Η «αληθινή» Παναγιά η Γοργόνα

Γράφει ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ

Η φωτογραφία του Gaston Chérau που ακολουθούσε τα Γαλλικά και αποικιακά στρατεύματα κατά την παρουσία-τους στη Μυτιλήνη στις μέρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δείχνει την είσοδο ενός υπόγειου παρεκκλησιού.

Ένα άρθρο του Μυτιληνιού εκπαιδευτικού και συγγραφέα Άρη Καλάργαλη, που αναπαράγει παλιότερη δημοσίευση του μακαρίτη διανοουμένου Θανάση Παρασκευαίδη, σε συνδυασμό με μια φωτογραφία του Gaston Chérau (1872-1937), ο οποίος είναι γνωστός σαν «χειριστής Κ» του Γαλλικού Στρατού στην Ανατολή, αποκαλύπτει πώς εμπνεύστηκε ο Στράτης Μυριβήλης την Παναγιά τη Γοργόνα, «πρωταγωνίστρια» του γνωστού-του βιβλίου. Και όχι μόνο αυτό αλλά και πού πραγματικά βρισκόταν αυτός ο προσκυνηματικός χώρος όπου ένας «λωλός» Μυτιληνιός είχε ζωγραφίσει μια Παναγιά, μισή γυναίκα και μισό ψάρι. Που έμελε όχι μόνο να γίνει «διάσημη» αλλά και στοιχείο της λαϊκής-μας παράδοσης σε μόλις 70 χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου. Όχι, όμως, τοποθετούμενη στο Κάτω Κάστρο της Μυτιλήνης όπου πραγματικά υπήρξε, αλλά στη Σκάλα Συκαμνιάς!

Τι λέει, λοιπόν, ο Άρης Καλάργαλης στο άρθρο-του που δημοσιεύτηκε το Δεκαπενταύγουστο του 2017 στην «Εφημερίδα των Συντακτών»;

Σε μια συζήτηση που είχε ο Μυριβήλης με τον Μυτιληνιό συγγραφέα Θανάση Παρασκευαΐδη, σε καφενεδάκι στα Τσαμάκια του Κάστρου, το 1962, του αποκάλυψε την ιστορία της Παναγιάς Γοργόνας και πώς την εμπνεύστηκε.

«Ξέρεις», του είπε, «εγώ την Παναγιά Γοργόνα με τα ακρογιάλια-της την έχω εμπνευστεί σ’ αυτά τα μέρη. Η Παναγιά Γοργόνα ζωγραφίστηκε στο εκκλησάκι κάτω από το Κάστρο της Μυτιλήνης στο βόρειο τοίχο, που τώρα είναι κατάλευκος από τον ασβέστη».

Στην ίδια θέση ένας λωλός, το «Βουβό της Χιόνης», ζωγράφισε στις αρχές του 20ού αιώνα ολόσωμο σε φυσικό μέγεθος τον Ελευθέριο Βενιζέλο, μιας και σχεδόν όλοι οι Μυτιληνιοί ήταν Βενιζελικοί. Μετά τις εκλογές του 1920, στην ίδια θέση, ζωγράφισε ολόσωμο τον Βασιλιά Κωνσταντίνο.

Και συνεχίζει την αφήγησή του ο Μυριβήλης: «Για να μην σβήνει μια τον Βενιζέλο και μια τον Κωνσταντίνο, σκαρφίστηκε να ζωγραφίσει τη γοργόνα που παρίστανε την Παναγιά. Εδώ, σε τούτο το μέρος, εμπνεύστηκα το μύθο της Παναγιάς Γοργόνας».

Που είναι λοιπόν αυτό το εκκλησάκι κάτω από το βόρειο τείχος του Κάστρου της Μυτιλήνης, όπου υπήρχε η Παναγιά η Γοργόνα του «λωλού», με το χαρακτηριστικό όνομα το «Βουβό της Χιόνης»;

Στην περιοχή κάτω από το βόρειο τείχος του Κάστρου υπάρχουν και σήμερα, δυο παρεκκλήσια. Αυτό του Αϊ Γιάννη, το οποίο όμως είναι πολύ νεότερο της εποχής όπου έδρασε το «Βουβό της Χιόνης». Και το άλλο της Παναγιάς, χώρος προσευχής στην υπόγεια δεξαμενή νερού, στο Κάτω Κάστρο της Μυτιλήνης. Μέχρι τώρα όλοι, (και ο υπογράφων με παλιότερη αρθρογραφία του), πίστευε ότι το παρεκκλήσι αυτό λειτούργησε ως τέτοιο σίγουρα μετά το 1925 – 1930, όταν τα σπίτια των ανταλλαγέντων με τη συμφωνία της Λωζάννης Τούρκων, μετατράπηκαν σε οίκους ανοχής.

Άρα που ήταν το εκκλησάκι όπου είχε ζωγραφιστεί η Παναγιά η Γοργόνα;

Οι φωτογραφίες του Gaston Chérau που ακολουθούσε τα Γαλλικά και αποικιακά στρατεύματα κατά την παρουσία τους στη Μυτιλήνη στις μέρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δείχνουν πρόσφυγες του Α΄ Διωγμού (1914 – 1917, όταν και έφτασαν οι τελευταίοι πρόσφυγες από το περίκλειστο ως τότε Αϊβαλί) να έχουν εγκατασταθεί στα σπίτια των Τούρκων στο Κάτω Κάστρο και γύρω από αυτό. Μια από αυτές δείχνει την είσοδο ενός υπόγειου παρεκκλησιού που αποδεικνύεται ότι είναι τέτοιο από ένα σταυρό στο υπέρθυρο. Ο βράχος πάνω στον οποίο έχει σμιλευτεί η είσοδος είναι ασπρισμένος καταπώς τον περιγράφει ο Μυριβήλης, ενώ στο πάνω μέρος του βράχου στέκει ένα κτίσμα. Πίσω από αυτό διακρίνεται το τείχος του Κάστρου.

