. Μεσοκαλόκαιρο, και έβραζε ο τόπος. Ζέστη, και τουρίστες να ελλοχεύουν παντού. Πλην σε απόκρυφα υψωματάκια, σε ρεματιές και ξέφωτα, παραμονές αγνώστων εορτών, συρρέουν κατά κύματα οι γηγενείς. Φθάνουν μεταμορφωμένοι, περίπου ως ικέτες, έχοντας αποβάλει (κατά έναν ανεξήγητον τρόπο) την εμπορική τους λεοντή. Κουβαλούν τεράστιους άρτους, με σουσάμι και γλυκάνισο, πρόσφορα για τους παπάδες, κουτιά με παστέλι, γλυκά του ζαχαροπλαστείου τυλιγμένα σε αλουμινόχαρτο, τυρί της άρμης κομμένο με επιμέλεια σε τετράγωνα μικρά τεμάχια, ούζο και τσίπουρο. Μετά τη λειτουργία στέκονται κοντά στην έξοδο του ναού, και φωνάζουν ξαφνικά με επίσημο τόνο: 

-Πάρτε να σχωρέσετε τον… 

Ο καθείς τους δικούς του – τη μάνα του, τον πατέρα του, τα πνιγμένα αδέλφια. 

Ελάτε να σχωρέσετε τη Φλώρα, ακούω δίπλα μου ένα χούφταλο. 

Πλησίασα. Μου πρόσφερε παστέλι και ρακή»[5]. 

Ομιλώ για τον κυρ Αλέξανδρο της Σκιάθου και δεν μπορώ να μην μπω στον πειρασμό να αναφέρω πως η διηγηματογραφία του είναι πλούσια σε φαγητά και ποτά. Άγρια λάχανα, τυρόπιτες, περσικό πιλάφι, νεφραμιές, γουρουνοπούλες, «χοιρίδιον παραγεμιστόν», κοκορέτσι, τρυφερά ερίφια, θαλασσινά, κογχύλια, αστακοί μαγειρευτοί με μάραθα, «μαστίχαι», ρούμι, ρακή, μπακλαβάδες, τρίγωνα, «πάνε κι έρχονται στις σελίδες των μυθιστοριών του»[6]. 

Οι βυζαντινοί και τα ποτά 

Οι αντιλήψεις, κυρίες και κύριοι, των βυζαντινών και μεταβυζαντινών προγόνων μας, παππούδων μας αν θέλουμε να είμαστε πιο κοντά τους και να νιώθουμε την ανάσα τους - να «ζούμε με την ανάσα των νεκρών», καθώς έλεγε κι Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης[7] - για το φαγητά και τα ποτά έμοιαζαν με τις δικές μας σήμερα. Αυτοκράτορες, αξιωματούχοι, εκκλησιαστικοί άνδρες και απλός λαός, τουλάχιστον σ’ ότι σχετίζεται με την πόση ποτών, δεν είχαν μόνον καλή σχέση με το κρασί, αλλά και με τη ρακή και με το ούζο. Ο Φαίδων Κουκουλές, γνωστός και κορυφαίος βυζαντινολόγος, στο πολύτομο έργο του Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια την αγάπη των βυζαντινών για τα ποτά. Διασώζει μάλιστα και μια μαρτυρία του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου: οι βυζαντινοί προμηθεύονταν τα εκλεκτότερα «μη οκνούντες και ιδιαίτερα ταξίδια προς προμήθειαν αυτών να κάμνωσι»[8]. Σ’ αυτά τα ποτά δεν πρέπει να ‘ταν μόνο το κρασί αλλά και η ρακή. 

