Θα μας βγάλουν και φταίχτες από πάνω (sic!)

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 

Οι «σφαγές εν ψυχρώ» και οι «σφαγές εν θερμώ», οδηγούν την ανθρωπότητα πολλά βήματα πίσω και τη γεμίζουν τρόμο, γράφει ο Ουμπέρτο Έκο στα Σημειώματά του. Ετούτες τις μέρες τα νησιά του Βορειανατολικού Αιγαίου είδαν κι έζησαν απίστευτα γεγονότα, γεγονότα που κανείς μπορεί να τα διαβάσει σε βιβλία που έχουν γραφτεί για θολές και βάρβαρες περιόδους τις παλαιότερης και νεότερης Ιστορίας, και δεν σ’ αφήνουν να κρατάς το στόμα σου κλειστό. Δεν χρειάζεται να περιγράψω τις εικόνες που είδαν τα μάτια μου. Άλλωστε, ατόφιες κι όπως ακριβώς έγιναν τις παρουσίασαν όλα τα τοπικά έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Χωρίς ίχνος διαστρέβλωσης, όπως έκαμαν τα υπόλοιπα συστημικά του κλεινού άστεως: με πρωτοστατούσα την πολύπαθη αλλά και πολυαγαπημένη ΕΡΤ. Αφήνω στην άκρη τα Mass Media της ιδιωτικής τηλεόρασης. Αυτά πάντοτε είχαν και πάντοτε θα έχουν τον τρόπο τους στην παραπληροφόρηση και τη διαστρέβλωση ή, στην παρουσίαση μεμονωμένων γεγονότων, κατά πως τα βολεύει η εκάστοτε πολιτική κατάσταση. Αυτά, τα Mass Media του ιδιωτικού χώρου, κακομεταχειρίζονται την αλήθεια και δεν την αγαπούν, και πολύ περισσότερο η ιδιωτική τους TV λειτουργεί «πάντοτε με βάση το ρητορικό σχήμα που ονομάζουμε παράδειγμα»· εδώ ξαναθυμάμαι τα Σημειώματα του Ουμπέρτο Εκο! «Παράδειγμα» διαμόρφωσης και συμμόρφωσης της κοινής γνώμης, κατά τα δικά τους συμφέροντα και πρότυπα. 

Ποιος, όμως, μπορεί να διαψεύσει τα γεγονότα και τις εικόνες όπως ακριβώς έγιναν; Για να δώσει κανείς απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, οφείλει εξάπαντος να θέσει στην άκρη τη γνωστή νοοτροπία, που άλλο τίποτα δεν κάμει από το να θηρεύει ενόχους – θα μας βγάλουν και φταίχτες από πάνω (sic!) - προσβάλλοντας βάναυσα και θανάσιμα το δικαίωμα εμάς των νησιωτών να αναδεικνύουμε και να καταγγέλλουμε που γίνεται το «φονικό». Θεός να μας φυλάει· ποιοι είναι όλοι αυτοί οι κύριοι που με ύφος υπερφίαλο και με τη βία θα μας αφαιρέσουν το δικαίωμα να μη θέλουμε ο τόπος μας να γίνει φυλακή και κολαστήριο ανθρώπινων ψυχών, αλλά και έρμαιο των επεκτατικών ορέξεων του νεοθωμανού «σουλτάνου» Ερντογάν. Για να μη γελιόμαστε και για να ‘χουμε τα μάτια μας δεκατέσσερα: πολιτικοί και καναλάρχες έχουν καταλάβει ότι στην περίπτωση της μεταναστευτικής και προσφυγικής κρίσης, «ούτε το αδιέξοδο είναι αναπόφευκτο, ούτε το δίλημμα ανάμεσα στην εθνική ασφάλεια, την κοινωνική συνοχή από την μια και τον ανθρωπισμό από την άλλη». Έτσι για να λέμε τα σύκα – σύκα και τη σκάφη – σκάφη. Ο Λαός της Λέσβου, της Χίου και της Σάμου, για ακόμη μια φορά άντλησε δύναμη από την αστείρευτη πηγή της κληρονομιάς των παππούδων και των πατεράδων τους και πρόβαλλε ως αυτοδύναμος συντελεστής της Ιστορίας. Γι’ αυτό ας νιώθουν υπερήφανα τα παιδιά μας και οι μαθητές μας.

Ορέστης Κανέλλης, «Μυτιλήνη».

Για την Παραβολή της Τελικής Κρίσης

«Ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στο κατηχητικό της πόλης μας, δέσποζε ένας ροδαλός, ξανθός και κοκκινογένης αρχιμανδρίτης. Μολονότι είχε ευφράδεια κι έκανε πύρινα κηρύγματα, δεν μπόρεσα εξ αρχής να τον συμπαθήσω. Το ένστικτό μου δεν έπεσε έξω. Μια μέρα, κι ενώ γύρω μου ήταν κι άλλοι, με πιάνει και με ρωτάει καταιγιστικά: “Αδυνατούλης είσαι, ε, πολύ αδυνατούλης, γιατί αυτό; Πες μου, τρώτε κρέας στο σπίτι;” Εγώ κοκκίνισα και δε μιλούσα. “Θα μου πεις… Εγώ είμαι παπούλης”, μου ξαναείπε, μάλλον με ύφος απειλητικό, που δε σήκωνε άλλο. Κι έτσι του απάντησα πως έτρωγα απ’ όλα. Κάνοντας να φύγω αμέσως, δεν κατάλαβα πως έπεσα πάνω του, αφού έπιανε για καλά την πόρτα, είχε κάνει άλμα και την έπιασε πιο γρήγορα από μένα! Θέλησε κάτι να μου πει επιπρόσθετα, ευτυχώς χωρίς παρουσία άλλων. “Πρόσεξε, παιδί μου, μήπως είναι καμμιά αμαρτία στη μέση;” Του είπα αμέσως “όχι”, κι έφυγα σα να με είχε δαγκάσει σκυλί.

