«Η δικτατορία, γνωρίζοντας σαφώς τη σημασία της Εκκλησίας ως θεσμού, αφού την έθεσε υπό τον πλήρη έλεγχό της, θέλησε να εκμεταλλευθεί τα ισχυρά ερείσματά της στην κοινωνία. Επιδίωξε και με τη βοήθεια των θρησκευτικών οργανώσεων ιδιοποιήθηκε και προέβαλε τις αξίες του “ελληνοχριστιανικού πολιτισμού”, οι οποίες για τις οργανώσεις αποτελούσαν το ιδεολογικό τους βάθρο. Τι αξίες αυτές η δικτατορία, με τη συνδρομή προσκείμενων στις θρησκευτικές οργανώσεις κληρικών και λαϊκών, ανήγαγε σε ιδεολογική “κορωνίδα” του καθεστώτος, όχι ασφαλώς από έγνοια για τον Ελληνισμό και τον Χριστιανισμό, αλλά για να πετύχει την κοινωνική της διείσδυση και αποδοχή».
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Μ. ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΣ. (2017). Η Εκκλησία κατά τη δικτατορία 1967-1974. Ιστορική και νομοκανονική προσέγγιση. Πρόλογος: Ιωάννης Μ. Κονιδάρης. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σσ. 24-25.
Οφείλω την παρουσίαση του βιβλίου του Χάρη, εδώ κι ενάμιση χρόνο, από τότε που τιμής ένεκεν μου έστειλε το βιβλίο του. Δεν το έχω κάμει ακόμη και γι’ αυτό ταπεινά ζητώ συγνώμη. Όμως, επισταμένως το έχω διαβάσει κι ομολογώ ότι έμαθα πολλά που δεν εγνώριζα και τόσο καλά. Υπόσχομαι άμεσα να βρω το χρόνο να κάμω τη βιβλιοπαρουσίαση, και εδώ στο ιστολόγιό μου, αλλά και όπου άλλου αυτή βρει φιλοξενία.
ΑπάντησηΔιαγραφήΧριστός Ανέστη, αδελφέ! Θερμές, εγκάρδιες ευχαριστίες για τα καλά σου λόγια! Καλή δύναμη στο όμορφο έργο σου!
ΑπάντησηΔιαγραφήΑληθώς Ανέστη ο Κύριος αγαπητέ Χάρη! Αντεύχομαι κάθε καλό σε σένα και την οικογένειά σου.
ΑπάντησηΔιαγραφήΧριστός Ανέστη! Αν και δεν έχω διαβάσει το βιβλίο, από το απόσπασμα είναι ξεκάθαρο ότι ο κ. Ανδρεόπουλος αποτιμά τη σχέση (ανώτατης διοίκησης της) Εκκλησίας-Χούντας ως αποτέλεσμα άλωσης και ελέγχου της πρώτης από το καθεστώς-κράτος και όχι ως συμπόρευση και συνεργασία της Εκκλησίας με τη Δικτατορία, όπως υποστηρίζεται ευρέως στο δημόσιο λόγο. Άλλο, όμως, θύμα και άλλο συνεργάτης!