Ο γλωσσολόγος των παλαιών καλών μαθητικών μας χρόνων 

Αχιλλέας Τζάρτζανος για το ούζο 

Στη σημασιολογία του ούζου αξίζει να αναφερθούν και μερικά σχόλια που κάμει ένας μεγάλος φιλόλογος και γλωσσολόγος, ο εκ Τυρνάβου καταγόμενος Αχιλλέας Τζάρτζανος. Οι παλαιότεροι σίγουρα θα θυμούνται τα βιβλία Γραμματικής που έγραψε και που διδάχθηκαν για χρόνια στο σχολείο. Ο Τζάρτζανος, λοιπόν, στο Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, στα 1911, έγραψε ένα μικρό άρθρο για την ιστορία της λέξης ούζο και τη σημασιολογία του. Mολονότι θεωρεί πατρίδα του ποτού αυτού τη γενέτειρά του, λέγει με ολίγη χιουμοριστική διάθεση: «όλοι βέβαια σήμερα, φτωχοί και πλούσιοι, ταπεινοί και αριστοκράτες, πίνουν το ουζάκι τους, και το ούζο είναι πια το αγαπημένο ποτό σε κυρίους και κυρίες, σε νέους και δεσποινίδες, και σερβίρεται όχι μόνο στα λαϊκά ποτοπωλεία ή σε φτωχικά σπίτια, παρά και στα πλουτοκρατικά σαλόνια και τα αριστοκρατικά κέντρα»[9]. Το τελετουργικό της απόλαυσης του ούζου σηκώνει συζήτηση μεγάλη και δεν είναι στις προθέσεις μου να το καταγράψω, δεν είμαι ο ειδικός. 

Από τ’ «απάτητα» Άγραφα της Τουρκοκρατίας δύο ειδήσεις με ιδιαίτερη σημασία 

Ωστόσο, εκείνο που με ιδιαίτερη διάθεση διασώζεται για τη ρακή στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, προέρχεται από τις γραφίδες δύο μοναχών λογίων και διδασκάλων του Γένους, και ομιλώ για διδασκάλους του Γένους, διότι οι δύο συγκεκριμένοι λόγιοι μοναχοί στους δύσκολους χρόνους του 17ου αιώνα ίδρυσαν πολλά σχολεία σε περιοχές που στην εποχή τους ήταν απάτητες και ιδιαίτερα δύσκολες γεωγραφικά. Ήξεραν, βέβαια, να απολαμβάνουν τη ζωή, με μέτρο πάντοτε. Από τα Άγραφα, λοιπόν, οι δύο παρακάτω μαρτυρίες, ειδήσεις για το κρασί και τη ρακή. Η πρώτη, από τη γραφίδα του Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού, αγίου μάλιστα της Εκκλησίας. Σε επιστολή του σε άγνωστο ιερέα, μεταξύ των άλλων, γράφει για το καλό κρασί: «η αιδεσιμότης σου όμως γνωρίζεις καλά και δεν την λανθάνει πολλά ο λέγων ότι χωρίς τον χριστευλόγητον οίνον δεν ημπορούμεν εις την σωματικήν ετούτην και κατηραμένην ζωήν να ζήσωμεν, όχι δια την ανάγκην μόνον των ιερών μυστηρίων και της πνευματικής και αναιμάκτου θυσίας τα ιερά σύμβολα αλλά και εις χρείαν εδικήν μας και ανθρωπίνην πόρευσιν. Αυτό τοίνυν το χριστευλόγητον παύει τας λύπας, κοιμίζει τους πονηρούς λογισμούς, φέρνει την καλήν καρδίαν, γεννά την χαράν, δυναμώνει τα νεύρα και τονώνει όλας τας σωματικάς δυνάμεις· µας αναγκάζει να πολυλογούμεν και να πλατύνωμεν τας ευχάς και με την αφορμήν να αναφέρνωμεν και τους γονείς μας και να τους θυμούμεστεν συχνά»[10]. Η δεύτερη, από τον μαθητή του και επάξιο συνεχιστή τού διδασκαλικού του έργου, τον Αναστάσιο Γόρδιο - σημαντικός κι αυτός λόγιος του 17ου αιώνα, κληρικός και άγιος, που εξασκούσε τη φαρμακευτική και την ιατρική. Στις επιστολές του κάνει λόγο για πολλά βότανα, τροφές και ποτά, μεταξύ αυτών του γλυκάνισου και της ρακής, την οποία άλλοτε συνιστά με μέτρο για πόση, κι άλλοτε να την αποφεύγουμε. Γράφει σε φίλο του: «ορίζεις ότι έχης βήχα. Εις αυτό να γυρεύσης να έβρης γλυκόριζον, όπου κι αν ευρεθή, να το βράζης και να το πίνης ωσάν καφέ. Η ρακή ας λείπει ολότελα»[11]. 