Όλα του τα κηρύγματα ήταν χειμαρρώδη, πύρινα κι εντυπωσιακά. Όμως δε μου άρεσαν καθόλου. Θυμάμαι ένα κήρυγμά του για τη μέλλουσα κρίση. Η διήγηση αυτή - που για μένα είναι παραβολή - παρ’ όλο το δραματικό και φοβερό χαρακτήρα, ήταν κάτι το πολύτιμο. Με ενδιαφέρον κι αγωνία περίμενα ν’ ακούσω τι θα έλεγε. Είπε αμέσως πως ο Κύριος της δόξης θα βάλει δεξιά τους πιστούς κι αριστερά τους αμαρτωλούς, λέγοντας στους μεν και στους δε να δώσουν λόγο των πράξεών τους. Όμως δεν κατάλαβα πως λοξοδρόμησε αμέσως απ’ το νόημα της διήγησης (είχε μια τέτοια μαεστρία) κι άρχισε να μας λέει πως ο Χριστός θα κατακάψει όλους τους σαρκολάτρες κι ακόλαστους, πόρνους, μοιχούς κι οπαδούς του ελεύθερου έρωτα. Σα να έτριζε τα δόντια του και οι φλέβες του φούσκωναν, καθώς ο λαιμός του τεντωνόταν, λες και ήταν λαστιχένιος. Το πρόσωπό του κοκκίνιζε περισσότερο, κι είχα πιστέψει τότε πως τα γένια του θα έπαιρναν φωτιά.

Την ίδια μέρα το απόγευμα, πήρα να διαβάσω τη διήγηση για τη μέλλουσα κρίση, όπως είχα κάνει αμέτρητες φορές. Έπεσα σε βαθιά συλλογή. Πρόσεξα τη φορά αυτή πως η παραβολή κάνει λόγο για δικαίους και αδίκους. Συνάμα ξεχώρισα επιτέλους τι ήταν αυτό που με γοήτευε πάντα: ο Χριστός κάνει λόγο για μια αδελφότητα αγάπης, όπου οι άδικοι δεν είχαν κανένα μερίδιο, δε συμμετείχαν καν. Όλη η υπόθεση είναι το μοίρασμα του ψωμιού και της αγάπης. (Τότε δεν ήξερα πως η διήγηση αυτή στρεφόταν εναντίον των Φαρισαίων. Και ο αριστουργηματικά παραβολικός τόνος ξετυλίγει στα μάτια μας ένα ζωντανό και συγκλονιστικό δράμα). Είχα μείνει ικανοποιημένος απ' τα ευρήματά μου. Ήθελα όμως να τα πω και σε ένα λαμπρό μου φίλο συμμαθητή, άριστο σ' όλα και κατηχητόπουλο. Με αγωνία περίμενα τη γνώμη του. Σκέφτηκε πολλή ώρα μπερδεμένος και συγχυσμένος. Τελικά μου απάντησε πως ο πάτερ δεν ήταν νοητό να κάνει λάθος. Ίσως να μην ήταν αντίθετος με τις απόψεις μου, αλλά αυτές θα 'ταν μάλλον δευτερεύουσες. Έπρεπε πάντως να πω το πρόβλημα στον πνευματικό μου. Χωρίσαμε ψυχρά, κι ήμουν πικραμένος κι απογοητευμένος. Σωτηρία και πάλι βρήκα σ' ένα μακρινό περίπατο. Πάσχιζα να βάλω τις μπερδεμένες σκέψεις σε μια τάξη. Απορούσα λοιπόν με τους κατηχητές μου, και δεν καταλάβαινα τι εννοούσαν λέγοντας πως ο Θεός είναι αγάπη. Η ιδιότητα αυτή διώχνει κάθε άλλη αντίθετη. Φόβος και τιμωρία δε συμβιβάζονται με την αγάπη. Βέβαια, σκεφτόμουν, η Αγία Γραφή και τόσα άλλα ιερά κείμενα κάνουν λόγο για φόβο Θεού, για φοβερή όψη του Θεού και για τιμωρίες. Όμως όλα αυτά σωστά διατυπώνονται με τέτοιον τρόπο, επειδή έτσι τα βλέπει ο αλύτρωτος, ο φοβισμένος και ο ανέραστος άνθρωπος. Η αγάπη είναι ξέχειλη παντού. Κι όταν ο άνθρωπος μοιάζει με το Θεό, τότε ακριβώς νικάει - και οφείλει κατά τα ιερά κείμενα να το πράξει - όλα τα παραπάνω σκιάχτρα».

ΝΙΚΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ. (1991). Γλυκόπικρες ρίζες. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σσ. 162-165.

Αποχαιρετισμός στην ΠΟΙΗΤΡΙΑ Κική Δημουλά

«Συνολικά η ποίηση της Δημουλά είναι μια έντονη διαμαρτυρία προς το Θεό που έπλασε τον κόσμο πριν χρειαστεί να κλάψει, μια έμπρακτη αντίσταση στην υπαρξιακή αγωνία που γεννά το άγχος του θανάτου». 

ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ. (2005). «”Το λίγο του κόσμου και το πολύ της ποίησης”, στο: Τιμή στην Κική Δημουλά, Μυτιλήνη: Σύνδεσμος Φιλολόγων Λέσβου – Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου, σ. 34.

Κλιματική αλλαγή και μετανάστευση λαών

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Σκωπτικός μεν απαραίτητος δε ο χαρακτηρισμός: «μπουρδολογίας το ανάγνωσμα», για αρθρίδιο που θέλει την κλιματική αλλαγή να είναι ένα «νέο εφεύρημα» και να αποτελεί μια από τις πολλές αιτίες της ασταμάτητης προς την Δύση μετανάστευσης λαών, κυρίως από τις νοτιοανατολικές και αφρικανικές χώρες. Φευ! Φευ, όχι γιατί πράγματι η κλιματική αλλαγή είναι αιτία μετανάστευσης ανθρώπων λόγω περιβαλλοντικών προβλημάτων, φευ γιατί ο λέγων και γράφων τις λέξεις «νέο εφεύρημα», προφανώς δεν ξέρει τι λέει, ή κατά τον Απόστολο των Εθνών Παύλο δεν «γινώσκει όσα αναγινώσκει». 

