Ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό βιβλίο, όπου η ανάγκη του ανθρώπου να μιμηθεί τον Θεό δεν είναι καινούργια

«Αφού είχε ακολουθήσει καμιά δεκαριά διαφορετικές οδούς, κατέληξε σε κάτι προφανές: όλες οι αναγνώσεις του οδηγούσαν στο ίδιο θέμα, στον θρύλο του Γκόλεμ. Σ’ αυτό τον μύθο που κυριαρχούσε στο φαντασιακό της Δύσης και δεν είχε ποτέ πάψει να θέτει υπό αμφισβήτηση την ανθρώπινη υπόσταση του ανθρώπου. 

»Κατ’ αρχάς, είναι η ίδια η λέξη. Το “Γκόλεμ” είναι ένα βιβλικό “άπαξ λεγόμενο”. Απαντάται μια μοναδική φορά στον Ψαλμό 139 (138): 16. 

»“Με είδες κιόλας τελειωμένον, όταν ακόμα ήμουν μάζα άμορφη και στο βιβλίο σου όλες ήταν γραμμένες οι μέρες που για μένα πρόβλεπες, ακόμα πριν καμιά απ’ αυτές υπάρξει”». 

PIERRE ASSOYLINE. (2017). Γκόλεμ, μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο. Αθήνα: Πόλις, σσ. 95-96.

«Πρόθυμοι να ρίπτωσιν εναύσματα εις την φλόγαν της δυσφημίας»

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι.ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Ολίγα τινά για τον τίτλο 

Εμπνεύστηκα τον τίτλο του άρθρου από το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Η Βοσκοπούλα», με την ηρωίδα Φλώρα, κόρη της γραίας Σιδερής, να βρίσκεται συνεχώς στο προσκήνιο. Είναι γεγονός πως η σημερινή κοινωνία ομοιάζει με την αντίστοιχη του κυρ Αλέξανδρου της Σκιάθου. Παντού ψι –ψι και λόγια του ντελβέ, παντού αλληλοκατηγορίες και υπονόμευση της προσωπικότητας του άλλου, όταν αυτός ο άλλος κάμει κάτι διαφορετικό, το οποίο πάει κόντρα στα καθιερωμένα. Ένα τέτοιο κομμάτι της κοινωνίας, της εκπαιδευτικής κυρίως, είναι και μερίδα θεολόγων καθηγητών, που κάθε λίγο και λιγάκι δεν χάνουν την ευκαιρία και, ωσάν νέοι ιεροεξεταστές, σπιλώνουν και λοιδορούν όσους με τόλμη, έμπνευση, δέσμευση και επιμονή στήριξαν και συνεχίζουν να στηρίζουν τα Νέα Προγράμματα Σπουδών (ΝΠΣ) του μαθήματος των Θρησκευτικών (μτΘ). 

Ο διάλογος για τη σημερινή θρησκευτική εκπαίδευση 

Τα Νέα Προγράμματα Σπουδών (ΝΠΣ) του μαθήματος των Θρησκευτικών (μτΘ), από την πιλοτική (2011) και την τριετή εφαρμογή τους (2016-2019) σε όλα τα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, τη συνεχή αξιολόγησή τους και τις προβλεπόμενες αναθεωρήσεις τους, παρότι έχουν δεχθεί την μήνι πολλών εκκλησιαστικών και θεολογικών παραγόντων, καθώς φαίνεται, αρχίζουν να στεριώνουν μέσα στις σχολικές τάξεις. Δεν είναι όμως λίγες οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν κάποιοι συνάδελφοι στην εφαρμογή τους, με αποτέλεσμα σε αρκετά σχολεία να επικρατεί αμηχανία και δυσκολία σ’ ότι αφορά τη Διδακτική Μεθοδολογία, με θεολόγους καθηγητές να αρκούνται στον κλασικό δασκαλοκεντρικό τρόπο διδασκαλίας και με δασκάλους άλλοτε να διδάσκουν κι άλλοτε να μη διδάσκουν το μτΘ. Αν και κατά το σχολικό έτος 2016-2017, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, με επιτυχία έκαμε πράξη την πρώτη βασική επιμόρφωση θεολόγων και δασκάλων, τόσο στους δύο «τύπους» των ΝΠΣ (Πρόγραμμα Σπουδών Διαδικασίας για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο – Εννοιοκεντρικό Πρόγραμμα Σπουδών για το Λύκειο), όσο και στις μεθόδους και τεχνικές διδασκαλίας, στο θεολογικό εκπαιδευτικό χώρο, αντί να εκτιμήσουμε θετικά τα βήματα που γίνονται προς τα εμπρός, αντί να δώσουμε τον απαραίτητο χρόνο για τη σωστή εφαρμογή των ΝΠΣ, και αντί να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε τις διδακτικές μας ενέργειες, επιδοθήκαμε σε έναν άνευ προηγουμένου συγκρουσιακό πόλεμο, ο οποίος μόνο καλό δεν κάμει στο μτΘ. Για να είμαι ακριβοδίκαιος, είναι απαραίτητη εδώ, η εξής παρατήρηση: τη σύγκρουση ευθύς εξ’ αρχής επέλεξε και έκαμε πράξη μια ακραία μερίδα θεολόγων που, εδώ και μια εξαετία, στην κυριολεξία, δεν χάνει την ευκαιρία να κατηγορεί τα ΝΠΣ. Ο αντίλογος αυτός, στείρος πέρα για πέρα, θα μπορούσε να είναι εποικοδομητικός, αν ελάμβανε υπ’ όψιν τα παρακάτω θετικά του ΝΠΣ, όπως: 

· το κοινό θρησκειοπαιδαγωγικό περιεχόμενο, 

· την οικοδόμηση μιας νέας σχέσης της θεολογικής επιστήμης με τη θρησκευτική εκπαίδευση, 

· τη διαφορετική οργάνωση του ΝΠΣ σε σχέση με τα παλαιότερα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ), 

· τη συνεισφορά του μτΘ στη σημερινή διαπολιτισμική επικοινωνία και σχέση, 

· την καινοτόμα μαθησιακή διαδικασία, με την εφαρμογή της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας και, 

· τη διαβαθμισμένη γνώση των θρησκειών σε όλες τις τάξεις και βαθμίδες. 