Κι ένα ακροτελεύτιο ταξίδι πίσω στο χρόνο 

Κυρίες και κύριοι, θα σας ταξιδέψω ολίγον πίσω στο χρόνο και θα κλείσω την εισήγησή μου μεταφέροντάς σας ξανά στο σήμερα. Το ταξίδι πίσω στο χρόνο σχετίζεται με τον Εύβουλο, έναν σατυρικό ποιητή του 4ου π.Χ., αιώνα που σατιρίζοντας την υπερβολική πόση ποτών, βάζει τον Διόνυσο, το Θεό του κρασιού να λέει ότι τρεις μόνο κρατήρες ετοιμάζει για τους φρονίμους. Δηλαδή δεν έχει καμιά ευθύνη για τους μετέπειτα. Μολονότι το χωρίο σχετίζεται με το κρασί, άνετα θα μπορούσε να ισχύσει και για τη ρακή. Οι τρεις πρώτοι κρατήρες είναι της υγείας, του έρωτος και του ύπνου[12]. Από τον τέταρτο και μετά αρχίζουν τα δύσκολα. Και τους περιγράφει ως εξής: «ο δε τέταρτος ουκέτι έστ’ αλλ’ ύβρεως» (μόνο σε βρισίδι οδηγεί)· «ο δε πέμπτος βοής» (σε καβγάδες)· «ο έκτος δε κώμων» (θα ξεσηκώσει τη γειτονιά από το γλέντι)· «ο έβδομος δ’ υπωπίων» (δίνει μελανιασμένα μάτια απ’ το ξύλο που θα πέσει)· «ο δ’ όγδοος κλητήρος» (θα φέρει το χωροφύλακα)· «ο δ’ ένατος χολής» (μεγάλο θυμό)· και «ο δέκατος δε μανίας ώστε και σφάλλειν ποιεί» (καθαρή τρέλα και θα σε κάνει να διαπράξεις αδίκημα). Οπότε, κυρίες και κύριοι, με μέτρο η πόσις του ούζου.  

Ο γιός του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, Γαβριήλ Νικόλαου Πεντζίκης 

και το Ουζερί Βυζάντιο στις Βρυξέλλες 

Κι από τα βάθη του 4ου π.Χ., αιώνα στο σήμερα. Ο γιος του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης, που σήμερα ζει στη Θεσσαλονίκη γράφοντας το βιβλίο: Το Βυζάντιο έχει ρεπό[13], στις πρώτες σελίδες του αφιερώνει ένα κεφάλαιο με τίτλο: Ουζερί Βυζάντιο και καταγράφει πως ένα βρυξελλιώτικο παλαιό αρχοντικό, στις μέρες που εργαζόταν ως υπάλληλος στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ένας Έλληνας το μετέτρεψε σ’ ένα εξαιρετικό κι υψηλών προδιαγραφών ουζερί, στο οποίο έτρωγαν ακόμη και πολλοί αρχηγοί κρατών. Αξίζει να σημειωθεί πως οι τοίχοι του ήταν διακοσμημένοι με πολλούς βυζαντινούς αυτοκράτορες, γεγονός που δείχνει τις βυζαντινές προεκτάσεις, που έχει η ρακή, για τη οποία σήμερα καλώς ο Σύνδεσμος Ποτοποιών και Αποσταγματοποιών Λέσβου πασχίζει να αναδείξει καλύτερα. 