Μπροστά στην πόρτα δυο γυναίκες χριστιανές με δυο παιδιά και ένας Γάλλος στρατιωτικός.

Πότε είναι τραβηγμένη η φωτογραφία; Μεταξύ των ετών 1915 και 1918, όταν και στη Μυτιλήνη στο πλαίσιο των επιχειρήσεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρέθηκαν και Γαλλικά Στρατεύματα. Το γεγονός αποδεικνύει ότι, ο «εκχριστιανισμός» αυτού του χώρου δεν έγινε από τις γυναίκες των οίκων ανοχής μετά το 1925 – 1930 για να καλύψουν τις λατρευτικές-τους ανάγκες αλλά από τους πρόσφυγες του Α΄ Διωγμού, που κατοίκησαν σε αυτόν τον τούρκικο μαχαλά στο Κάτω Κάστρο της πόλης και που είχαν ανάγκη ενός τέτοιου χώρου. Πιθανά μη όντες αποδεκτοί στους ναούς της πόλης από ομοεθνείς και ομόδοξους – ομόθρησκους-τους.

Ο μεγάλος άσπρος βράχος της φωτογραφίας παραπέμπει στο χώρο που ζωγράφιζε το «Βουβό της Χιόνης», μια το Βενιζέλο και μια το Βασιλιά για να καταλήξει στην Παναγιά τη Γοργόνα που είχε δει ο Μυριβήλης.

Το παρεκκλήσι σήμερα με τις νεώτερες κατασκευές.

Η σύγκριση της φωτογραφίας με το σημερινό χώρο μπροστά στην είσοδο του παρεκκλησιού της Παναγιάς στο Κάτω Κάστρο αποδεικνύει ότι, το σημερινό παρεκκλήσι είναι αυτό της φωτογραφίας του Gaston Chérau. Μια υπερύψωση του εδάφους και ένα κτίσμα μπροστά ώστε να διευκολύνεται η είσοδος είναι η πρώτη διαφορά. Η δεύτερη είναι ότι ο ασβέστης πλέον δεν υπάρχει. Προσεκτική παρατήρηση δείχνει ότι ο βράχος είναι ο ίδιος. Υπάρχει και ένα τμήμα του ντουβαριού που πατούσε πάνω στο βράχο. Και φυσικά τα τείχη του κάστρου.

«Ίσα με το μεγάλο χαλασμό της Ανατολής, ο μπάρμπα Λιάς ο dεdέs, ήταν ο μόνος ξενοτοπίτης ανάμεσα στους λίγους Σκαλιώτες. Τούτοι που γιομίζουν σήμερα το γιαλό με τις φαμίλιες-τους και με τις βάρκες-τους κι ανέστησαν ολάκερο χωριό με σημαντικό ψυχομέτρι, τη Σκάλα της Μουριάς, ήρθαν όλοι-τους απ' αντίκρυ σαν έγινε το μεγάλο κακό [...] Από εκεί απ' αντίκρυ ξεκίνησαν κι ήρθαν όλοι τούτοι οι ψαράδες κι οι ναυτικοί, μια φαρμακωμένη μέρα. Φουκαράδες και ανεμαλλιάρηδες ήρθαν, με την ψυχή στο στόμα, ξυπόλυτοι κι αγριεμένοι. Μέσα στα τρομαγμένα μάτια-τους κρατούσαν την κόκκινη αντιλαμπή από μια πλατιά πυρκαγιά. Ήρθαν με το μαύρο βρακί ανατραβηγμένο μέσα στο μαλλένιο ζουνάρι, φορούσαν στο κεφάλι τις βαριές αϊβαλιώτικες “κατσούλες” από βελούδο ξεφτισμένο. Ήταν ένα συννεφιασμένο απόγεμα, και τα κύματα φούσκωναν μολυβιά δίχως να σπάνουν, όταν φάνηκαν οι βάρκες-τους νάρχουνται», γράφει στην Παναγιά τη Γοργόνα ο Στράτης Μυριβήλης. Και συνεχίζει, εξηγώντας από τότες τις σημερινές απορίες: «Και κανένας δεν στοχάστηκε πως εκείνη τη μέρα μέσα από το κεφάλι του γέρου κοσμοκαλόγερου, όπως μέσα από το κεφάλι του Δία, πήδηξε και στυλώθηκε πάνω στο μοναδικό θαλασσόβραχο του αιγαιοπελαγίτικου νησιού μια καινούρια ελληνική θεότητα, που έδεσε με τον πιο θαυμαστό τρόπο όλες τις εποχές και όλο το νόημα της φυλής. Μιας φυλής που ζει και αγωνίζεται με τα στοιχειά και με τις φουρτούνες του κόσμου, η μισή στη στεριά κ’ η μισή στη θάλασσα, με το ινί και με την καρίνα, πάντοτε κάτω από μια θεότητα πολεμική, θηλυκιά και παρθένα».

Παναγιά η Γοργόνα, στη Σκάλα Συκαμνιάς ή στην Επάνω Σκάλα και το Κάτω Κάστρο. Παναγιά η Ρωμιά, Παναγιά η Πρόσφυγας. Δουλεμένη και γεννημένη στο κεφάλι του «Βουβού της Χιόνης» ή του γεροκοσμοκαλόγερου. Η δικιά-μας Παναγιά.

ΠΗΓΗ: ΣΤΟ ΝΗΣΙ