Ύβρις προς το περιβάλλον ετούτη η άποψη; Σαφέστατα ναι. Και μάλιστα ύβρις όπως επιγραμματικά την περιέγραψε ο πολύς Ευριπίδης στον Ιππόλυτο: «ύβρις τοδ’ εστί, κρείσσων δαιμόνων είναι θέλειν», δηλαδή «ύβρις είναι αυτό, να θέλεις να είσαι πιο δυνατός από τους θεούς». Και, βέβαια, ακόμη πιο βαριά ύβρις προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο, αν κανείς αναλογισθεί τη θεϊκή εντολή του «εργάζεσθαι» και «φυλάσσειν» την κτίση, στην προοπτική ότι, σωστή χρήση της κτίσης χωρίς ταυτόχρονη προστασία της δεν είναι δυνατή. 

Το κακό με τέτοια γραφόμενα - τα οποία παρεμπιπτόντως δημοσιεύονται και αναδημοσιεύονται σε διάφορα blogs και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και που μάλιστα συνοδεύονται από διθυραμβικούς επαίνους - είναι πως με αφορμή το τεράστιο μεταναστευτικό - προσφυγικό φαινόμενο, και πρόβλημα πια, σπέρνουν πανική παραφροσύνη. Σ’ ότι όμως αφορά στη μια από πολλές αιτίες της μετανάστευσης λαών, την κλιματική αλλαγή, εκείνο που εδώ με έμφαση οφείλουμε να σημειώσουμε είναι το εξής: είναι γνωστό ότι η πείνα που μαστίζει πολλές αφρικανικές χώρες, ως άμεση αιτία έχει την ξηρασία και τη ραγδαία ερήμωση γόνιμων εκτάσεων. Αυτό, κατά κύριο λόγο, οφείλεται στο γεγονός της αποδυνάμωσης της γης και την ταυτόχρονη ερήμωσή της που προκαλεί η μονοκαλλιέργεια ειδών που κατευθείαν απορροφά η καταναλωτική αγορά της Δύσης. Ο καλός πανεπιστημιακός δάσκαλός μου Ανέστης Κεσελόπουλος, σ’ ένα βιβλίο του για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, με αναφορές στο έργο του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, γράφει ότι «έτσι διαπιστώνεται το κυνικό φαινόμενο της αποστολής αποθεμάτων γαλακτόσκονης σε ετοιμοθάνατα παιδιά της Αφρικής, τη στιγμή που η γη τους, αντί να παράγει παραδοσιακές τροφές για τοπική χρήση, στειρώνεται με την μονοκαλλιέργεια ζωοτροφών προορισμένων να θρέψουν αγελάδες της Ευρώπης». 

Η κλιματική, λοιπόν, αλλαγή δεν είναι ένα «νέο εφεύρημα», που αναγκάζει ανθρώπους να ξεριζώνονται από την πατρογονική τους γη· απεναντίας είναι σημαντικότατο πρόβλημα που αντιμετωπίζει και θα αντιμετωπίζει ο άνθρωπος του 21ου αιώνα. Κι ένα από τα αποτελέσματά της θα είναι η μετανάστευση λαών, η οποία θα δημιουργεί περιβαλλοντικούς μετανάστες, που ραγδαία θα μετακινούνται από το Νότο προς το Βορρά. Πως αυτή τη μετανάστευση θα τη διαχειριστεί η Ευρώπη, καθώς φαίνεται, παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα. Εκείνο, όμως, που δια γυμνού οφθαλμού φαίνεται, είναι πως όλοι μας σχεδόν ζούμε με τον πανικό του φοβισμένου ζώου, που στα τυφλά τρέχει να σωθεί, έξω και πέρα από τους συνανθρώπους μας, χτυπώντας και ποδοπατώντας όποιον βρούμε μπροστά μας, με μόνο στόχο να σώσουμε το δικό μας κορμί. 

Έρως και Θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης

«Ποιος χωρισμός θα σε βαστάξει ανένδοτη / κι ακέρια;»

Ψυχή, μη λησμονείς την έπαρση.

Το άσπονδο που τρέφεις,

σαν έρωτας σκληρότατος υπάρχει

και εισχωρεί ως το μεδούλι του σκελετού,

που συγκρατεί του σώματος την ύψωση. 

Μη λησμονείς την έπαρση,

φαρμάκι αδυσώπητο, φάρμακο δυνατό

κρατάει την έκφραση άκαμπτη

και δυναμώνει η γνώση του χωρισμού. 

Ποιος χωρισμός θα σε βαστάξει ανένδοτη

κι ακέρια; Πώς ημπορεί

μια τέτοια να συγχωρήσει προσφορά;

Ω συμφορά, τα χέρια της αγάπης παραλύουν

και προχωρεί στο δρόμο της πορείας,

εξόριστος ο άνθρωπος. 

Δίχως της συγκατάβασης τη χάρη,

στεγνών’ η δύναμη την ευφορία του σώματος.

Σα θάνατος αδιέξοδος η δύναμη της έπαρσης,

σπάνιο, απαίσιο χάρισμα της μοναξιάς αγέρωχης. 

Μη λησμονείς την έπαρση.

Μονάχα, όταν σου γίνει δοκιμασία, ψυχή,

θα μάθεις τη σημασία

της άκρατης, σφοδρής υπερηφάνειας

το ακόρεστο μυστικό. 

ΖΩΗ ΚΑΡΑΛΛΗ. (2000). «Ψυχή, μη λησμονείς…», στο: Τα Ποιήματα (1940-1955). Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, σσ. 181-182.

Εμμανουήλ Τζάνες, Πιετά (1657)· 53,7χ46,7 εκ. [Συλλογή Βελιμέζη].