Τέλος πάντων, για την «κριτική» που δέχονται τα ΝΠΣ του μτΘ, η οποία σε πολλές περιπτώσεις αγγίζει τα όρια του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, πολλά έχουν γραφεί· και νομίζω πως η πλειονότητα των θεολόγων συναδέλφων και δασκάλων την έχει θέσει στο περιθώριο. Ωστόσο, δεν μπορώ να μην αναφέρω δύο πρόσφατα δημοσιεύματα, το ένα της παραπάνω ομάδας θεολόγων και το άλλο στον ημερήσιο Τύπο, τα οποία με άκρως προκλητικό τρόπο επιτίθενται σε θεσμικά πρόσωπα του ΥΠΕΠΘ και του ΙΕΠ, απαξιώνοντας την προσφορά τους στην εφαρμογή των ΝΠΣ. To πρώτο αναφέρεται στην ηγεσία του ΥΠΕΠΘ και με έναν ακραίο χαρακτηρισμό - θανατίλας εγκώμιον τον ονοματίζω - ομιλεί για «νεκροφόρους» και «νεκροπόλεις» που έθαψαν τα «ορθόδοξα» Θρησκευτικά, κατά τον συντάκτη του αρθριδίου· ξεχνώντας βέβαια, πως τα ΝΠΣ δεν σχετίζονται μόνο με την παρούσα κυβέρνηση αλλά και με τις δύο προηγούμενες, από τις οποίες ξεκίνησε η πιλοτική εφαρμογή τους. Το δεύτερο, δημοσιευμένο σε ημερήσια εφημερίδα – αναδημοσιεύθηκε σε αρκετά blogs και κάποιες ιστοσελίδες ακραίου θρησκευτικού περιεχομένου – επιτίθεται κατά συμβούλου του μτΘ στο ΙΕΠ, εξευτελίζοντας στην κυριολεξία την επιστημονική επάρκεια και συγκρότησή του, δηλητηριάζοντας με υπόγειο ρύπο κάθε ανυποψίαστο αναγνώστη. Στα αρνητικά του αρθριδίου αυτού είναι ότι δεν αναφέρεται κανένας συντάκτης, γεγονός που δείχνει ότι οι λογής – λογής (παρα)πληροφορητές της εφημερίδας, στόχο είχαν την ταπείνωση του θεολόγου συμβούλου του ΙΕΠ. Με απλά λόγια και στις δύο αυτές περιπτώσεις, οι μηχανές των fake news, κατά κράτος ενίκησαν την αλήθεια. Δυστυχώς. Πάντως, μου προκαλεί εντύπωση και ανησυχία το γεγονός ότι ορισμένοι κονδυλοφόροι για τα καλά έχουν «κουρδιστεί» στο να παρέχουν συνεχή παραπληροφόρηση, καλυμμένοι πίσω και από τις δύο ακυρωτικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) για τα ΝΠΣ, σεβαστές για να μην παρεξηγηθώ, όμως, παντελώς ξένες προς το χώρο της Θεολογίας, της Παιδαγωγικής και της Αγωγής. Φοβούμαι πως στις παραπάνω απόψεις, στο διάλογο για το μτΘ – αξίζει, εδώ, να αναφέρω ότι ο διάλογος αυτός έχει ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 – υπάρχει μια υπερβολή: επειδή οι εκπρόσωποι ζηλωτών θεολόγων, ουδέποτε με σοβαρές προτάσεις προσήλθαν στο τραπέζι του διαλόγου, κάθε φορά καταλήγουν να απορρίπτουν όλες τις αλλαγές που γίνονται στο μτΘ. Πρόκειται για μια αντίδραση εξηγήσιμη συναισθηματικά, αλλά όχι θεολογικά και παιδαγωγικά. Την έννοια του συναισθηματισμού την ερμηνεύω μόνο ως αγάπη προς το μτΘ, την οποία για να μην τους αδικώ, έχουν αλλά δεν φτάνει μόνον αυτή. 

Παρά ταύτα, εκείνο που εδώ επιθυμώ είναι να μην εμπλακώ στο παιχνίδι όλων εκείνων που δεν χάνουν την ευκαιρία να υποθάλπουν τα ΝΠΣ, δημιουργώντας σύγχυση και χαοτική κατάσταση, αρνούμενοι πεισματωδώς να δεχθούν πόση παιδαγωγική αξία έχει το εξής: δεν φτάνει μόνον τι μαθαίνει ένας μαθητής στα Θρησκευτικά αλλά πώς το μαθαίνει. Αντιθέτως, επιθυμώ να εκθειάσω το αμέριστο ενδιαφέρον και τον τίμιο θεολογικό - παιδαγωγικό αγώνα πολλών εξ ημών, για στέριωμα των ΝΠΣ στις σχολικές τάξεις, είτε με τη σκληρή καθημερινή προετοιμασία είτε με τη συνεχή επιμόρφωση, όπως αυτή στα δύο τελευταία χρόνια έχει γίνει και που συνεχίζει να γίνεται. Τρανταχτό παράδειγμα τα συνέδρια θεολόγων καθηγητών με διεθνή συμμετοχή στη Θεολογική Σχολή ΑΠΘ – έχουν γίνει δύο και τον εφετινό Σεπτέμβριο θα γίνει το τρίτο, οι συναντήσεις Θεολόγων του Πανελλήνιου Θεολογικού Συνδέσμου ΚΑΙΡΟΣ για την αναβάθμιση της θρησκευτικής εκπαίδευσης, στην Ελληνογαλλική Σχολή Ουρσουλίνων – έχουν γίνει δύο και τον εφετινό επίσης Σεπτέμβριο θα γίνει η τρίτη και, βέβαια, τα επιμορφωτικά σεμινάρια της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Η τελευταία, το εφετινό καλοκαίρι, οργανώνει σεμινάριο για θεολόγους και δασκάλους με ενδιαφέρον για τη θρησκευτική εκπαίδευση· θα διεξαχθεί στον γραφικό Άγιο Λαυρέντιο Πηλίου, κατά το τετραήμερο 27 – 31 Ιουλίου, με θέμα: «“Το ανέφικτο επάγγελμα”. Διδάσκοντας στην ομάδα – τάξη. “Τόπος ασφαλής” για τη συνάντηση της βιογραφίας του δασκάλου με τους μαθητές του». Οι κύριοι βασικοί άξονες αυτού του επιμορφωτικού σεμιναρίου έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα, καθώς θα εστιάσουν και θα διερευνήσουν τη γενική παιδαγωγική παραδοχή, που θεωρεί πως ποτέ ένα μάθημα στη σχολική τάξη δεν είναι απλά ένα μάθημα, αλλά μια γνωστικοσυναισθηματική διεργασία, που κατά κύριο λόγο βασίζεται στην παιδαγωγική σχέση δασκάλου με τους μαθητές, σχέση από τη φύση της ανισότιμη, η οποία όμως οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν τα παρακάτω βασικά ερωτήματα: 