ΑπάντησηΔιαγραφήΑγαπητέ κ. Καμπά ΑΛΗΘΩΣ ΑΝΕΣΤΗ ο ΚΥΡΙΟΣ! Επιτρέψτε μου την εξής απάντηση, σύντομη, όπως οφείλει να είναι σε σχόλιο ενός blog. Εκτεταμένη στην παρουσίαση του βιβλίου, που σύντομα θα αναρτηθεί στο ιστολόγιό μου. Αν διαβάσετε το βιβλίο, είναι προφανές πως θα διαπιστώσετε ότι η Διοικούσα Ελλαδική Εκκλησία της Επταετίας δεν ήταν θύμα αλλά σ υ ν ε ρ γ ά τ η ς, και μάλιστα σφιχταγκαλιασμένος με τους δικτάτορες. Κι αυτό δεν είναι κακό να το λέγει κανείς σήμερα, διότι η Εκκλησιαστική Ιστορία ως επιστήμη, την οποία διακονώ – αλλά και η επιστήμη του Κανονικού Δικαίου της οποίας διδάχθηκα μαθήματα κατά τις σπουδές μου στη Θεολογική Σχολή ΑΠΘ - έχει πάμπολλα ιστορικά τεκμήρια που καταδεικνύουν τη συνεργασία κορυφαίων ιεραρχών της εποχής εκείνης με το καθεστώς της Χούντας. Αντιγράφω από το οπισθόφυλλο του εξαιρετικού βιβλίου του φίλου και συνάδελφου κ. Ανδρεόπουλου: "Προσεγγίζοντας το όλο ζήτημα επί τη βάσει ιστορικών και νομοκανονικών κριτηρίων, ο συγγραφέας αναδεικνύει, αξιολογεί και ερμηνεύει τις ποικίλες διαστάσεις και προεκτάσεις που είχε η προβληματική αυτή σχέση στη διοίκηση και στη ζωή της ελλαδικής Εκκλησίας, καθ' όλη τη διάρκεια της Επταετίας και σε αμφότερες τις φάσεις της, ήτοι τόσο επί Γ. Παπαδοπούλου (και αρχιεπισκοπείας Ιερωνύμου Κοτσώνη, (Μάιος 1967 - Δεκέμβριος 1973), όσο και επί αρχιεπισκοπείας Σεραφείμ Τίκα, Ιανουάριος 1974 - Ιούλιος 1974)".
ΑπάντησηΔιαγραφήΚαι δεν είναι το μόνο βιβλίο που με επιστημονικό λόγο και τρόπο αποτιμά αυτήν την περίοδο. Υπάρχουν κι άλλα. Όπως, λόγου χάριν, του αγαπητού φίλου και συναδέλφου Ανδρέα Αργυρόπουλου: Χριστιανοί και πολιτική δράση κατά την περίοδο της δικτατορίας (1967-1974), εκδ. Ψηφίδα, Αθήνα 2004.
Αγαπητέ κ. Καμπά, αν επιθυμείτε να έχετε μια βαθιά γνώση των γεγονότων, οφείλετε να εντρυφήσετε και στο ρόλο των θρησκευτικών οργανώσεων, των "παραθρησκευτικών" - "εξωεκκλησιαστικών" για να είμαι πιο σαφής, των οποίων η δράση ήταν καθοριστική και καταλυτική στη διαμόρφωση της εθνικοθρησκευτικής ιδεολογίας – μα καλά ξεχνάτε τα συνθήματα (ιδεολογήματα) "Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών" και "Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια" και ποιοι ήταν αυτοί που τα εδίδαξαν στον λαό μας, τα θύματα ή οι συνεργάτες των δικτατόρων; - στην μεταπολεμική περίοδο και οι οποίες υπό το μανδύα του νεο-ευσεβισμού ταλαιπωρούν την Εκκλησία μέχρι και σήμερα. Ας μη κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας κ. Καμπά, ο ευσεβισμός (πιετισμός), καλά κρατεί ακόμη και σήμερα, σε ένα ιδιαίτερα μεγάλο μέρος του εκκλησιαστικού σώματος, με αποτέλεσμα αυτό το κομμάτι του πιστού λαού μας να μένει ακατήχητο. Δεν έχετε παρά να κοιτάξετε γύρω σας για να διαπιστώσετε πως ακόμα "λιβανίζεται" το πρόσωπο του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Αθηνών Ιερώνυμου Κοτσώνη και θα καταλάβετε τι εννοώ.
Να ‘στε καλά και σας ευχαριστώ για την παρέμβαση. Χριστός Ανέστη!