Έρως κι αγάπη

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Συγκρουσιακός ο έρωτας με την αγάπη; Είναι διαφορετική η αγάπη από τον έρωτα; Δύσκολη, πράγματι, η απάντηση. Πάντως ο έρωτας είναι βάσανος όσο και η αγάπη! Αυτό είναι το συμπέρασμα από την προχθεσινή συζήτηση που, ημέρα γιορτής του Αγίου Βαλεντίνου και γιορτής του Έρωτα, είχα με μαθητές και μαθήτριές μου στην Γ΄ Λυκείου. Όσο κι αν σε πολλούς φαίνεται παράξενο, οι νέοι-μας σήμερα έχουν άποψη και για τον έρωτα και για την αγάπη. Όταν ακούς μαθητή να λέει ότι ο έρωτας είναι: «βασικά… δεν ξέρω… αυτά!» και σε κοιτάζει στα μάτια με ένα βλέμμα διερευνητικό, σημαίνει πως ο 17άρης, στη μετάβασή του από την εφηβική ηλικία προς την ενηλικίωση, ψάχνει να βρει τη συλλειτουργία και τη σύνθεση έρωτα κι αγάπης. Και για να θυμηθώ εδώ την «Ωδή σ' έναν χαμένον έρωτα» του Άγγελου Σικελιανού, που ‘ρχεται και ξανάρχεται από την αντίπερα όχθη... του άλλου πελάγους..., προς το τέλος της διδακτικής ώρας, στους μαθητές και στις μαθήτριές μου, για γόνιμο προβληματισμό έδωσα ένα κείμενο του Νίκου Χ. Γιανναδάκη, ταπεινού διευθυντή του περιοδικού Παλίμψηστον κι αξέχαστου Εφόρου της Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, αντλημένο από το παλαιό καλό περιοδικό Αντί (τχ. 658· Παρασκευή 10 Απριλίου 1998). Πρόκειται για σχόλιό του που μεταδόθηκε από το Ρ/Σ Ηρακλείου και δημοσιεύθηκε, με τίτλο «Αυτοβιογραφικό», στην εφημερίδα Μεσόγειος του Ηρακλείου, στις 15 Φεβρουαρίου 1998, μια ημέρα μετά τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου. 

Γράφει ο αξέχαστος Νίκος Γιανναδάκης: 

«Αν κάποτε με ρωτούσαν για την αγάπη, θάλεγα, έτσι, χωρίς τίποτε άλλο να σκεφτώ, τη λέξη “θάλασσα”. Είναι το μόνο πράγμα στον κόσμο που παρουσιάζεται με χιλιάδες πρόσωπα, που μένει κλεισμένο ερμητικά στον εαυτό-του, που κρύβει το μυστήριο μ’ ένα χάδι απαλό, που ο θάνατός του κάνει τη ζωή να ανθήσει… Την ίδια λέξη θα έλεγα και σήμερα. Ύστερα από πάρα πολλά χρόνια, σαν την καλύτερη εικόνα της αγάπης. 

Μα ενώ η θάλασσα απλώνεται δίπλα-μας, η αγάπη ολοένα και πιο πολύ στην αφάνεια διολισθαίνει και χάνεται. 

Και βέβαια δεν εννοώ εδώ την αγάπη την πάνδημον, αλλά την άλλη, που μόνον αμυδρά απεικάσματά της σε τούτο τον κόσμο μπορούμε εξαίφνης να ζήσουμε. Αυτήν την άλλην αγάπη, που ο λόγος ο πλατωνικός την ονόμασε ουράνιον, νιώθουμε πως χρειαζόμαστε, όσο περνούνε τα χρόνια, σαν το αστεράκι που ο οδοιπόρος της νύχτας θέλει από τα μάτια του ποτέ να μη χάνει. Και νοιώθουμε ακόμα πως το φθάσιμο σε τούτην την αγάπη από εκείνον τον δρόμο γίνεται που ο ποιητής ακολουθεί για να βρει της ψυχής-του το δάκρυ το τετράφυλλο. 

Δεν είναι καθόλου τυχαίο που πολλοί τον έρωτα και τον θάνατο τον είδαν σαν ένα και το ίδιο πράγμα. Το απόλυτο σβήσιμο του εγώ μέσα στον Άλλον και το οποίο σβήσιμο της ύπαρξης μέσα στον Άλλο, με τη συνακόλουθη φυσική και μεταφυσική “αναβίωση” τόσο του εγώ όσο και της ύπαρξης, είναι στοιχεία σύμφυτα στη φύση και του έρωτος και του θανάτου. Και, επίσης, δεν είναι καθόλου τυχαίο που πολλοί τον έρωτα και τον θάνατο τα είδαν σαν μια κάποιας λογής “αναχώρηση”. Στην πρώτη περίπτωση, η “αναχώρηση” παίρνει της μορφή ενός πετάγματος, από την περιοχή της τύρβης και της τριβής στην περιοχή του ονείρου της ανέκπτωτης ομορφιάς. Στη δεύτερη περίπτωση, η “αναχώρηση” παίρνει τη μορφή του “πάσχα” – της “διόδευσης”, δηλαδή, απ’ τον κοινό σταυρικό θάνατο στην υπερβαίνουσα κάθε νου ζωή. 

Τις μέρες αυτές ένιωσα τη λογικά ανεξήγητη επιθυμία να μιλήσω γι’ αυτά τα πράγματα στη Σοφία και στον Χαραλάμπη. Είναι, όμως, παιδιά – σκέφτηκα – και είναι νωρίς, ίσως, για να τα καταλάβουν. Για αυτό λοιπόν – σκέφτηκα πάλι – καλό θα είναι να γράψω λίγα έστω από εκείνα που ήθελα να τους πω, έτσι, σαν να έγραφα ένα γράμμα, που ίσως φτάσει στα χέρια τους κάποτε».