· Πόσο σημαντικό είναι ο δάσκαλος να βρίσκεται σε επαφή με τα συναισθήματά του και να αναγνωρίζει το τι “κουβαλά” από τα δικά του βιώματα στην ομάδα – τάξη; 

· Πόσο αναγκαίο είναι να μπορεί να αποκρυπτογραφεί την “άγνωστη γλώσσα της εφηβείας” των μαθητών του; 

· Πόσο λαμβάνει υπόψη του την προσωπική του βιογραφία, καθώς και του μαθητή του; 

· Πόσο αξιοποιεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πλαισίου, το οποίο καθορίζει την όλη εκπαιδευτική διαδικασία; 

· Πόσο λαμβάνει υπόψη του στο διδακτικό σχεδιασμό την “υποκίνηση” του μαθητή, ως καθοριστικού μαθησιακού παράγοντα; 

Θέλω να πιστεύω ότι όσοι θεολόγοι συμμετάσχουν στο παραπάνω επιμορφωτικό σεμινάριο, με επιμορφωτές αξιόλογους συναδέλφους, όπως ο Κυριάκος Βλασσόπουλος (Θεολόγος, Ψυχοθεραπευτής, Ομαδικός Αναλυτής), ο Γιώργος Κίσσας (Θεολόγος, Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπευτής), ο Απόστολος Μπάρλος (Θεολόγος, Εκπαιδευτής Ενηλίκων), η Βάσω Γώγου (Θεολόγος, Φιλόλογος, Εικονογράφος, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων) και ο Παντελής Καλαϊτζίδης (Δρ. Θεολογίας, Διευθυντής Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου), θα έχουν τη μοναδική ευκαιρία να αποκομίσουν τις απαραίτητες γνώσεις για να κάμουν πράξη στη σχολική τάξη την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, την πεμπτουσία κατ’ εμέ της Διδακτικής Μεθοδολογίας. 

Εν κατακλείδι, το θέμα των ΝΠΣ δεν βρίσκεται μόνο εντός του θεολογικού και εκκλησιαστικού χώρου - όποιος ζει μέσα σ’ αυτόν, συχνά γίνεται αυτόπτης μάρτυρας γνήσιας πίστης και φανατισμού, ζωής και θανατίλας. Στην τροχιά που κινείται ο 21ος αιώνας, το μτΘ βρίσκεται και εντός του πλαισίου τι θρησκευτική εκπαίδευση επιθυμούμε και πως μπορούμε να την προσφέρουμε στους μαθητές. Σε μια Ευρώπη όπου η «τρομακτικότερη έκφραση της ισχύος στην πολιτική» γοητεύεται από τον ναζισμό, όσο και να φαίνεται παράξενο, το μτΘ οφείλει να επιτελέσει το βασικό χρέος του. Ως ένα βαθύτατα ανθρωπιστικό μάθημα, να αντισταθεί σε κάθε βαρβαρότητα που αλλοιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Όποιος αρνείται και αυτήν την αποστολή του μτΘ είναι βλαξ. Και αυτό το στηρίζω στον αλησμόνητο Φώτη Κόντογλου, που έλεγε ότι η βλακεία είναι αμαρτία. Μέσα σ’ αυτή την κατάσταση της δηλητηριώδους βλακείας, ο καλός συνάδελφος Θανάσης Ν. Παπαθανασίου καλώς αγωνιά. Σ’ ένα άρθρο του, στο 35ο τεύχος του μαχητικού περιοδικού Manifesto, για την πνευματική και υλική χρεωκοπία της Ευρώπης, γράφει πως «η θεολογία πρέπει να κατορθώσει να συμμετάσχει στη συγκρότηση ενός επείγοντος μετώπου: του μετώπου των σπουδών στοχασμού. Δεν είναι τυχαίο ότι η νεοφιλελεύθερη επίθεση συνοδεύτηκε από συρρίκνωση των ανθρωπιστικών σπουδών και από ενίσχυση των τεχνοκρατικών, δηλαδή των σπουδών εκείνων που αντιλαμβάνονται τον άνθρωπο απλώς ως διαχειριστή ενός μηχανισμού, η ύπαρξη του οποίου φαντάζει δεδομένη και αναντίρρητη. Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι οι σπουδές στοχασμού δεν χρειάζεται να είναι μια ιδιαίτερη ομάδα, αντίπαλη προς τις τεχνολογικές σπουδές, αλλά ένα ζωογόνο νεύρο που θα διαπερνά όλες τις σπουδές, τεχνολογικές και ανθρωπιστικές. Αλλά για να μπορέσει να συμμετάσχει η θεολογία σε ένα τέτοιο μέτωπο, θα πρέπει να απαλλαγεί από κάθε αυτισμό, και να κατορθώσει να δείξει στους εταίρους της ότι έχει θέση ανάμεσά τους. Θα πρέπει να κατορθώσει να μιλήσει μια κοινή γλώσσα: να δείξει ότι κάθε άποψη περί νοηματοδοτήσεως του ανθρωπίνου βίου δεν βρίσκεται με “χημεία”, όπως άλλωστε δεν πρόκειται να βρούμε ανάμεσα στα συστατικά ενός αυτοκινήτου την επιλογή του οδηγού για το πού θα πάει. Το νόημα δεν φυτρώνει· φτιάχνεται ή επιλέγεται από το άνθρωπο, βάσει της ελευθερίας του να στοχαστεί μέσω κάθε δυνατότητας της ύπαρξής του, να ερμηνεύσει τον κόσμο και να τον οραματιστεί σε άλλη μορφή, πέρα από την τωρινή». Ετούτον τον θεολογικό στοχασμό, που κάποιοι τον θεωρούν επιβλαβή κι αδιέξοδο, άριστα τον πλαταίνουν τα ΝΠΣ του μτΘ.

