Αβεβαιότητες και βεβαιότητες της ετερότητας

«Πάντα ρεί. Στη φύση, στην κοινωνία, στις συνειδήσεις. Μαζί με τα έμβια όντα, τα προϊόντα του νου μεταλλάσσονται συνεχώς. Είτε κάτω από την πίεση του περιβάλλοντος είτε υπακούοντας σε αόρατες νομοτέλειες, οι λέξεις, οι σημασίες και τα ερωτήματα κινούνται ακατάπαυστα. Επιταχύνουν ή επιβραδύνουν τους ρυθμούς τους. Προχωρούν. Οπισθοχωρούν. Επιχειρούν απρόβλεπτα άλματα κατά μήκος διαδρομών που δεν έχουν απόληξη ή προορισμό. Από την άποψη αυτή η “ιστορική επιλογή” των ιδεών δεν διαφέρει από τη φυσική επιλογή των ειδών. Ως προϊόντα μιας συνεχούς διαπάλης ανάμεσα σε αντίθετες δυνάμεις, οι μεταλλάξεις των ιδεών θα αποκρυσταλλωθούν μόνο εκ των υστέρων και εκ του αποτελέσματος. Στην εξελικτική τους πορεία προς το άγνωστο η αντοχή των νοημάτων στο χρόνο δεν μπορεί να είναι προδιαγεγραμμένη. Την ίδια στιγμή που το ήδη υφιστάμενο τείνει να αναπαράγεται ως ακέραιο και αναλλοίωτο, το νέο καλείται να υπερνικήσει τις δυνάμεις της αδράνειας, τις “κοινωνιολογικές βαρύτητες” και τους εσωτερικευμένους νοηματικούς αυτοματισμούς που ενεργοποιούνται στους κόλπους όλων των σημασιακών τάξεων. Κανένα σύστημα νοημάτων και αξιών δεν ανατρέπεται αυτοβούλως. Σε διαρκή εγρήγορση οι κατεστημένες ιδέες τείνουν πάντα να αμύνονται ενάντια σε κάθε επίβουλο εισβολέα, ενώ οι νεογέννητες, σαν σπερματοζωάρια, ψάχνουν τα αβγά που θα τις γονιμοποιήσουν.

»Οι ιστορικές μορφές αυτής της εγρήγορσης δεν είναι όμως πάντα ίδιες. Κάθε κοινωνία εκτρέφει τις δικές της αντιστάσεις και τους δικούς της τρόπους χειρισμού των “καινών δαιμονίων”. Από την άποψη αυτή το κύριο χαρακτηριστικό που διακρίνει την εποχή μας από όλες τις προηγούμενες είναι οι τρόποι αντιμετώπισης αυτού που κάθε φορά ορίζεται ως νέο. Όλο και περισσότερο, οι τρέχοντες νοηματικοί αυτοματισμοί υπονομεύονται, οι ιδεολογικές σταθερές αποδυναμώνονται και οι βεβαιότητες αποκαθηλώνονται δίχως έκδηλες αντιστάσεις. Μέσα σε μια νύχτα, ολόκληρα συστήματα ιδεών μπορούν πια να αποδομούνται και να αναδομούνται. Σαν κακέκτυπα του Αρτούρ Ρεμπώ, οι άνευ όρων ζηλωτές του “εκσυγχρονισμού”, της “επικαιροποίησης” και της “καινοτομίας” (που δεν περιορίζεται φυσικά στα προϊόντα της επιστήμης και της τεχνολογίας) αναγορεύουν το νέο σε φετίχ ενάντια στους εσωρικευμένους ψυχαναγκασμούς της “αιώνιας επανάληψης του ίδιου”. Ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους, οι καινούργιες ιδέες αυτοπροτάσσονται πλέον ipso jure ως υπερέχουσες των παλαιών. Οι λέξεις δεν καλούνται να υποτάξουν τις δυνάμεις της αλλαγής, αλλά υποτάσσονται σ’ αυτές. Στο εξής οι όροι πρόσβασης στο ως αληθές ισχύον φαίνεται να προικίζονται με τη δική τους ιδιότυπη “πολιτική ορθότητα”.

»Στις μέρες μας, πολλές κοινωνικές και ιδεολογικές δυσαρμονίες όχι μόνο δεν θα παταχθούν, αλλά αντίθετα θα εκλογικευτούν ή ακόμα και θα εξιδανικευτούν. Το τέλος των “μεγάλων αφηγήσεων” [σύμφωνα με την έκφραση του Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ], που χαρακτηρίζει το μετανεωτερικό κόσμο, φαίνεται να συνοδεύεται από ένα αντίστοιχο τέλος των “μεγάλων ολιστικών αποκλεισμών”.

»Φαίνεται […] πως η ιστορία δεν τελείωσε με τις ειρωνείες της. Όλα συμβαίνουν ως εάν το μείζον ιστορικό τίμημα της πρόσφατης εμπέδωσης της πολιτιστικής ανεκτικότητας είναι, τουλάχιστον υπό τις παρούσες συνθήκες, η επικρατέστερη μιας ευρύτερης, αποστασιοποιημένης και ηθικοποιημένης κοινωνικής αναλγησίας. Ακόμα λοιπόν και αν το δικαίωμα στη διαφορά και η διερεύνηση και κατοχύρωση των συλλογικών εγγυήσεων και των κοινωνικών δικαιωμάτων δεν βρίσκονται σε λογική αντίθεση αλλά σε ιστορική σύγκρουση μεταξύ τους, τα πολιτικά και ηθικά διλήμματα παραμένουν ανοικτά και περίπλοκα. Δεν έχουμε βέβαια τη δυνατότητα να τα λύσουμε. Ίσως όμως μπορούμε να ιχνηλατήσουμε τα σκοτεινά μονοπάτια μιας νέας κατανόησης. Αναφέρομαι σε όλους εκείνους τους αντιφατικούς ιστορικούς παράγοντες που οριοθετούν τις τρέχουσες διαδικασίες. Όπως το κατανοείν έτσι και το περιγράφειν συμβάλλουν στο γίγνεσθαι και παράγουν ιστορία».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ. (2010). Η επινόηση της ετερότητας. «Ταυτότητες» και «διαφορές» στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Καστανιώτη, σσ. 15-16, 66, 156.