Τομές και Ασυμβατότητες. Φυσικές Επιστήμες και Θεολογία

«Ένα δέος μας διακατέχει»

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Μαθητές του Γενικού Εσπερινού Λυκείου Ηρακλείου διάβασαν και παρουσίασαν τον Τελευταίο Πειρασμό του Νίκου Καζαντζάκη. Η παρουσίαση έγινε στη Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου (29 Ιανουαρίου), κι οργανώθηκε από την πάντα δραστήρια Διεθνή Εταιρία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη. Γι’ αυτό και η ανάρτηση του δημοσιεύματος στην εφ. ΠΑΤΡΙΣ, της οποίας απόκομμα μου 'στειλε ο αγαπητός φίλος και Πρόεδρος της ΔΕΦΝΚ κ. Γεώργιος Στασινάκης. Τέτοιες πρωτοβουλίες δεν πρέπει να μένουν δίχως σχολιασμό. Αξίζουν την προβολή κι είναι συγκινητικές, γιατί από το ράφι της βιβλιοθήκης ανασύρουν βιβλία άκρως διαφωτιστικά, βιβλία διαβασμένα πριν από χρόνια, και με μαθητές ενός εκπαιδευτικού συστήματος – του σημερινού – να τολμούν το ακατόρθωτο: να δείχνουν ατραπούς που πάνε ενάντια σ’ ένα σχολείο ανάπηρο κι αυστηρά κολλημένου στην «αγορά εργασίας». Στην προκειμένη περίπτωση ανάγνωσης έργων του Νίκου Καζαντζάκη από μαθητές, θυμάμαι μια μαθήτριά μου, όταν στη Β΄ Λυκείου μου ζήτησε να διαβάσει τον Τελευταίο Πειρασμό. Μου εκμυστηρεύτηκε ότι ένα χρόνο πριν είχε διαβάσει ακόμη ένα βιβλίο του Καζαντζάκη, το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Για τον Τελευταίο Πειρασμό είχε δει και την ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε. Αρκετές φορές μάλιστα, στα διαλείμματα με προσέγγιζε ζητώντας επίμονα την άποψή μου για τη σχέση του Καζαντζάκη με το Θεό. Αξίζει, εδώ, να παραθέσω αυτούσια τα γραφόμενά της σε φύλλο εργασίας, όταν τέλειωσε την ανάγνωσή του: «Όταν είσαι παιδί δεν κατανοείς πλήρως τα κλασικά στερεότυπα των ενηλίκων. Έτσι προσπαθείς, μέσα στην αφέλεια και στην αθωότητα, να διεισδύσεις με τα δικά-σου πιστεύω στο χάος των πυκνών νοημάτων. Αρχίζεις την αναζήτηση… Εγώ ξεκίνησα από τον Καζαντζάκη. Αρχικά, έχοντας ακούσει από εσάς τόσα θαυμάσια λόγια για έναν άρτιο συγγραφέα, με ανεξάντλητο ταλέντο και ανιδιοτελή άποψη για τη ζωή, ένιωθα δέος και ένα είδος αποστροφής ταυτόχρονα, λόγω του ότι θεωρούσα ανεπαρκή τον εαυτό-μου για κάτι το τόσο μεγαλειώδες. Παρόλα αυτά, σε μια στιγμή απερισκεψίας και αυθορμητισμού, ξεβόλεψα ένα βιβλίο από το ράφι. Κοίταξα τον τίτλο: Ο Τελευταίος Πειρασμός. Φούντωσε η περιέργειά μου και η προσοχή-μου στάθηκε στη λέξη – κλειδί: πειρασμός. Αμφιλεγόμενο το νόημα αυτής της λέξης. Σε πειρασμό μπήκε η Εύα και δάγκωσε το μήλο, μα κι ο άνθρωπος μπήκε στον πειρασμό να πιστέψει στο Θεό… Ξεφύλλισα κι έφτασα στην αρχή. Ήταν μεσημέρι... Το επόμενο μεσημέρι είχα φτάσει στο τέλος. Η μανία-μου να προχωρήσω στην επόμενη και στη μεθεπόμενη σελίδα μ’ έκανε να αμφιβάλλω, για το αν είχα καταλάβει το πραγματικό, βαθύτερο νόημα. Το κείμενο όμως, οι προτάσεις, οι λέξεις, τα γράμματα με μαγνήτιζαν με έναν τρόπο, που κανένα άλλο βιβλίο δεν είχε κατορθώσει μέχρι τότε. Το ξαναδιάβασα άλλες δυο φορές. Πάλι υστερούσα στο να αποκρυπτογραφήσω όλα τα νοήματα. Ομολογώ ότι απογοητεύτηκα. Το πέταξα στην άκρη… Κάποια στιγμή, μετά από αρκετό καιρό, με αφορμή κάποιο γεγονός, έκανα μια τελευταία προσπάθεια. Μόλις το ακούμπησα, ένιωσα πως ήμουν έτοιμη. Τότε συνειδητοποίησα τι έφταιγε. Δεν με επισκίαζε πλέον το βαρυσήμαντο όνομα του συγγραφέα. Τον έκανα δικό μου. Ίσως, αυτή, να είναι η προϋπόθεση για να διαβείς την πύλη του αψεγάδιαστου κόσμου του συγγραφέα. Αφού το τέλειωσα για άλλη μια φορά, στάθηκα στα διάφορα ονόματα που δίνει ο Ν. Καζαντζάκης στην έννοια του Θεού. Βασανισμένος. Αδύναμος, Εγκαταλελειμμένος. Απρόσιτος. Θαυματουργός. Οδηγός. Θνητός. Θείος. Για κάποιους χαρακτηρισμούς-του προέκυψε σκάνδαλο. Πώς είναι δυνατόν να σκέφτεται κάποια άλλη τελική εκδοχή του Χριστού και να “διαστρεβλώνει” το πιο ατράνταχτο, σκανδαλώδες μυστήριο της θρησκευτικής ιστορίας παγκοσμίως; Κατηγορήθηκε γι’ αυτή-του την σκέψη. Παρόλα αυτά, εκείνο που με κέρδισε ήταν τόσο η θρησκευτική-του πλευρά, όσο και η διάρθρωση και η συνοχή της ιστορίας-του. Υπήρχε μια μαγική δύναμη, που σε τραβούσε και σε προκαλούσε κάθε φορά κάτι καινούριο να βρεις, να αναζητήσεις. Ο Θεός του Καζαντζάκη, δεν ήταν μια υπεράνω δύναμη, ήταν η μούσα-του, η πηγή έμπνευσής του. Έδινε εκείνος σάρκα και οστά στα πρόχειρα χειρόγραφα που βρίσκονταν στον πάτο του συρταριού, μιας ξεχασμένης συρταριέρας, κάπου σε μια γωνιά της ψυχής. Η πίστη-του δεν χωράει στα καλούπια των κοινωνικών και κατηχητικών νόμων, αλλά στην αβεβαιότητα της ελεύθερης πεποίθησης, όπου οδηγός δεν είναι μόνον ο επίγειος εκπρόσωπός του, ο άνθρωπος, αλλά και εκείνη η δύναμη να κοιτάξεις ψηλά και να Τον ψάξεις στα αζήτητα. Μόνο τότε θα έχεις βρει τον επιθυμητό προορισμό-σου, τον ποθητό παράδεισο».