Ούζο· επίγευση· επέκεινα· Ελλάς 

Κυρίες και κύριοι, οι τελευταίες αυτές παρατηρήσεις, γι’ αυτό που επάξια όλοι εσείς εκπροσωπείτε και με τον καλύτερο κατ’ εμέ τρόπο αναδεικνύεται αυτήν την εβδομάδα με το φεστιβάλ ούζου, είναι νομίζω καταλυτικές. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι, το ούζο και η τελετουργική πόσις του, είναι απόδραση στον μακρύ προς τα πίσω χρόνο, μιας παράδοσης εξάπαντος ελληνικής, με ιδιαιτέρως οσφραντικές και γευστικές εμπειρίες του επέκεινα. Πρόσωπα αυτής της παράδοσης είναι κι αυτοί που χρόνια τώρα επάξια προβάλλεται εσείς οι κληρονόμοι της τέχνης του ούζου, οι πατεράδες και οι παππούδες σας ποτοποιοί. Όλοι, δηλαδή, εκείνοι που έκαμαν το ούζο της Λέσβου να είναι πρωτοποριακό προϊόν, σε παγκόσμια κλίμακα. Προσέξτε, όμως, ετούτη η τέχνη της απόσταξης, όπως τη λέτε, κρύβει ανάσταση και έρωτα, άσκηση και ευχαριστία, που κάθε συνδαιτυμόνα στο τραπέζι της παρέας που απολαμβάνει το ούζο, τον κάνει να λέει στο τέλος αυτό που τραγουδά η Χαρούλα Αλεξίου: 

«Ούζο όταν πιεις 

γίνεσαι ευθύς 

βασιλιάς δικτάτορας, Θεός και κοσμοκράτορας 

σαν το καλοπιείς 

βρε θα ευφρανθείς 

κι όλα πια στο κόσμο ρόδινα θε να τα δεις. 

Δική μου είναι η Ελλάς 

που στη κατάντια της γελάς 

της λείπει το ένα της ποδάρι 

που της το παίξανε στο ζάρι». 

Κι η τελευταία στροφή, είναι νομίζω άκρως επίκαιρη! 

Επιλογικά: ο γεωμέτρης Θεός, ο Σέργιος Μακραίος και το ούζο 

Κυρίες και κύριοι, στην αρχή της εισήγησής μου, όπως θα θυμάστε, την αφιέρωσα στον Παντελή Αργύρη, φίλο καλό και λόγιο της πόλης μας. Με τον Παντελή, όσο ζούσε δεν ήταν λίγες οι φορές που απολαμβάναμε το ούζο σε όμορφες ουζοκατανύξεις, συζητώντας περί πολλών ζητημάτων, κυρίως όμως ιστορικών, μιας και ο Παντελής είχε το «μικρόβιο» όπως πολλοί του έλεγαν της ιστορικής έρευνας. Θυμάμαι λίγο καιρό πριν πεθάνει, ένα καλοκαιρινό βραδάκι, σε ονομαστό ουζερί της πόλης μας πίνοντας το ουζάκι μας, η συζήτησή μας είχε «ανάψει» για ένα ξακουστό Έλληνα λόγιο του 18ου αιώνα, τον εκ Φουρνά των Αγράφων Σέργιο Μακραίο. Εκείνη την εποχή ο Παντελής ετοίμαζε μια μελέτη γι’ αυτόν. Είχα και εγώ τη συγγραφή της διδακτορικής μου διατριβής για τον κλεινό Ευγένιο Βούλγαρη, διδάσκαλο του Σέργιου Μακραίου στην Αθωνιάδα Ακαδημία του Αγίου Όρους στα μέσα του 18ου αιώνα και ταιριάξαμε απόλυτα με τον Παντελή. Έτσι με παρακάλεσε αν είχα να του δώσω σχετική βιβλιογραφία. Πράγματι, στο αρχείο και στη βιβλιοθήκη μου είχα μερικές μελέτες, σπάνιες και δυσεύρετες, και το κυριότερο σε φωτοτυπίες ένα από τα βασικότερα έργα του Μακραίου, το περίφημο: Τρόπαιον εκ της Ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου εν τρισί διαλόγοις. Του υποσχέθηκα να του δώσω το Τρόπαιον μαζί με μια μελέτη για τον Μακραίο, καλού πανεπιστημιακού δασκάλου μου, του Νίκου Ζαχαρόπουλου. Η συζήτησή μας θυμάμαι, πέραν του ότι γινόταν για την προσφορά του Μακραίου στα εκπαιδευτικά πράγματα του 18ου αιώνα, κινήθηκε και γύρω από τις αντιδράσεις που είχε την εποχή που εκδόθηκε το Τρόπαιον [Βιέννη 1797], μιας και με ιδιαίτερα πολεμικό τρόπο ο Μακραίος ήλεγχε το ηλιοκεντρικό σύστημα και με σφοδρότητα κατηγορούσε τον Κοπέρνικο. Εκείνο που έχει μείνει ακόμη στη μνήμη μου από τη συζήτησή μας εκείνη είναι ότι ο Παντελής με ρωτούσε πως είναι δυνατόν ένας λόγιος, που υπήρξε μαθητής του μεγάλου διδασκάλου του Γένους Ευγένιου Βούλγαρη, να μην μπορεί να είναι εξοικειωμένος με την ιστορία της νεότερης αστροφυσικής. Και μάλιστα να αρνείται την πλατωνική ρήση: «ο Θεός αεί γεωμετρεί». Κάτι, δηλαδή, ανάλογο σαν τον γεωμέτρη Θεό που απεικονίζεται στο ψηφιδωτό της Μητρόπολης του Μονρεάλε στη Σικελία. 

