Ἐδῶ καὶ καιρὸ ἡ θεολογία μας ἐπιχειρηματολογεῖ γιὰ τὸ ὅτι ἡ θρησκεία δὲν εἶναι μία ἐπιλογὴ περίκλειστη στὴν ἰδιωτικὴ σφαίρα, ἀλλὰ ἀντιθέτως εἶναι ὑπόθεση ποὺ ἀφορᾶ τὸν δημόσιο χῶρο. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ θρησκευτικὴ ταυτότητα βεβαίως καὶ εἶναι ζήτημα προσωπικό (δὲν ὑπάρχει πίστη χωρὶς προσωπικὴ ἀποδοχή, βίωση καὶ εὐθύνη), ἀλλὰ αὐτόχρημα διαποτίζει τὴ δημόσια σφαίρα: ἐμπνέει στάσεις ζωῆς τοῦ ἀνθρώπινου ὑποκειμένου στὸν κοινὸ βίο καὶ διαμορφώνει ἀπαντήσεις του σὲ ἐρωτήματα γιὰ τὸν προσανατολισμὸ τῆς κοινωνίας.
Ἐξυπακούεται ὅτι κάθε θρησκευτικὴ ταυτότητα ἔχει τὰ δικά της κριτήρια καὶ τὸ δικό της ἦθος, κι ἔτσι συναντᾶμε πλῆθος ταυτοτήτων, φωτεινῶν καὶ σκοτεινῶν. Γιὰ τὴν χριστιανικὴ ὀπτικὴ πάντως ἡ παρουσία τῆς πίστης στὸν δημόσιο χῶρο δὲν μπορεῖ νὰ σημαίνει θεοκρατία καὶ μετατροπὴ τῆς Ἐκκλησίας σὲ κρατικὸ βραχίονα, ἀλλὰ συμμετοχὴ στὶς διαβουλεύσεις τῆς κοινωνίας, μὲ γλώσσα ἡ ὁποία νὰ δίνει μὲν μαρτυρία τῆς χριστιανικῆς ὀπτικῆς, ἀλλὰ ταυτόχρονα νὰ εἶναι ἡ κοινὴ γλώσσα τῆς κοινωνίας (καὶ ὄχι μιὰ ἰδιόλεκτος κατανοητὴ μόνο στὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας). Ὅλα αὐτὰ ἔχουν φυσικὰ τὴν δυσκολία τους. Στὴν πραγματικότητα ὅμως δὲν εἶναι παρὰ ἄσκηση τῆς Ἐκκλησίας στὴν ἴδια της τὴν ἀποστολὴ καὶ στὸ χρέος της νὰ συναντιέται μὲ τὸ σήμερα.
Ταυτόχρονα, κυρίαρχο χαρακτηριστικὸ τοῦ δημόσιου χώρου –κυρίως στὸν δυτικὸ κόσμο– εἶναι ἡ ἐκκοσμίκευση. Ἂς τὸ ὑπενθυμίσουμε: Ὁ ὅρος ἐκκοσμίκευση ἔχει ἄλλο νόημα θεολογικὰ καὶ ἄλλο νόημα κοινωνιολογικά. Θεολογικὰ σημαίνει τὸ νὰ ἀπολέσει ἡ Ἐκκλησία τὰ κριτήρια τοῦ Εὐαγγελίου (μὲ τὰ ὁποῖα ὀφείλει νὰ μεταμορφώνει τὸν κόσμο) καὶ νὰ μεταλλαχθεῖ ἡ ἴδια σὲ κόσμο. Κοινωνιολογικά, ὅμως, ἐκκοσμίκευση σημαίνει τὸ νὰ μὴ διέπεται πλέον ἡ κοινωνία ἀπὸ κάποια θρησκευτικὴ πίστη, καὶ ἡ πολιτεία νὰ μὴ δομεῖται ἐπὶ τῇ βάσει θρησκευτικῶν κανόνων. Ἡ πορεία τῆς ἐκκοσμίκευσης ἔχει ὑπάρξει πολυειδής, ἀπὸ ἀνοχὴ πρὸς τὴ θρησκεία μέχρι στρίμωγμά της στὴν ἰδιώτευση ἢ καὶ ἐχθρότητα ἀπέναντί της. Σὲ αὐτὸ τὸ σκηνικὸ ὡστόσο ἔχει ἰδιαίτερη σημασία ἡ εἴσοδος δύο τάσεων:
1) Ἤδη ἀπὸ τὴ δεκαετία τοῦ 1950 ὁρισμένοι διανοητές (φιλόσοφοι καὶ πολιτικοὶ ἐπιστήμονες, ἄθεοι οἱ περισσότεροι) καταθέτουν τὴν πεποίθησή τους ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι σημαντικὸ στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καὶ μὴ ἀμελητέα συνιστῶσα τοῦ δημόσιου χώρου. Κατὰ τοὺς στοχαστὲς αὐτοὺς ἡ θρησκευτικὴ σκέψη (καὶ μάλιστα ἡ χριστιανική) ἀνοίγει τὸ σήμερα στὸν ὁραματισμὸ ἑνὸς ἀληθινοῦ μέλλοντος, πέρα ἀπὸ τὴν ἐνεστῶσα μορφὴ τοῦ κόσμου. Ἡ θρησκεία δηλαδὴ κρατᾶ στὴν κοινωνία ἐναργῆ τὴν πολύτιμη αἴσθηση ὅτι «κάτι λείπει»1.
2) Στάγδην ἀπὸ τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1970, ἀλλὰ ὁρμητικὰ ἀπὸ τὴν 11η Σεπτεμβρίου 2001, λαμβάνει χώρα ἡ λεγόμενη «ἐπιστροφὴ τῆς θρησκείας», ὄχι τόσο μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἐξαπλώνεται ἡ πίστη2, ἀλλὰ μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἡ θρησκεία ἀποτελεῖ πλέον ἔγνοια τῆς δημόσιας διαβούλευσης, εἴτε θετικά (ὡς ἀναγνώριση τῆς ἀνθρωπιστικῆς συμβολῆς τῆς θρησκείας σὲ ἕναν ἀπάνθρωπο κόσμο) εἴτε ἀρνητικά (ὡς ἀνησυχία τῶν δημοκρατιῶν γιὰ τὴν ἐνδυνάμωση τοῦ θεοκρατικοῦ φονταμενταλισμοῦ).
Ὅλα αὐτὰ ἐκβάλλουν σήμερα σὲ ἕναν ἀναβρασμὸ στὸν δημόσιο χῶρο. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ νέα συζήτηση, γιὰ τὴν «μετα-εκκοσμίκευση». Ὁ ὅρος χρησιμοποιεῖται μὲ ποικίλες φορτίσεις (ὅλοι οἱ ὅροι μὲ πρῶτο συνθετικὸ τὸ «μετα-», φέρουν μιὰ ἀσάφεια ποὺ χρειάζεται διευκρινίσεις), χοντρικὰ πάντως ἡ συζήτηση διαυγάζει τὸ ὅτι ἡ περίοδος ποὺ διανύουμε δὲν σημαίνει τελείωμα τῆς ἐκκοσμίκευσης (καὶ τῆς ἐλευθερίας τὴν ὁποία αὐτὴ διασφαλίζει ἔναντι τῆς θεοκρατικῆς παρεκτροπῆς), οὔτε μιὰ ρεβανσιστικὴ ἀντεπίθεση τῆς θρησκείας, ἀλλὰ ἀποτελεῖ νέα μορφὴ ἐκκοσμίκευσης, μὲ τὸ κράτος νὰ μὴν θρησκεύει μέν, ἀλλὰ πλέον νὰ θεωρεῖ τὶς θρησκεῖες ἑταίρους τοῦ δημόσιου χώρου καὶ μάλιστα νὰ νοιάζεται γιὰ τὴν ἔκφρασή τους σ’ αὐτόν.