Δογματισμός και απροκάλυπτη επιστήμη

«[…] Άλλωστε οι προκαταλήψεις και οι δογματισμοί, όπως δείχνει κι αποδεικνύει περίτρανα η ιστορία των επιστημών, δεν είναι μονάχα προνόμιο και κόσμημα της θρησκείας και της θεολογίας. Αριστοτελικοί καθηγητές, λόγου χάρη, του Πανεπιστημίου της Πάδοβας δίωξαν το συνάδελφό τους Γαλιλαίο, και εκ των υστέρων επενέβη η Ιερά Εξέταση. Ακόμη και σήμερα μπορούν και εμφωλεύουν δογματισμοί στο χώρο της επιστήμης, της πολιτικής, της οικονομίας και της τέχνης. Ο δογματισμός, ως κυρίαρχη ιδεοληψία, ελλοχεύει διαρκώς στη θύρα κάθε επιστημονικού τεμένους. Και αυτονόητα απηνής και ανυποχώρητος αντίπαλος κάθε δογματισμού είναι η απροκάλυπτη επιστήμη και φιλοσοφία».

ΝΙΚΟΣ Α. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ. (1984). Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. Με παράρτημα το σχολαστικισμό του Δυτικού Μεσαίωνα. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σσ. 14-15.

Σημαντικές διακρίσεις μαθητριών του Πειραματικού ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου στον 9ο Πανελλαδικό Μαθητικό Διαγωνισμό Φιλοσοφικού Δοκιμίου

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Είναι γεγονός ότι η Φιλοσοφία ως επιμέρους κλάδος της φιλολογικής και ιστορικής επιστήμης δεν απαιτεί μόνο κριτικό στοχασμό, έρευνα και ερμηνεία φιλοσοφικών πηγών και κειμένων, αλλά και ευρύτερη φιλοσοφική ευαισθησία. Με απλά λόγια, δεν μπορεί κανείς να σπουδάζει και να ερευνά τις φιλοσοφικές ιδέες, χωρίς αίσθηση των βαθύτερων εσωτερικών αρμών κάθε φιλοσοφικού συστήματος, από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. 

Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, επιτακτική είναι η ανάγκη για τη συστηματική σπουδή της Φιλοσοφίας στο σχολείο. Κι αυτό γιατί ο παραγκωνισμός κι η υποβάθμιση των ανθρωπιστικών επιστημών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, χάριν μιας «Παιδαγωγικής της Καινοτομίας», η οποία συνδυάζεται με την ανάπτυξη της Τεχνολογίας, αντί μέσω του φιλοσοφικού στοχασμού να καλλιεργεί στους μαθητές την κριτική σκέψη και την κριτική αμφισβήτηση μιας «μυθολογίας για την τεχνολογία», εις το έπακρο προωθεί αφελείς δραστηριότητες φετιχισμού γύρω από αυτή και ταυτόχρονα να τη θεοποιεί. Υπ’ αυτή την έννοια, η σχέση των σημερινών μαθητών, κυρίως των τάξεων του Λυκείου, με το γνωστικό αντικείμενο της Φιλοσοφίας, φαίνεται να μην απεγκλωβίζεται από την τυπική διδασκαλία του μαθήματος, που εξαντλείται μόνο στην «άντληση πραγματολογικού χαρακτήρα» της φιλοσοφικής γνώσης και, συνάμα, στην «άκριτη συσσώρευση και απομνημόνευση» αυτής, με αποτέλεσμα οι μαθητές της Β΄ Λυκείου όταν διδάσκονται το μάθημα Αρχές Φιλοσοφίας, ουκ ολίγες φορές αδυνατούν να ορίζουν, να περιγράφουν, να συγκρίνουν και να αντιπαραβάλλουν φιλοσοφικές ιδέες που αφορούν τον άνθρωπο και τον κόσμο και οι οποίες άλλοτε άμεσα κι άλλοτε έμμεσα συνδυάζονται με πολλές επιστήμες, θετικές και θεωρητικές. Ευτυχώς που υπάρχουν οι μαθητικοί διαγωνισμοί και απελευθερώνουν τους μαθητές από το στρίμωγμα που υφίστανται στη διδασκαλία του μαθήματος της Φιλοσοφίας, βάσει του Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών. 

«Φιλόσοφος γίνου» έλεγε ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, ένας από τους επτά σοφούς της ελληνικής αρχαιότητας. Κι αυτό, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, καλλιεργείται στο σχολείο. Απόδειξη η συμμετοχή δεκάδων μαθητών στον εδώ και εννέα χρόνια καθιερωμένο Πανελλαδικό Μαθητικό Διαγωνισμό Φιλοσοφικού Δοκιμίου, που με επιτυχία διοργανώνει το Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών, με την υποστήριξη του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων. 

Στον εφετινό 9ο Διαγωνισμό, δύο μαθήτριες του Πειραματικού ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου προκρίθηκαν στη 2η φάση, που έγινε στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Πρόκειται για την Μαρία - Ταξιαρχούλα Στεφανέλλη, μαθήτρια της Α΄ Λυκείου και την Στελλίνα Βόμβα, μαθήτρια της Β΄ Λυκείου, οι οποίες κατετάγησαν στην 7η θέση ανάμεσα σε 15 πανελλαδικά καλύτερους μαθητές. 