[1] Για τα βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και του έργου του ενδεικτικά βλ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΣΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ. (1988). Λόγος εις τον Νίκον Γαβριήλ Πεντζίκη. Αθήνα: Ροές. Σημαντικό είναι και το αφιέρωμα της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ / ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ: Ν. Γ. Πεντζίκης. Ένας ασυνήθιστος άνθρωπος. (Κυριακή 2 Μαρτίου 1997). Πρβλ. ΣΟΦΙΑ ΣΚΟΠΕΤΕΑ. (1971). Βιβλιογραφία Ν. Γ. Πεντζίκη (1935-1970). Εκδόσεις και δημοσιεύσεις. Αθήνα: Ερμής· και ΝΙΚΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ. (1993). «Περίτριμμ’ Αγοράς Θεσσαλονίκιον»: Κέμενα παιδιόφραστα περί του παιζω-γράφου Ν. Γ. Πεντζίκη. Αθήνα: Άγρα. 

[2] ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΙΤΗΣ. (1996). Μνήμης Ένεκεν. Βέροια: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βεροίας, σσ. 23-24. 

[3] «Ούζο σημαίνει «ου ζω». Τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του αιρετικού και παραδοξολόγου συγγραφέα που συνδύασε τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό με τη βυζαντινή παράδοση». ΤΟ ΒΗΜΑ, (18 Ιανουαρίου 2009). 

[4] Δ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ. (1961). Μέγα Λεξικόν Ελληνικής Γλώσσης, τ. 6ος. Αθήναι, σ. 5277. 

[5] Η. Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ. (1992). Επί Πτίλων Αύρας Νυκτερινής. Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Νεφέλη, σσ. 15-16. 

[6] Αυτόθι, σσ. 47-48. 

[7] ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΙΤΗΣ. (1996). Μνήμης Ένεκεν, σ. 16. 

[8] ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ. (1952). Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Ε΄. Εν Αθήναις, σ. 127. Πρβλ. TAMARA TALBOT RICE. (1990). Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των βυζαντινών, μτφρ. Φ. Κ. Βώρος. Αθήνα: Παπαδήμα, σσ. 225-230. 

[9] «Το ούζο. Ιστορία μιας λέξεως». Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος. 11(1911)146. 

[10] Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές. (1992). Κριτική Έκδοση - Επιμέλεια Ι. Ε. Στεφανής και Νίκη Παπατριανταφύλλου – Θεοδωρίδη. Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ / Τμήμα Φιλολογίας. Περίοδος Β΄. Θεσσαλονίκη 1992, σσ. 106-107. 

[11] ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ. (2008). Νεοελληνική Επιστολογραφία 17ος -19ος αιώνας. Θεολογική Σχολή. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας ΑΠΘ. [Διατριβή επί Διδακτορία]. Θεσσαλονίκη, σ. 38. 

[12] P. KROH. (1996). Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, μτφρ. Δ. Λυπουρλής – Λ. Τρομάρας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σ. 178. 