Ο αγνός Χριστιανισμός των Σποράδων κατά τον κυρ Αλέξανδρο της Σκιάθου

«Βέβαια όλη Ελλάδα είναι χριστιανική και ταρχαία μνημεία και ερείπια, νομίζω ότι δε μπορούμε να τα εκτιμήσουμε σωστά, παρά σχετίζοντάς τα με το χριστιανικό πνεύμα, ως τόσο όμως σ’ άλλες μεργιές, η παγανιστική μνήμη εκθέτει στο φως τόσα πολλά τεκμήρια, που δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανένας, την σφραγίδα που επέβαλε η επικράτηση του Χριστιανισμού». 

Περιγραφή ΝΙΚΟΥ ΠΕΝΤΖΙΚΗ. (1995). «Ταξιδεύοντας στις Σποράδες. Τα γραφικά νησιά που ύμνησε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ο αγνός Χριστιανισμός των, οι ωραίες συνήθειές τους, τα θαυμάσια τοπεία», στο: Παπαδιαμαντικά Τετράδια. 3:129-132.

Λογοτεχνία και ιστορικό παρελθόν

«Ωστόσο κάθε εποχή, κάθε καθρέφτης, έχει τα δικά του συστήματα ιδεών. Ετούτη ή εκείνη η ερμηνεία, που ένα ιστορικό πρόσωπο ή γεγονός μπορεί να λάβει, ανταποκρίνεται κατ’ αρχήν και με θεμελιώδη τρόπο στο συγκεκριμένο σύστημα ιδεών, στο οποίο συμβαίνει να καθρεφτίζεται τότε που ζει ή συμβαίνει. Κατά δεύτερο λόγο, μπορεί να επιδεχθεί κάποιες από τις ερμηνείες που προκαλεί η διαχρονική περιπέτεια των ιδεών. Έτσι, όταν ένας συγγραφέας γράφει για τα ιστορικά συμβάντα, οφείλει να μελετήσει και το συγχρονικό και το διαχρονικό είδωλο του αντικειμένου του από πηγές και βιβλιογραφία, εφόσον δεν θέλει να υπεραπλουστεύσει αυτό το εξαιρετικό σύνθετο σε ιδέες και πράξεις που είναι η ιστορία, ούτε βέβαια και το εξίσου σύνθετο που είναι η λογοτεχνία. Από κει και πέρα ο δικός του τρόπος, αν κάπου ενδέχεται να συγγενέψει με τρόπους των ιστορικών, ποτέ, και για κανένα λόγο, δεν πρέπει να θεωρείται ότι ταυτίζονται, γιατί από τη φύση τους είναι αδύνατον να ταυτιστούν.

»Στα παραπάνω θα ήθελα να προσθέσω δύο σχόλια: Πρώτον, ότι καμιά εποχή ή αντίληψη δεν επιτρέπεται να θεωρεί τον εαυτό της εξαιρετικά σοφότερο, επομένως επ’ άπειρον αυτάρκη. Δεύτερον, ότι ο καθρέφτης, που ανακαλεί, επιλέγει σύμφωνα με τις δικές του ιδιαιτερότητες εκείνο το οποίο για ένα διάστημα θα τον ενοικήσει ως είδωλο. Για τη λογοτεχνία η συγκίνηση πρέπει, νομίζω, να είναι μια από τις βασικές αιτίες επιλογής, αιτία που θα συμπλέξει βαθιά και για καιρό ένα πολύ συγκεκριμένο υποκείμενο με ένα από τα αμέτρητα σημεία του παρελθόντος. Η κινητήρια δύναμή της (και όχι η μόδα), από κοινού με το σεβασμό για ό,τι έχει οριστικά διαβεί και κάποιος κάποτε τολμά να το ανακαλέσει και το φανταστεί, θα συνδράμουν το συγγραφέα – που μέσα από τα κάτοπτρα του χρόνου δεν μπορεί να γράψει παρά για τη δική του εποχή και την ίδια του τη ζωή. Δίχως αυτή τη θυμική μέθεξη, αλλά δίχως κι αυτό το δέος μπροστά στο τελειωμένο κι όμως ατελεύτητο, αμφιβάλλω αν είναι δυνατή οποιαδήποτε αξία λόγου προσέγγιση του παρελθόντος. Και δεν μιλώ για τη λογοτεχνία μόνο». 

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ. (1997). «Λογοτεχνία και Ιστορία», στο: “Βασιλεύς ή Στρατιώτης”; Σημειώσεις, σκέψεις, σχόλια για τη λογοτεχνία. Αθήνα: Άγρα, σσ. 63-65.

Έρμαν Έσσε... ο αγαπημένος

Η Επιστροφή γράφτηκε το 1909 για το λογοτεχνικό περιοδικό Die Neue Rundschau και είναι ένα από τα λιγότερο γνωστά αφηγήματα του Έρμαν Έσσε, που εκδίδεται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για την ιστορία ενός κοσμογυρισμένου άνδρα, επιχειρηματία, που μετά από χρόνια στην Αμερική και στη Ρωσία αποφασίζει να γυρίσει και να εγκατασταθεί μόνιμα στη γενέθλια πόλη, κάπου στον Μέλανα Δρυμό. Εκεί γίνεται δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό, κυρίως λόγω της περιουσίας που έχει στο μεταξύ αποκτήσει. Όταν όμως αρχίζει να δείχνει ενδιαφέρον για μια χήρα, η οποία αποτελεί αντικείμενο κουτσομπολιών στη μικρή πόλη, σιγά σιγά η κατάσταση μεταστρέφεται και γίνεται και ο ίδιος στόχος και, μαζί με τη γυναίκα, αποσυνάγωγοι. Στο τέλος, παίρνει την απόφαση να εγκαταλείψει για δεύτερη φορά την πατρίδα του, τις ασφυκτικές συμβάσεις της και την υποκρισία. Το 2012 Η Επιστροφή έγινε ταινία, σε σκηνοθεσία Jo Baier. 