Αγαπητέ κ. Καμπά, Χριστός Ανέστη! Υπενθυμίζω - και επισημαίνω - κάτι που στο βιβλίο αναλύω εκτενώς: ένα από το πρώτα θύματα της δικτατορίας ήταν και ο νόμιμος και κανονικός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Β΄ (Χατζησταύρου). Ακολούθησαν με διάφορα τεχνάσματα απομακρύνσεις δεκαπέντε (15) Μητροπολιτών της κανονικής Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος που έδειχναν απρόθυμοι να συνεργασθούν με το δικτατορικό καθεστώς. Δυστυχώς, όμως, υπήρξαν και οι πρόθυμοι…. Κληρικοί της ανώτερης βαθμίδας (μητροπολίτες/επίσκοποι) που δέχθηκαν να «παίξουν» το παιγχνίδι της δικτατορίας με διαφόρους και ποικίλους τρόπους που παρουσιάζονται και αναλύονται σε αντίστοιχες θεματικές ενότητες του βιβλίου.
ΑπάντησηΔιαγραφήΟι παρεμβάσεις της δικτατορίας αυτής –της μακροβιότερης στη διάρκεια του 20ού αιώνος– στις πλείστες των περιπτώσεων υπήρξαν κατάφωρα αντίθετες προς το Κανονικό Δίκαιο και την κανονική τάξη της Εκκλησίας. Αυτό, όμως, δεν ήταν τόσο περίεργο. Το πραγματικά περίεργο ήταν ότι οι αντικανονικές αυτές παρεμβάσεις έγιναν δεκτές ή προκλήθηκαν από την ίδια τη διοίκηση της Εκκλησίας, όπως αυτή προέκυψε μετά από μεθοδευμένες νομοθετικές παρεμβάσεις της δικτατορίας (βλ. π.χ. τη σύσταση 8μελούς «Αριστίνδην» Σύνοδου, της αποτελουμένης εξ αρεστών στο καθεστώς ιεραρχών), από τις πρώτες ημέρες της επιβολής της, με σκοπό να υπηρετηθούν αφ’ ενός μεν ιδεολογικές σκοπιμότητες του δικτατορικού καθεστώτος, αφ’ ετέρου δε ιδιοτελή συμφέροντα νομής εξουσίας διαφόρων εκκλησιαστικών ομάδων, τόσο κατά την α΄ (επί Γ. Παπαδοπούλου) όσο και κατά την β΄ φάση (επί Δ. Ιωαννίδη) της δικτατορίας. Ένα από τα ενδιαφέροντα Κεφάλαια του βιβλίου ασχολείται με το ερώτημα «ποιος έρριξε τον Ιερώνυμο (Koτσώνη);» καθώς πολλοί βολεύονταν με τον μύθο ότι «τον έρριξε ο Σεραφείμ»… Ήταν ένα απ΄ τα Κεφάλαια (το 6ο) του βιβλίου που συγκέντρωσε μεγάλο και ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Και μια διευκρίνιση - επισήμανση για το ποιά "Εκκλησία" αφορά η ιστορική και νομοκανονική μελέτη μου. Όπως υπογραμμίζεται στην εισαγωγή του βιβλίου μου (σελ. 23, υποσημ. 3) «η αναφορά περί Εκκλησίας προσδιορίζεται ενταύθα υπό τη θεσμική της μορφή, τουτέστιν υπό την έννοια της διοικητικού θεσμού που συγκροτείται στη μορφή του συλλογικού οργάνου διοικήσεως, ήτοι της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας (Ι.Σ.Ι.) ή της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου (Δ.Ι.Σ. – «μικρά Σύνοδος»), και όχι της Εκκλησίας ως θεοϊδρύτου οργανισμού και υπό τη θεολογική αυτής έννοια ως «σώματος Χριστού», την οποία διετύπωσε ο Απόστολος Παύλος (Α΄ Κορ. 12, 27, Εφεσ. 1, 22-23). Στη παρούσα μελέτη αναφερόμαστε στη «θεσμική» ή άλλως λεγομένη «διοικούσα» Εκκλησία, θεσμό που λειτουργεί ως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) εντός του υφισταμένου συστήματος της «νόμω κρατούσης πολιτείας». Η μορφή αυτή της διοικητικής υποστάσεως της Εκκλησίας της Ελλάδος, ως νομικού προσώπου, προέκυψε μετά τη παραχώρηση εκ μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου της αυτοκεφαλίας, καθιερώθηκε με νόμο του κράτους (Ν. ΣΑ΄/1852), διατυπώθηκε με λεκτικές παραλλαγές στα κατά καιρούς Συντάγματα, τη νομοθεσία και επί της ουσίας ισχύει μέχρι σήμερα. Η εφεξής αναφορά μας στην «Εκκλησία» εννοείται υπό την παραπάνω (θεσμική) έννοια, εκτός εάν άλλως, κατά περίπτωση, θέλει ορισθεί».