[13] Εκδ. Αρμός. Αθήνα 2013, σσ. 11-28.

Μνήμη Νίκου - Γαβριήλ Πεντζίκη (13 Ιανουαρίου 1993)

Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας Σ τ υ λ ι α ν ο ύ. (1994). Ο Πεντζίκης του Επέκεινα και του Ενθάδε. Αθήνα: Δόμος, σσ. 58-59.

David Bowie!!!

 

Η αυταπάρνηση των ΔΑΣΚΑΛΩΝ

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

«Ευθύνη των γονέων να κάνουν τα self test στα παιδιά τους. Κανένα παιδί εκτός τάξης», και το πρωί της Δευτέρας όλα τα σχολεία θα έχουν self test. Τάδε έφη ο Γενικός Γραμματέας του Υ.ΠΑΙ.Θ. Αυτά θα έλεγε κι άλλος Γενικός Γραμματέας, άλλου κόμματος, όποιου χρώματος κι αν προτιμάτε: πράσινο, πορτοκαλί, βαθύ μπλε, κόκκινο, και πάει λέγοντας. Επ' αυτού δεν χωρά ουδεμία αμφιβολία. Κι όχι μόνο ένας Γενικός Γραμματεύς, σίγουρα κι άλλοι όμοιοί του καρεκλοκέντευροι, ας μη γελιόμαστε, άλλωστε. Και πάνω απ’ αυτόν, βέβαια, οι εκάστοτε Υπουργοί και Υφυπουργοί Παιδείας και… Θρησκευμάτων, να μην το ξεχνάμε το… Θρησκευμάτων. Τους βλέπουμε καθημερινά πως είναι, πως τους παρουσιάζουν τα ΜΜΕ, τι γράφουν για δαύτους οι καλοπληρωμένοι δημοσιογράφοι των εφημερίδων και, βέβαια, τι ακριβώς πράττουν για την ΠΑΙΔΕΙΑ αυτού του τόπου. Κι όχι μόνο τι πράττουν αλλά και τι σκέφτονται για το μέλλον της. Γελάει και το παρδαλό κατσίκι με όσα ακούει και διαβάζει ένας σώφρων, μετρημένος νους. Επαναλαμβάνω… αναφέρομαι σ’ όλα τα χρώματα, τουτέστιν σ’ όλα τα κόμματα. Δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση για όλα όσα συμβαίνουν στην ΠΑΙΔΕΙΑ μας. Ο πάτος στο βαρέλι είναι δεδομένος, τον έχουμε πιάσει. 

Πριν λίγο καιρό, άκουσα όσα έλεγε μια επιμορφώτρια για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων μαθητών και μαθητριών στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο. Γελούσα κι έκλαιγα ταυτόχρονα. Η επιμορφώτρια αυτή με έναν συνήθη βερμπαλισμό στα λεγόμενά της, απευθυνόταν σ’ αυτούς, λες κι απέναντί της, στις οθόνες των Η/Υ, είχε παιδαρέλια ή παιδάρια, νομίζοντας πως όσα έλεγε συνιστούσαν κάτι νέο… είχε ανακαλύψει, καθώς φαινόταν, ένα καινούργιο πλανήτη: ιλαροτραγωδία! «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε», είμαι σίγουρος πως θα την ξανάγραφε ο μακαρίτης Αλέξης Δημαράς.

Κι επειδή αρκετά χρόνια έχει τραβήξει ετούτη η ιλαροτραγωδία, κάποτε οφείλουμε να σοβαρευτούμε. Επιτέλους! Τα ερωτήματα είναι αμείλεικτα:

• Όταν το εκπαιδευτικό σκάφος κλυδωνίζεται, με την απερισκεψία και την αδεξιότητα της εκάστοτε Πολιτείας, η ΠΑΙΔΕΙΑ μας διατρέχει ή δεν διατρέχει τον έσχατο κίνδυνο του καταποντισμού της;
• Δεδομένου ότι γύρω μας, στον ευρύτερο κοινωνικό τομέα – μέρος του είναι και η ΠΑΙΔΕΙΑ – μαίνεται η θύελλα απαξίωσης των πάντων (προσώπων, θεσμών, Ιστορίας, οικογένειας, κ.λπ.), πως είναι δυνατόν καρεκλοκένταυροι «πολιτικοί» του Υπουργείου Παιδείας να παίζουν με το μέλλον αυτού του τόπου;

Ιδού δύο καίριες όψεις του προβλήματος ΠΑΙΔΕΙΑΣ που έχουμε.