Θέμα του διαγωνισμού ήταν: «Η Ελπίδα». Οι μαθητές τόσο στην 1η όσο και στη 2η φάση κλήθηκαν να μελετήσουν και να επεξεργαστούν κείμενα και θέσεις του Θουκυδίδη, του Σαίρεν Κίρκεγκωρ, του Ιμμάνουελ Καντ, του Gabriel Marcel, του Ernst Bloch και του Pritchard Rorty. 

Οι δύο παραπάνω μαθήτριες βρέθηκαν στην Πάτρα το διήμερο Παρασκευή 17 και Σάββατο 18 Ιανουαρίου. Το απόγευμα της πρώτης ημέρας συμμετείχαν στον Τελικό του Πανελλαδικού Μαθητικού Διαγωνισμού, συγγράφοντας σχετικό με την ελπίδα δοκίμιο και στη συνέχεια παρακολούθησαν διάλεξη με τίτλο: «Η ελευθερία ως παιδαγωγικός στόχος. Για την επικαιρότητα της καντιανής θεωρίας της αγωγής», με ομιλητή τον Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Φιλοσοφίας κ. Γεώργιο Σαγκριώτη. Την επόμενη ημέρα συμμετείχαν στη διεξαγωγή δοκιμασίας για τη Διεθνή Ολυμπιάδα Φιλοσοφίας, συγγράφοντας ξενόγλωσσο φιλοσοφικό δοκίμιο σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Κατόπιν πήραν μέρος σε ανοιχτή συζήτηση με τους εκπαιδευτικούς για τη θέση της Φιλοσοφίας στο Curriculum του Λυκείου σήμερα. Ακολούθως παραβρέθηκαν στην αίθουσα Οδυσσέας Ελύτης για την Τελετή Λήξης, όπου ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα, ανακηρύχθηκαν οι νικητές και απονεμήθηκαν τα βραβεία. 

Περιγράφοντας την εμπειρία από τη συμμετοχή της στο διαγωνισμό, η Μαρία Ταξιαρχούλα Στεφανέλλη είπε πως η 2η φάση: «μου προκάλεσε ακόμη εντονότερα το αίσθημα της απόκτησης γνώσης. Ήταν μια εκπαιδευτική εμπειρία με την πλήρη σημασία της λέξης. Είχα την ευκαιρία να δω πως είναι οι χώροι του Πανεπιστημίου, οι διδάσκαλοι αλλά και οι διδάσκοντες. Αξίζει να αναφέρω ότι οι διοργανωτές του διαγωνισμού ενδιαφέρθηκαν για την γνώμη μας, με σκοπό τη μελλοντική βελτίωση των υποστηρικτικών θεμάτων και κατ’ επέκταση τη διευκόλυνση των μελλοντικών συμμετεχόντων μαθητών στο διαγωνισμό. Επιπλέον, δεκαπέντε μαθητές και μαθήτριες, με παρόμοια ενδιαφέροντα μπόρεσαν να γνωριστούν μεταξύ τους, συζητώντας και αποκτώντας περισσότερες απόψεις για κοινά θέματα. Δεν επικρατούσε κλίμα ανταγωνισμού, μα κοινής θέλησης για περαιτέρω εμπειρίες και γνώση. Μαθητές από διαφορετικά μέρη και με ποικίλες συνήθειες ήρθαν σε επαφή με ακόμη περισσότερες οπτικές γωνίες, κάτι μοναδικό, κατά την γνώμη μου. Τέλος, η τελετή βράβευσης ήταν μια όμορφη εκδήλωση, όπου έληξε και η τελική φάση του διαγωνισμού, με επισημότητα και φανερής επιδοκιμασίας από μέρους των διοργανωτών, προς το επίτευγμά μας να φτάσουμε έως αυτό το στάδιο με την αξία μας, υποκινούμενοι από ενδιαφέρον». 

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η μαθήτρια Στελλίνα Βόμβα είχε προκριθεί στη 2η φάση και στον περσινό διαγωνισμό, λαμβάνοντας ως επιλαχούσα την 3η θέση για τη Διεθνή Ολυμπιάδα Φιλοσοφίας. Για την εμπειρία της από τον εφετινό διαγωνισμό είπε: «το θέμα του φετινού διαγωνισμού η "Ελπίδα" ήταν ένα θέμα που μας αφορά όλους, κυρίως τους νέους, και θα είναι πάντα επίκαιρο. Έτσι, αποφάσισα να συμμετάσχω, μιας και η "Ελπίδα" μου κίνησε το ενδιαφέρον ώστε να ασχοληθώ με αυτή την έννοια στην καθολική της διάσταση. Η πρώτη φάση του διαγωνισμού ήταν απαιτητική αλλά συνάμα ενδιαφέρουσα. Ο καθένας από τους συμμαθητές μου ξεδίπλωσε τη φαντασία και ανέλυσε τις ιδέες του, εντάσσοντάς τες σε συγκεκριμένα φιλοσοφικά πλαίσια. Από τους δεκάδες μαθητές που έλαβαν μέρος απ' όλη την Ελλάδα, στη δεύτερη φάση περάσαμε δεκαπέντε. Πήγαμε στην Πάτρα όπου κληθήκαμε να γράψουμε ακόμη δύο φιλοσοφικά δοκίμια, το ένα στα ελληνικά και το άλλο σε ξένη γλώσσα. Στη συνέχεια έγινε η τελετή απονομής των επαίνων μας, όπου πήρα την 7η θέση. Ήταν μία πολύ ξεχωριστή εμπειρία και νιώθω πολύ περήφανη που κατάφερα να τη ζήσω, καθώς μου προσέφερε πολλά, τόσο στο γνωστικό όσο και στον συναισθηματικό τομέα. Αυτό που μου άρεσε περισσότερο είναι ότι γνώρισα μαθητές με τους οποίους έχουμε ένα κοινό ενδιαφέρον, καθώς και καθηγητές Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Χαίρομαι που το σχολείο μας στηρίζει και μας βοηθά σε τέτοιου είδους προσπάθειές μας, καθώς είναι ευκαιρίες να ανακαλύψουμε και να αναδείξουμε τις ικανότητές μας». 