«Παρά την απροκάλυπτη ματιά του, ο Αύγουστος Σλότερμπεκ είχε περιπέσει σε πλάνη αναφορικά με τον ίδιο του τον εαυτό. Πίστευε μεν ότι υπερτερούσε κατά τι των συμπατριωτών του, αλλά παράλληλα διαπνεόταν από το αίσθημα ότι το Γκερμπερζάου ήταν ο τόπος του και ότι είχε ξαναταιριάξει μαζί του από κάθε ουσιώδη πλευρά. Όμως δεν ήταν ακριβώς έτσι. Δεν ήξερε πόσο απέκλινε από τους συμπολίτες του στη γλώσσα και στον τρόπο ζωής, στις αντιλήψεις και στις συνήθειες. Εκείνοι αντιθέτως το διέκριναν μια χαρά και, μολονότι όσο υπήρχε το πορτοφόλι δεν κινδύνευε η καλή φήμη του Σλότερμπεκ, μεμονωμένα μιλούσαν πολύ για το πρόσωπό του λέγοντας κουβέντες που δεν θα ήθελε να ακούσει. Κάποιες αθώες ενέργειές του, που οφείλονταν σε παλιές συνήθειες, προκαλούσαν επικρίσεις και αποδοκιμασίες, η γλώσσα του ήταν πολύ ελευθεριάζουσα, οι εκφράσεις του πολύ ξενικές, οι αντιλήψεις του αμερικανόφερτες, η ανεπιτήδευτη συμπεριφορά του απέναντι σε άλλους εκλεκτική και προσβλητική». 

HERMANN HESSE. (2019). Η Επιστροφή, μετφρ. Απόστολος Στραγαλινός. Αθήνα: Κριτική, σσ. 35-36.

Γλυκοπρόσωπη Σαπφώ

                               (της φαντασίας διαθέσεις)

...καθώς αισθάνεσαι ήχου τη διαφορά,

διαφορά και οπτική συνάμα,

ανάμεσα στο ήτα και στο άλφα : 

«δέδυκε τα σελάνα», αιολικά. 

Ίσως θα ήταν και η μοναξιά αιτία, 

η ώρα περασμένη μετά το μεσονύχτι, 

καθώς συλλογιζόμουν της Λεσβίας 

την ερωτική φωνή, 

την ομιλία την ποιητική 

εκείνης «που καθεύδα μόνα». 

Υπό το φως ακίνητο και διαπεραστικό 

(ώσπου να εξαφανιστεί) 

στην πάσαν ησυχία, 

η ερωτική ανησυχία της θα ήταν, τότε, 

υπέροχα τυραννική: 

«δίχα μοι τα νοήματα...» ως έγραψε. 

                                                   Ιστορικόν 

Συλλογιζότανε η Καλλιξένα 

και της φαινόταν πως μιλούσε και παραμιλούσε, 

καθώς έκπληκτη και σιωπηλή τηρούσε 

τον έφηβο κοιμώμενο, 

στον ύπνο του προστατευμένο, 

διάφανα κλεισμένο στον εαυτό του. 

Έτσι, εκείνη μήτε να του εγγίσει το μέτωπο 

τολμούσε πια, 

ποτέ δεν είχε τόσο θαυμάσει την άρρενα καλλονή. 

Δεν αναγνώριζε τον εαυτό της 

κι ούτε ήθελε να τον θυμηθεί, 

είχε χάσει την παρουσία της, 

καθώς είχε θελήσει στη γαλήνη του 

να εισχωρήσει, έχασε το δικό της χρόνο 

και της φάνηκε πως ζούσε μιαν εποχή 

πανάρχαια, πρωταρχικά ερωτική και μυθική — 

έτσι φαντάστηκε — όταν το δέος 

έμενε ακέριο στους ανθρώπους και η διστακτικότητα 

ήταν θαυμάσια και πολύτιμη αρετή 

η αναζήτηση της ιερότητας του άλλου σώματος. 

Πώς, τώρα έφτασε σε αντιστροφή να την αισθανθεί 

η Καλλιξένα, πασίγνωστη εταίρα 

που κοίταζε τον Αλέξανδρο κοιμώμενο 

και γνώρισε σπάνια ευφροσύνη. 

Τότε, ψιθύρισε πως τίποτα πιο τίμιο 

δεν είχε γνωρίσει από τον ήσυχον ύπνο ενός εφήβου. 

— Πού να ξέρει κιόλας η Θεσσαλή, 

τί θα σήμαινε στην ιστορία του κόσμου 

ο περίλαμπρος νεανίας! 

Της είχαν ζητήσει να τον μυήσει στα ερωτικά, 

μα πτοήθηκε τελικά από την ευτυχία 

και τον ρεμβασμό που την κατείχε. 

Και, «μα την Αφροδίτη που υπηρετώ 

και την Άρτεμη που παράδοξα σέβομαι,» 

είπε στους ανήσυχους γονείς, 

λόγω της εμμονής στην αποχή, του γιου τους, 

είπε στο Φίλιππο και την Ολυμπιάδα 

πως ο παις κοινός θνητός δεν ήταν, 

καθόλου σαν τους πολλούς άλλους — 

η κοινή γυναίκα, σε οίστρο 

μάντεψε πως μέγας ήταν ο προορισμός του.

ΖΩΗ ΚΑΡΕΛΛΗ. (2000). «Ψάπφα», στο: Τα Ποιήματα, τ. Β΄. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, σσ. 180-181.