Έρρωσθε αγαπητέ - και σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον.
Αγαπητέ Χάρη, σοφά επισημαίνεις τη διάκριση στα περί του όρου: Εκκλησία. Άλλο ζήτημα η Διοικούσα Εκκλησία κι άλλο η Εκκλησία ως Σώμα Χριστού. Πρόκειται για σύγχυση και ένα χρόνιο πρόβλημα σε ζητήματα σχέσεων Εκκλησίας και Κράτους και Κράτους Εκκλησίας, το οποίο ελάχιστοι κατανοούν.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑληθώς Ανέστη! Να με συγχωρείτε που καθυστερημένα αντιλήφθηκα τις απαντήσεις σας.
ΔιαγραφήΔεν διαφωνούμε κ. Ανδρεόπουλε και κ. Καλαμάτα. Και γω για την "ανώτατη διοίκηση" της Εκκλησίας μίλησα, γι΄ αυτό και έκανα λόγο για "άλωση" της διοίκησης από το καθεστώς - το Σώμα του Χριστού δεν μπορεί να κυριευθεί ή να καταστραφεί από αλλότρια χέρια. Και, λακωνικά, θέλησα να σημειώσω ότι στην κοινή γνώμη κυριαρχεί η εντύπωση ότι η διοικούσα Εκκλησία ευχαρίστως αποδέχθηκε τη νέα κατάσταση και συνεργάστηκε με τη χούντα. Και πράγματι ανέχθηκε και συνεργάστηκε, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, όχι όμως χωρίς να ματώσει πρώτα και η ίδια. Όπως αναπτύξατε πιο πάνω, δεν είχαμε πραξικόπημα μόνο στην Πολιτεία αλλά και στην Εκκλησία - γι αυτό Την χαρακτήρισα ως θύμα. Πριν την 21η Απριλίου έχουμε μια κανονική και νόμιμη διοίκηση (πολιτική και) εκκλησιαστική. Δεν είναι αυτή που έσκυψε το κεφάλι και συνεργάστηκε αλλά (μέρος αυτής,) η νέα και αντικανονική διοίκηση που μεθόδευσε η δικτατορία. Με αυτή την έννοια, μπορεί να πει κανείς ότι, όπως συνέβη με το κράτος, θυματοποιήθηκε-αδικήθηκε και η Εκκλησία από τους πραξικοπηματίες (Δεν είναι και αυτό μια μορφή καισαροπαπισμού;)
Εν πάσει περιπτώσει, όπως κάθε δημοκρατικός πολίτης βλέπει την χουντική επταετία ως εκτροπή, ως μια μαύρη παρένθεση στην δημοκρατική ιστορία του τόπου, κατά ανάλογο τρόπο νομίζω ότι δικαιούται και ο κάθε πιστός να θεωρεί την εκκλησιαστική κατάσταση της περιόδου αυτής ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτειακής εκτροπής και όχι ως κανονικότητα μιας κοινότητας που αρέσκεται στον αυταρχισμό. Δεν πιστεύω ότι είναι δίκαιο να ανακαλείται εσαεί, ευκαίρως ακαίρως, ό ψόγος του "τί έκανε η Εκκλησία την περίοδο της χούντας".
Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο και αγνοώ είναι η ύπαρξη ή μη σημαντικών αντιδράσεων/αντίστασης εντός του κλήρου, των θεολογικών σχολών κλπ. Αλλά αυτό είναι μάλλον θέμα μελέτης και όχι σχολιασμού στο φιλόξενο αυτό blog!