Ο Αριστοτέλης, αιώνες πριν, μέγας σοφός διδάσκαλος μάς ταρακουντά σώμα και ψυχή: φύσει «πολιτικόν ζώον» είναι ο άνθρωπος, που σημαίνει πως δεν είναι αγκυροβολημένος κάπου, σε μια θεσούλα (Υπουργείου Παιδείας εδώ), αλλά οργανικά δεμένος στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ στην οποία ανήκει, «που τον κλείνει μέσα στους κόλπους της: θέλοντας και μη μετέχει στο πεπρωμένο της», κατά τον επίσης σοφό διδάσκαλο… κάποια εποχή (από τις ελάχιστες), της πρόσφατης εκπαιδευτικής μας ιστορίας, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ‘60, στα 1964, τον Ευάγγελο Π. Παπανούτσο.

Και για επανέλθω στο σημερινό άνοιγμα των σχολείων, ας λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν το εξής: δασκελίζοντας το κατώφλι των σχολικών τάξεων σήμερα μαθητές και εκπαιδευτικοί θα ήθελαν όχι φορμαλιστικές παραινέσεις και χτυπήματα στην πλάτη, του «άντε βρε παιδιά όλα θα πάνε καλά, θα τα καταφέρετε, άλλωστε ξέρετε εσείς οι εκπαιδευτικοί μας και οι μαθητές μας». Αυτό το «μας», που με τόση επιδεξιότητα συχνά ακούμε από καρεκλοκένταυρους στο περί Παιδείας Υπουργείο, δεν χωρά αμφιβολία πως συνιστά φαύλη μορφή τόσο της ειρωνίας όσο και της απαξίωσης του τεράστιου έργου που επιτελούμε εμείς οι ΔΑΣΚΑΛΟΙ στα σημερινά εκπαιδευτικά μας πράγματα. Όμως, δεν θα τους κάνουμε το χατήρι, στην πείσμονα εμμονή του τρόπου που σήμερα ανοίγουν τα σχολειά μας, ένα είναι σίγουρο: η αυταπάρνηση των ΔΑΣΚΑΛΩΝ.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης για τα Άγια Θεοφάνεια

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Αναδημοσιεύσω δύο κείμενα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη για τη σημερινή γιορτή των Θεοφανείων, τα οποία βρίσκονται στον πέμπτο τόμο των Απάντων του. Πρόκειται για κείμενα από την εκκλησιαστική του αρθρογραφία που, αν και μικρή σε έκταση, έχει «πολεμικό» θα λέγαμε «πυρήνα», με στόχο την «ακαινοτόμητη τήρηση της τυπικής τάξεως, την ορθή τέλεση της λατρείας». Την κριτική τους έκδοση έκαμε ο γνωστός και κορυφαίος κατ’ εμέ παπαδιαμαντολόγος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, παρά τις κατά καιρούς αβλεψίες του.