Αλλά και μαθητές που συμμετείχαν στην προκριματική φάση του διαγωνισμού, έστω κι αν δεν προκρίθηκαν στους 15 πανελλαδικά πρώτους, διαπίστωσαν πως η συμμετοχή τους είχε θετικές γι’ αυτούς εμπειρίες. Από το Πειραματικό ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου οι μαθητές που συμμετείχαν στην προκριματική φάση ήταν οι εξής: από την Β΄ Λυκείου η Μιχαέλα Βερβέρη και η Ρίκα Κανάρου, και από την Α΄ Λυκείου η Αγγελική Βεντούρη, η Σοφία Τελωνιάτη, ο Άγγελος – Μιχαήλ Δούκας, η Φωτεινή Γιασσά, η Ολυμπία Κολοκυθά, η Ευστρατία Σουφλιά, η Νεφέλη Γκότση, η Μαριάνθη Κουτσκουδή και η Ευστρατία – Μαρία Τρευλάκη – Κοντέλλη. Η τελευταία μάλιστα ήταν επιλαχούσα για την 2η φάση. 

Αξίζει να αναφέρω τι είπαν δύο από τις παραπάνω μαθήτριες. Η Μιχαέλα Βερβέρη υποστήριξε: «η συμμετοχή μου στο διαγωνισμό Φιλοσοφίας αναμφίβολα ήταν μία μοναδική εμπειρία, όχι μόνο λόγω των ευκαιριών διάκρισης, αλλά λόγω της πορείας που ακολουθήσαμε όλοι οι συμμετέχοντες συμμαθητές μου. Αποκόμισα πολλά κέρδη. Ασχολήθηκα με φιλοσοφικά δοκίμια σπουδαίων φιλοσόφων αναφορικά με το θέμα και εντρύφησα σε διάφορες φιλοσοφικές ιδέες. Προβληματίστηκα, διατύπωσα δικές μου απόψεις, εξέτασα κοσμοθεωρίες και βάδισα σε δρόμους σκέψης μακρινούς. Μπορώ να πω πως συνειδητοποίησα και ανακάλυψα πολλές κρυφές πτυχές του κόσμου γύρω μου, τις οποίες θεωρούσα δεδομένες ή ακατάλυτες, αλλά και ότι ανέπτυξα περισσότερο ενδιαφέρον για τη Φιλοσοφία. Ο φετινός διαγωνισμός είχε πολλούς αξιόλογους συμμετέχοντες και γι’ αυτό προέκυψαν και πολλές ισοβαθμίες. Ωστόσο, κατά κοινή ομολογία τόσο εγώ όσο και οι άλλοι συμμαθητές μου εκπροσωπήσαμε το σχολείο μας επάξια. Προσωπικά ευχαριστώ τους καθηγητές μου κ. Αθανάσιο Καλαμάτα και κ. Ιωάννη Αναγνώστου, οι οποίοι με ενθάρρυναν να συμμετάσχω καθοδηγώντας με σε αυτήν την πορεία αναζήτησης». Και η Στρατούλα Σουφλιά σημείωσε: «σε κάθε περίπτωση η συμμετοχή σε έναν διαγωνισμό είναι μια απίστευτη εμπειρία που, εκτός από την περίπτωση της νίκης, εισπράττεις καινούριες γνώσεις πάνω σε κάτι που σου αρέσει. Σίγουρα υπάρχει η πιθανότητα της αποτυχίας, αλλά μόνο και μόνο για το θάρρος που είχες για να δηλώσεις συμμετοχή και η προσπάθεια για να φτάσεις στο τέλος είναι νίκες για σένα. Γι’ αυτούς τους λόγους πήρα και εγώ μέρος σ’ αυτόν τον διαγωνισμό. Δεν σκέφτηκα ούτε μια στιγμή το έπαθλο ή τη διάκριση. Από μικρή μου άρεσε να γράφω για ζητήματα που με απασχολούν. Η προετοιμασία ήταν αρκετά απαιτητική και αφιέρωσα αρκετές ώρες ώστε να μελετήσω το υποστηρικτικό υλικό που μου δόθηκε. Χρειάστηκε αφοσίωση και σκληρή δουλεία για να διαχειριστώ αυτό το υλικό. Την ημέρα διεξαγωγής του διαγωνισμού, από την στιγμή που έπιασα το στυλό στο χέρι μου έδιωξα κάθε άλλη σκέψη από το μυαλό μου και αφέθηκα να γράφω αυτά που πίστευα και αισθανόμουν για την έννοια της ελπίδας. Αμέσως μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων έμαθα τα αποτελέσματα. Δεν πέρασα, αλλά μου αρκεί που προσπάθησα και έδωσα στον εαυτό μου αυτή την ευκαιρία να εκφραστεί. Χάρηκα πάρα πολύ για τις συμμαθήτριές μου που προκρίθηκαν στη 2η φάση του διαγωνισμού. Μέσα μου, όμως, υπήρχε ένα μικρό συναίσθημα λύπης που δεν κατάφερα να προκριθώ και εγώ, κι ίσως υπάρχει ακόμα, αλλά δεν επαναπαύομαι. Του χρόνου, ίσως, ξαναπάρω μέρος σε αυτόν τον διαγωνισμό ή σε κάποιον άλλον και να παλέψω για την πρόκριση. Αν και δεν είναι αυτός ο απώτερος μου σκοπός. Θέλω να πω στα παιδιά που διστάζουν ή ακόμα και να αρνούνται να συμμετάσχουν σε τέτοιους διαγωνισμούς, να τολμούν τη συμμετοχή τους, πιστεύοντας στον εαυτό τους».