Σας ευχαριστώ, καλή αναστάσιμη πορεία "εκ δυνάμεως εις δύναμιν"!
Καλημέρα αγαπητέ κ. Καμπά, με αναστάσιμες ευχές!
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας ευχαριστώ για το σχόλιο, έστω και «καθυστερημένα», όπως γράφετε. Έχω την ταπεινή γνώμη – διορθώστε με αν κάμω λάθος – ότι για ακόμη μια φορά, προσπαθείτε να υποστηρίξετε πως η Διοικούσα Εκκλησία κατά την επταετία 1967-1974 υπήρξε θύμα των δικτατόρων. Σας απαντώ δια στόματος του μακαριστού παπα-Γιώργη Πυρουνάκη: «Ο ελεύθερος άνθρωπος που ποθεί την ελευθερία δεν καταδέχεται να ντροπιάζει τον εαυτό-του με τυραννία ή με υποδούλωση. Αυτός είναι ο άνθρωπος του Θεού».
Όσο για τη διαπίστωσή σας περί ψόγου για το «τι έκανε η Εκκλησία την περίοδο της χούντας», υποστηρίζω το εξής απλό: συνεργάστηκε στενά με αυτή. Ας μην διαιωνίζουμε τη γνωστή ρήση του μακαριστού πρώην Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, που σε ερώτηση δημοσιογράφου, αν ήξερε τι συνέβαινε επί Χούντας, απάντησε: «… εγώ τότε σπούδαζα».
Για την πριν την δικτατορία περίοδο, σας παραπέμπω στο βιβλίο του κ. Ανδρεόπουλου: «το υπόστρωμα της προϋπάρχουσας υποτελούς σχέσεως εκφράζεται και εκδηλώνεται – ως απότοκο της πολιτειακής θεμελιώσεως των σχέσεών τους από το 1833 – στις περιπτώσεις των δικτατοριών του Θεοδ. Παγκάλου (1925-26) και του Ιωάν. Μεταξά (1936-1941), όταν η Εκκλησία θα υποστεί (και ιδίως στη δικτατορία Μεταξά) πληθώρα αντικανονικών παρεμβάσεων στη διοίκησής της, για να εξυπηρετηθούν ιδεολογικές και πολιτικές ιδιοτέλειες της εποχής», (σ. 41). Υπό μια επιφανειακή θεώρηση – αποτίμηση αυτών των περιόδων, μπορεί κανείς να υποστηρίξει πως κι εδώ η Εκκλησία υπήρξε θύμα της Πολιτείας. Βαθύτερη, όμως, και προσεκτική μελέτη των ιστορικών πηγών - τεκμηρίων, καταδεικνύει το εξής: η Διοικούσα Εκκλησία, έστω και με «εξαναγκαστικώ τω τρόπω», σε δύσκολες περιόδους για την πατρίδα μας, με την πιστότατη σύμπλευσής της με την Πολιτεία, έφερε στο προσκήνιο την εξυπηρέτηση πολιτικών και ιδεολογικών συμφερόντων (και της πολιτείας αλλά και δικών της), κι όχι τη διακονία των πνευματικών και ποιμαντικών αναγκών του λαού μας, «σύμφωνα με την κύρια σωτηριολογική αποστολή της», όπως ορθότατα γράφει ο κ. Ανδρεόπουλος στα συμπεράσματα του βιβλίου του, (σ. 379). Εδώ, νομίζω, πως ο ποιητικός λόγος δίνει κι αυτός τον τόνο: «κι ο άνθρωπος ο βαρυομοίτης / ο ιδροκόπος δουλευτής / ο άπλερος που παραδέρνει / δούλος ή βασανιστής / και ο βασανιστής ή δούλος / αμολόητα και σκληρά / μύριους τυράννους γρικάει / μες στα σωθικά», θα γράψει στις αρχές του 20ου αιώνα ο κορυφαίος ποιητής Κωστής Παλαμάς στον «Δεδεκάλογο του Γύφτου», μνημείο ποιητικής μαστοριάς για την εθνική αναγέννηση που τότε είχε ανάγκη ο λαός μας.