Η λαβυρινθώδης σκέψη του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου

«[…] Ο Χριστιανισμός, το μέγιστον και συντελεστικώτατον συμβάν της παγκοσμίου Ιστορίας, εν Ελλάδι συνίστησιν από πρώτης το θέατρον της ενεργείας του· κατά της φιλομύθου πατρίδος των Ησιόδων και Ομήρων αποσκήπτει τας πρώτας βολάς· εν τήδε τη εστία της θεοποιίας προεξασκείται εις την τελειουργίαν της αναστοιχειώσεως, ήτις θέλει ποτέ μεταβάλει την όψιν του κόσμου! Διατί τας πράξεις των Αποστόλων πληρούσι κατά μέγα μέρος τα Ελληνικά; Διότι έπρεπεν εις την γην ταύτην του Λόγου, να βάλωσι τας πρώτας ρίζας oι σπόροι του Πνεύματος. Η σοφία των Αθηνών, ως από σκοπής εκείθεν εις την οικουμένην πυρσευομένη ως έλεγεν ο μέγας Αλέξανδρος, φλέγει την καρδίαν, ελκύει την προσοχήν των του Χριστού μαθητών. O πρωτάγγελος Παύλος, αληθής περιστερά πτάσα εκ της κιβωτού, σπεύδει προς την Αττικήν. Πρώτος δέ των χριστιανών τας εγχωρίους παραδόσεις επικαλούμενος, πρώτος δωρεά Πνεύματος επαγγελλόμενος της Κλητής γενεάς την σωτηρίαν, αγορεύει υπέρ ενότητος Θεού και θεότητος Χριστού, και προσδοκίας μελλούσης αναστάσεως. Η ηχώ της Πνυκός μεταδίδει την μεγάλην αγγελίαν, από όρους εις όρος μέχρι Κορίνθου και Πατρών, έως άκρας Ελλάδος. Έκαστος φθόγγος του ρήτορος κλονεί τας βάσεις της πολιτείας, κατεδαφίζει ένα βωμόν. Ο Άρειος Πάγος, φύλαξ του παρελθόντος υποχωρεί· η Ακρόπολις, εις μέλλουσαν ανάστασιν προωρισμένη, ανοίγει τας πύλας της, και η Ελλάς άπασα ευαγγελίζεται, της κοσμικής ηγεμονίας της παραιτουμένη πριν ή ο Ανθύπατος Ρωμαίος μάθη, ότι εις την εξουσίαν αυτού άλλος Δεσπότης ισχυρότερος υποκατέστη. 

»Νέα φάσις ιστορίας. Απόκρυφος μεταπολίτευσις. Πνεύμα Κυρίου ήλθεν επί την Ελλάδα και δύναμις Υψίστου επεσκίασεν αυτήν. 

»Η είσοδος του Θεού Λόγου εις την πατρίδα του Πλάτωνος διαιρεί την ελληνικήν διάνοιαν εις δύω κόμματα, ων ο ανταγωνισμός είμαρται να διατηρήση την ζωήν εις το σώμα, έως ου πληρωθώσιν oι χρόνοι της πνευματικής αναβιώσεως. Το μεν εξ αυτών ασπάζεται την σοφίαν του μέλλοντος, επερειδόμενον προς τον πρεσβύτερον Πλατωνισμόν, διό παραιτείται της μερικής ελληνικής ονομασίας και περιβάλλεται την καθολικήν και οικουμενικήν ονομασίαν του χριστιανισμού. Το δ' έτερον, προσφυέστερον τω Νεοπλατωνισμώ και τω Συγκριτισμώ της Αλεξανδρείας, επιμένει εις την αυθεντίαν του παρελθόντος και εις τα δόγματα της σχολής, διό αποποιείται να ομολογήση θρήσκευμα τον χριστιανισμόν, και διατηρεί το αρχαιοπαράδοτον όνομα της Ελληνικής εθνότητος. 

»Τέμνεται λοιπόν ο τότε ελληνισμός εις δύο συστήματα αντίθετα, εις χριστιανισμόν θρησκείαν και εις χριστιανισμόν φιλοσοφίαν […]. 

[…] Ο Ελληνικός κόσμος ην τότε, ως είρηται, διηρημένος εις δύο στρατόπεδα. Οι μεν αρνούμενοι την Ενσάρκωσιν, έλεγον τον Χριστόν άνθρωπον ψιλόν, ότι ο Ιησούς ουδέποτ' άλλως ωνόμασεν εαυτόν, ή Υιόν Ανθρώπου· οι δε ελάτρευον αυτόν ως Θεόν και επρέσβευον το τρισσόν της θεότητος. -Πότερον των δύο δογμάτων θέλει προτιμήσει ο την πάτριον πολυθεΐαν αποταχθείς αυτοκράτωρ, και εις ζήτησιν νέας πίστεως ελθών εις Βυζάντιον; 

»Τούτο, ή εκείνο προς αυτόν αδιάφορον. Εν μόνον απαραιτήτως θέλει, εν μόνον βούλεται, την ενότητα του δόγματος, διά την ενότητα της πολιτείας· αυτήν, χωρίς της οποίας δεν δύναται να εμπεδώση το πολιτικόν του οικοδόμημα. Ο Κωνσταντίνος όρον και τούτοις και εκείνοις τίθησι την ομοφροσύνην των νέων υπηκόων, την αδιάρρηκτον στερεότητα του εδάφους, εφ' ου προυτίθετο να στήση τον θρόνον του. Αν δε ο Χριστός ην Θεός ή άνθρωπος, τι εντεύθεν; Πίστιν ήθελεν μόνον, Religionem ad religationem, τα δε καθέκαστα μεταξύ των οι θεολόγοι ας διασαφήσωσιν. 

»Ασύνετος η γνώμη του Κωνσταντίνου· διότι, πως χωρίς Τριάδος, την μονοθεΐαν του ιστορικού κόσμου διακρινούσης από της μονοθεΐας της Παλαιάς Διαθήκης, πώς χωρίς τρισυποστάτου θεαρχίας εκροτείτο σύστημα πολιτικόν άμα και θρησκευτικόν, ιστορικόν ενταυτώ και ιερόν; Χωρίς δε τινος υπερανθρώπου συγχρόνως και ιστορικού θρησκεύματος αντικατασταθησομένου εις το κενόν της μυθοθρησκείας, επί τίνων θεμελίων ήθελε βασίσει τον θρόνον του; 

»Ο Ισαπόστολος κληθείς Κωνσταντίνος παραδίδει την έκβασιν του σκοπού του εις διαλεκτικήν θεολόγων συζήτησιν. Πράξις άβουλος, την Ευρώπην όλην διακυβεύσασα εις τινας ολίγας συνεδριάσεις ιερέων. 