Μὲ τὴν παρουσία τῶν Χριστιανῶν στὸν δημόσιο χῶρο καὶ μὲ τὴν ταλάντωση τῶν ἐκκλησιαστικῶν κοινοτήτων μεταξὺ ἐσωστρέφειας καὶ ἀνοίγματός τους ἔχουμε ἀσχοληθεῖ κατ’ ἐπανάληψη (βλ. ἰδίως τὰ τεύχη 120/2011, «Κεντρομόλα καὶ φυγόκεντρα»· 124/2012, «Ἡ Ἐκκλησία στὸν δημόσιο χῶρο»· 137/2016 «Ἡ πάλη μὲ τὴν κοινότητα»). Μὲ τὸ ἀφιέρωμα ἐτοῦτο λοιπὸν ἀνανεώνουμε τὸν προβληματισμό, παρακολουθώντας τὶς τρέχουσες ἐξελίξεις στὸν δημόσιο χῶρο καὶ τὶς ἀναμετρήσεις περὶ τὴν «μετα-εκκοσμίκευση».
Ἀφοῦ ὁ Διονύσης Σκλήρης χαρτογραφήσει τὸ τοπίο τῶν σημερινῶν συζητήσεων, τέσσερις στοχαστές (π. Εὐάγγελος Γκανάς, π. Δημήτριος Μπαθρέλλος, Παντελὴς Καλαϊτζίδης καὶ Χαράλαμπος Βέντης) δίνουν τὴν δική του ὁ καθένας ἀποτίμηση τῆς τωρινῆς κατάστασης, ἀναδεικνύοντας εὐκαιρίες καὶ προκλήσεις, συγχύσεις καὶ προβλήματα. Ὁ Πέτρος Παναγιωτόπουλος ἐξετάζει κατὰ πόσο ὁ δημόσιος χῶρος σήμερα ἔχει μετατεθεῖ (ἢ ἔχει ἀλλοιωθεῖ) στὸν κυβερνοχῶρο. Ὁ Βασίλης Ξυδιᾶς προσεγγίζει τὸν «δικαιωματισμό», δηλαδὴ τὸ πρόσφατο φαινόμενο τῆς αὐτονόμησης τοῦ ἀτομικοῦ δικαιώματος ἀπὸ κάθε κοινωνικὸ συμφραζόμενο. Ἡ Ἀγγελικὴ Ζιάκα ἀφουγκράζεται τὴν ταραχὴ τὴν ὁποία φέρνει στὰ εὐρωπαϊκὰ ἐκπαιδευτικὰ συστήματα ἡ μετεκκοσμίκευση καὶ ἡ διελκυστίνδα μεταξὺ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν ποὺ ἀπευθύνεται σὲ ὅλους τοὺς μαθητές, καὶ μαθήματος ποὺ ἐκχωρεῖται στὶς θρησκευτικὲς κοινότητες γιὰ τὰ μέλη τους.
Τὸ ἀφιέρωμα ὁλοκληρώνεται μὲ τὴ συζήτηση (ἀπὸ τοὺς Παντελὴ Καλαϊτζίδη, π. Ἰωάννη Χρυσαυγή, Βασίλη Μακρίδη καὶ Θανάση Ν. Παπαθανασίου) τοῦ σημαντικοῦ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη παρουσία στὸν δημόσιο χῶρο κειμένου, «Ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς: Τὸ κοινωνικὸ ἦθος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας», τὸ ὁποῖο δημοσιεύτηκε τὴν ἄνοιξη τοῦ 2000.
Καὶ βλέπουμε…
Θ.Ν.Π.
1. Βλ. ἐνδεικτικὰ Ernst Bloch & Th. W. Adorno, Κάτι λείπει. Μιὰ συζήτηση γιὰ τὶς ἀντιφάσεις τῆς οὐτοπικῆς ἐπιθυμίας, (μτφρ. Στέφανος Ροζάνης), ἐκδ. Ἔρασμος, Ἀθήνα 2000, σ. 31.
2. Εἰδικὰ στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη τὰ ἐκκλησιάσματα βρίσκονται σὲ συρρίκνωση, ἀποτελώντας τὸ 25% τοῦ παγκόσμιου χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ, ἐνῶ πρὶν ἀπὸ ἕναν αἰώνα ξεπερνοῦσαν τὸ 66%. Σήμερα ἡ πλειονότητα τῶν χριστιανῶν βρίσκεται στὸν Παγκόσμιο Νότο, τὸν μέχρι πρότινος λεγόμενο Τρίτο Κόσμο.