Κλείνω με το ενδιαφέρον-σας να μάθετε αν κατά την δικτατορία υπήρξαν αντιδράσεις εκ μέρους του κλήρου και των θεολογικών σχολών. Θα σας βοηθήσει ο παρακάτω σύνδεσμος. Είναι από την παρουσίαση του βιβλίου του κ. Ανδρεόπουλου. Ελπίζω να έχετε το χρόνο για να ακούσετε τι λένε οι αξιόλογοι συνάδελφοι και φίλοι ομιλητές, ιδιαίτερα ο κ. Ανδρέας Αργυρόπουλος: http://e-theologia.blogspot.com/2020/04/1967-1974.html Είναι τρια βιντεάκια άκρως κατατοπιστικά…
Με εκτίμηση Α. Ι. Καλαμάτας
Χαίρετε κ. Καλαμάτα "και πάλιν ερώ Χαίρετε"!
ΔιαγραφήΤο "θύμα" με την έννοια που ήδη εξήγησα. Δεν διαφωνώ μαζί σας, μη κολλάμε σε μια λέξη και γινόμαστε σχολαστικοί. Απλώς έκανα μια επίκληση στη λογική και είπα: άλλο να έλεγε η υφιστάμενη εκκλ. διοίκηση στους συνταγματάρχες "καλωσήρθατε" και άλλο η "εξαναγκαστικώ τω τρόπω" (όπως είπατε) συνεργασία. Δεν μπορεί να είναι το ίδιο το να ταυτιστεί η ιεραρχία μαζί σου με το να στήσεις εσύ μια βολική για σένα (αριστίνδην) ιεραρχία! Δεν θα επιμείνω όμως άλλο.
Σας ευχαριστώ για το χρόνο σας και το υλικό στο οποίο με παραπέμπετε.
Να είστε πάντα καλά!
Αγαπητέ κ. Καμπά, ξανά χαίρεται!
ΑπάντησηΔιαγραφήΔιαπιστώνω πως επιμένετε σε κάτι που, προφανώς, οφείλετε να ψάξετε περισσότερο, νομίζω. Και για να μην παρεξηγηθώ, αυτό το λέω καλοπροαίρετα. Δεν κολλάω στις λέξεις. Σχολαστικός αν γίνομαι, το κάμω χάριν της Εκκλησιαστικής Ιστορίας, που ως κλάδος της ιστορικής επιστήμης, στόχο έχει την προσεκτική και σχολαστική μελέτη των πηγών. Ειδεμή, για το συγκεκριμένο ζήτημα, το οποίο στη συνείδηση των πιστών είναι ευαίσθητο – οι περισσότεροι νομίζουν ό,τι κατηγορείται η Εκκλησία ως Σώμα Χριστού - θα καταλήγαμε σε συμπεράσματα, που δεν υπηρετούν την ιστορική αλήθεια.
Επαναλαμβάνω: Μα η Διοικούσα Εκκλησία της επταετίας 1967-1974 είπε το "καλωσήρθατε" στους δικτάτορες! Αλλιώς δεν θα συνεργαζόταν μαζί τους, θα αντιστεκόταν σ' αυτούς. Υπήρξαν τέτοιοι ιεράρχες και απλοί ιερείς, ελάχιστοι μεν, δυναμικοί δε, που εναντιώθηκαν στους «εθνοσωτήρες» δικτάτορες πολιτικούς και στους «εκκλησιαστικοσωτήρες» ιεράρχες.
Τέλος πάντων, για 'χετε σας παρακαλώ μια ολοκληρωμένη άποψη γι' αυτά τα ζητήματα, αν πράγματι ενδιαφέρεστε, οφείλετε να διαβάσετε το βιβλίο.
Να ‘στε καλά. ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!
Με την εκτίμησή μου
Α. Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