»Η πρώτη των Οικουμενικών συνόδων συγκαλείται. Τρεις δε ιδέαι παρουσιάζονται εις την Σύνοδον αυτήν, την κυριαρχίαν του κόσμον διαφιλονεικούσαι. Προβαίνει μεν εις το πρόσωπον του Αρείου ο Ιουδαϊκοελληνικός λόγος της Αλεξανδρείας, ο λόγος ο ανυπόβλητος τη του καθολικού λόγου εξουσία. Προέρχεται δε εις απόκρουσιν αυτού ο Αθανάσιος, αντιπρόσωπος του καινού Ελληνισμού, νομοθέτης πίστεως και πνευματικής ενότητος, διδάσκαλος ανακοσμοποιήσεως κοινωνικής συνάμα και εθνικής. Εν δε τω μέσω των ανταγωνιστών αμφιπτερυγίζει ο έκδημος Ρωμαϊκός αετός. Ο Άρειος υπέρμαχος του παρελθόντος, ο Κωνσταντίνος διατάκτης του παρόντος· ο Αθανάσιος δογματοθέτης του μέλλοντος, τουτέστι λόγος ιστορικός, λόγος πολιτικός, λόγος πνευματικός, ιδού αι τρεις ιδέαι αίτινες συνέρχονται εις την εγκαίνισιν του Ελληνικού μεσαιώνος, εις την συγκρότησιν της Οικουμενικής εκείνης συνελεύσεως. 

»Ενίκησεν η ευγλωττία του Αθανασίου, ή υπερίσχυσεν η πίστις του χύδην όχλου, αποφανθείσα τη ψήφω 318 Πατέρων; Πιθανώτερον το δεύτερον. Μετ' ολίγον και Β'. Σύνοδος συναθροίζεται. Αλλά καίτοι Οικουμενική ωσαύτως, οικουμενικά δεν αποβαίνουσι ταύτης τ' αποτελέσματα, ως τα της προηγουμένης. Το ιθαγενές στοιχείον υπερκρατεί. Η επί Θεοδοσίου Σύνοδος δεν συνέρχεται εν Νικαία, καθώς η επί Κωνσταντίνου, αλλά συνεδριάζει εν αυτή τη βασιλευούση· σύγκειται δε υπό πατέρων Ελλήνων καθ' ολοκληρίαν, μηδενός ελθόντος από της Δύσεως· σύμπτωμα τρανόν ελληνικής ζωτικότητος. Το Σύμβολον της Β' ταύτης σαφηνίζει, διατυποί, δογματοποεί την μεταξύ Ενανθρωπήσεως και Πανελληνίου συναφθείσαν συνθήκην· γίνεται κέντρον θεόπηκτον, περί το οποίον και Μεσαιών και Αναγέννησις θέλουσι στραφή μέχρι τελεσφορίας· κρίκος συνείρων την Ελλάδα του Πλάτωνος προς την του Παύλου, την του Χρυσοστόμου και την της εν Επιδαύρω Συνελεύσεως. Ό,τι δε θέλει ενεργήσει ο Παπισμός υπέρ της Νεολατινικής αναμορφώσεως, τούτ' αυτό θέλει κατορθώσει η Β'. Σύνοδος υπέρ της χριστιανικής Ελλάδος. Χαράσσει τας πρώτας της Αναγεννήσεως γραμμάς· προετοιμάζει τας αναγκαίας Ανατολής και Δύσεως διακρίσεις, παρασκευάζει το αυθυπόστατον και ιδιοπρόσωπον της ενότητος. Τις αγνοεί, ότι το Σύμβολον αυτό διέστηκε τον νεώτερον Ελληνισμόν από της Δυτικής πολιτείας όσον απέχουσιν Ανατολαί από Δυσμών; 

»Έτερον αξιοσπούδαστον· ο Όρος της Α'. Συνόδου διχοτομεί τον Ρωμαϊσμόν εις πρεσβύτερον και νεώτερον, καθώς το της Ενσαρκώσεως δόγμα διείλε προηγουμένως τον Ελληνισμόν εις παλαιόν και καινόν. Τόπος δε συνοχής των ανακαινισθέντων δύο τούτων ημικοσμίων της πολυθεΐας τίθεται το Βυζάντιον, η μεσαιτάτη των Δωριέων πόλις, ήν μασχάλην Ελλάδος εκάλεσαν oι παλαιοί. Εντεύθεν, κατά λόγον ιστοριονομικόν, Νέα Ρώμη δηλοί Νέας Αθήνας, σημαίνει εστίαν Πανελληνίου χριστιανικού και γαρ Ελληνικός ο πληθυσμός. Το Ευαγγέλιον μετέβαλε τους Έλληνας εις Χριστιανούς, νυν δε το Πιστεύω μετονομάζει αυτούς Νεορωμαίους, ή απλούστερον Ρωμαίους· φάσις ονοματική δευτέρα, σημειούσα την μετάστασιν του μεσαιώνος εις κύκλον ενεργείας ειδικώτερον, και υπό την ψευδωνυμίαν εθνικώτερον, επειδή Ρώμη επί του παρόντος ουδέν άλλο εκφράζει, ή την σύμπηξιν των Ελληνικών λαών εις μοναρχικήν πολιτείαν μίαν και αδιαχώριστον. Tο ιθαγενές στοιχείον άλλως τε, δεν βραδύνει και πασίδηλον να καταστήση την κυριαρχίαν του επί της πολιτείας αυτής. Λέων ο Θράξ καλείται Μέγας. Διατί; Άρα δια την μεγαλοφυΐαν του; Αλλ' όσα οι χρονογράφοι διηγούνται δεν δικαιολογούσι το επίθετον. Tο εξηγούμεν ημείς· ο Λέων ούτος πρώτιστος των αυτοκρατόρων Έλλην το γένος και το δόγμα, αθετεί την περί βασιλείας ρωμαϊκήν του Κωνσταντίνου παράδοσιν, και πολίτευμα εγκαινίζων ιθαγενές, δέχεται τα μεν σκήπτρα παρά της εγχωρίου Συγκλήτου, το δε στέμμα εκ χειρών του αρχηγού της Ελληνικής Εκκλησίας (457 μ.Χ.). Δι' αυτού, η Α'. Σύνοδος καθυποτάσσει την Νέαν Ρώμην υπό την εξουσίαν της, πριν ή συμπληρωθή μία και ημίσεια εκατονταετηρίς[…]». 