Τα αναδημοσιεύω γιατί συχνά πολλοί φιλακόλουθοι γινόμαστε μάρτυρες μιας νοοτροπίας, που θέλει τη εορτή των Θεοφανείων να κυριαρχείται από νεωτερισμούς, που ουδεμία σχέση έχουν με τη γνήσια παράδοσή μας. Εντός των ναών, δυστυχώς, κάποιοι ιερείς μας, στην κυριολεξία κάμουν ό,τι τους κατέβει στο κεφάλι, λένε ένα σωρό αθεολόγητα πράγματα, με αποτέλεσμα να χάνεται το εκκλησιαστικό και θεολογικό νόημα της εορτής. Πριν ολίγα χρόνια, κατά την ώρα που ψαλλόταν το Απολυτίκιο της εορτής, το γνωστό τοις πάσοι «Εν Ιορδάνη…», είχα γίνει μάρτυρας ακόμη και περιστεριών να πετούν πάνω από την καταβύθιση του Τιμίου Σταυρού στην κολυμβήθρα. Κάποια στιγμή μάλιστα, τα δύστυχα περιστεράκια ξέφυγαν από το σκοινί όπου τα κρατούσε ένα παιδάκι, άρχισαν να πετούν μέσα στο ναό, με αποτέλεσμα μερικοί από τους εκκλησιαζόμενους να τα κυνηγούν για να τα πιάσουν. Δεν είναι δύσκολο κανείς να καταλάβει τι γίνονταν εντός του ναού...

Πιστεύω, λοιπόν, ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Παπαδιαμάντης μπορεί να γίνει ένας πολύ καλός οδηγός, όχι μόνο για το πώς οφείλουμε να τελούμε τη συγκεριμένη εορτή αλλά και για τα τελετουργικά ακόμα γύρω από το Μυστήριο του Βαπτίσματος. Κι αυτό για τον εξής απλό λόγο: ο λαός του Θεού, για τον οποίο τόσα πολλά και χρήσιμα γράφει ο Παπαδιαμάντης, σ’ όλα τα έργα του, είναι λαός που ζει και πορεύεται στον κόσμο όπως οι πρώτοι χριστιανοί· «ο Παπαδιαμάντης υπερασπίζεται έναν αγροτικό, προνεωτερικό χριστιανισμό, μια Εκκλησία που δεν κινείται προς τον κόσμο αλλά που προστατεύει τον εαυτό της από την κίνηση του κόσμου προς αυτήν, δηλαδή από αυτό που λένε εκκοσμίκευση. Νοσταλεί έναν κόσμο που χάθηκε, και θρηνεί για την απώλειά του», γράφει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης. (2018). «Η εκκλησιαστική αρθρογραφία του Παπαδιαμάντη», στο: Ο στεναγμός των πενήτων. Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 98. Ίσως, κάποια στιγμή οι ιερείς μας καταλάβουν πως δεν πρέπει να είναι «το σμήνος» των «αξέστων» και «ακαλλιέργητων», που οι σεβασμιώτατοι ιεράρχες μας σωρηδόν «χειροτονώσιν».

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ. (1998). «Τα Άγια Θεοφάνεια» & «Θεοφάνεια», στο: Άπαντα, τ. Ε΄. Κριτική Έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Αθήνα: Δόμος, σσ. 79-81 & 140-141.

Εις ώτα μη ακουόντων

«Μισά και φτωχά είναι τ’ αποτελέσματα του ελληνικού σχολείου, σε μισά και φτωχά αποτελέσματα καταλήγουν τόσοι κόποι και τόσες προσπάθειες», Αλέξανδρος Δελμούζος.

«Οι αλλαγές στην παιδεία, όταν δεν γίνουν στον καιρό τους, παρουσιάζονται μεταγενέστερα ως εμβαλωματικές λύσεις», Χρήστος Π. Φράγκος.

«Στη σχολική τάξη υπάρχουν πολλές “στιγμές ανομίας” στη συμπεριφορά των παιδιών προς το δάσκαλο. Οι “στιγμές ανομίας” εκφράζουν συχνά την αντίδραση του ατόμου προς την αλλοτριωτική μορφοποίηση και ασκούν ευεργετικό ρόλο όχι μόνο στα άτομα, όχι μόνο στη σχολική τάξη, αλλά και σε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Αρκεί να λαβαίνονται υπ’ όψη σοβαρά. Και τούτο όχι για να ακουστούν τα παιδιά (για να “εκτονωθούν”), αλλά και για να επηρεάσουν με την αντίδρασή τους τη σχολική τάξη, τη σχολική ζωή, το σχολικό σύστημα. Τότε έχουμε μια εκπαίδευση αμφίδρομη, μια εκπαίδευση διαλογική και αυθεντικά σχεσιακή». Αλέξανδρος Κοσμόπουλος.