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΖΑΜΠΕΛΙΟΣ. (1857). «Προθεωρία», στο: Βυζαντιναί Μελέται. Περί Πηγών Νεοελληνικής Εθνότητος. Από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ. Εν Αθήναις: Τύποις Χ. Νικολαϊδου Φιλαδελφέως, σσ. 40-42, 51-55.

Μαρκ Σαγκάλ - Στρατής Ελευθεριάδης - Τεριάντ

«Ο ήλιος του Πόρου»· τον ζωγράφισε ο Μαρκ Ζαγκάλ το 1952 όταν ήταν καλεσμένος του Στρατή Ελευθεριάδη - Τεριάντ, για να εικονογραφήσει το βιβλίο Δάφνης και Χλόη.

Ιδανική κι αγαπημένη φωνή ο Κ. Π. Καβάφης

XVI 

Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.

Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις. 

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ. (1983). Κ. Π. Καβάφη, Αλεξανδρινού (1863 – 1933 μ.Χ.). Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, σ. 22.

Χαρισματική, αυθεντική και δημιουργική μυθιστορηματική γραφή από τον αραβόφωνο κόσμο

Λίβανος, 1860. Oι χριστιανοί Μαρωνίτες εξεγείρονται κατά των Δρούζων τσιφλικάδων. Ο εμφύλιος πόλεμος τελειώνει με την επέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Οι Δρούζοι, αν και νικητές, τιμωρούνται για τις πράξεις τους με εξορία και φυλάκιση στα διαβόητα μπουντρούμια του Βελιγραδίου, στο απώτατο άκρο της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κάλυπτε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Μεταξύ των συλληφθέντων βρίσκονται οι πέντε γιοι του σεΐχη Γαφάρ Εζεντίν. Μονάχα ένας απ' αυτούς θα γλιτώσει, ο Σουλεϊμάν, αφού τη θέση του θα πάρει με απρόσμενο τρόπο ένας ανυποψίαστος άνθρωπος, ένας χριστιανός αυγοπώλης από τη Βηρυτό που βγήκε για το μεροκάματο αλλά πιάστηκε στο δόκανο μιας ανεξέλεγκτης συμφοράς. Αυτή είναι η ιστορία του Χάνα Γιακούμπ, της γυναίκας του Χιλάνα Κοσταντίν Γιακούμπ και της κόρης τους Μπαρμπάρα. Είναι τα βάσανα αυτής της μικρής οικογένειας και όσα άσχημα της συνέβησαν εξαιτίας της κακοτυχίας εκείνου του άντρα με το μέτριο ανάστημα και το σταρένιο πρόσωπο, τα μαύρα μάτια και μαλλιά – εκείνου που βρέθηκε να πουλά τα αυγά του στο λάθος μέρος, τη λάθος ώρα. Το βραβευμένο μυθιστόρημα ενός μαγευτικού εκπροσώπου της σύγχρονης αραβόφωνης λογοτεχνίας. 

ΡΑΜΠΙΕ ΤΖΑΜΠΙΡ. (2019). Οι Δρούζοι του Βελιγραδίου, μτφρ. Ελένη Καπετανάκη. Αθήνα: Καστανιώτης. 

Οι Δρούζοι 

«Θρησκευτική εθνότητα της Μέσης Ανατολής, οι Δρούζοι αριθμούν σήμερα πάνω από ένα εκατομμύριο και είναι κατανεμημένοι σε Συρία, Λίβανο, Ισραήλ και λίγοι στην Ιορδανία. Αποτελούν μία αξιοσημείωτη οντότητα εξαιτίας της θρησκείας τους, της κοινωνικής τους διάταξης και, βέβαια, της ξακουστής ανυποταξίας τους. Οι Δρούζοι του Λιβάνου υπολογίζονται πως φτάνουν το 5% του πληθυσμού της χώρας και κατοικούν ανατολικά και νότια της Βηρυτού. Η θρησκεία τους είναι μονοθεϊστική και οι δοξασίες τους, που τηρούνται με άκρα μυστικότητα, είναι ένα κράμα Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, Ισλάμ, Ινδουισμού και Βουδισμού, με στοιχεία αρχαίας ελληνικής, περσικής και αιγυπτιακής φιλοσοφίας. Γλώσσα της θρησκείας τους είναι η αραβική. Θεωρούν ότι ο Θεός, που τον αποκαλούν Άκμπαρ (ο Μέγιστος), έχει ενσαρκωθεί 70 φορές, η τελευταία των οποίων ήταν τον 14ο αιώνα, στο πρόσωπο του Φατιμίδη χαλίφη της Αιγύπτου αλ Χάκιμ μπι Αμρ Αλλάχ. Πιστεύουν πως ο Ιησούς Χριστός εμφανίστηκε στη γη σε μια από τις 70 θεϊκές ενσαρκώσεις. Όσο για το Ισλάμ, πολλοί μουσουλμάνοι τούς θεωρούν «λιποτάκτες της αληθινής πίστης». Υποστηρίζουν πάντα τη χώρα που ζουν και έχει συμβεί να υπηρετούν στο στρατό της αλλά και να προσεύχονται με διαφορικά τελετουργικά, ανάλογα με το θρήσκευμα του τόπου όπου διαμένουν. Γιορτάζουν πολλές μουσουλμανικές εορτές, όχι όμως το Ραμαζάνι. Θεωρούν προφήτες τούς Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Πιστεύουν στην ανθρώπινη μετενσάρκωση, καθώς για εκείνους η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα και γι’ αυτό, μετά τον θάνατο, πηγαίνει σε άλλο σώμα. Αυτό συνεχίζεται από σώμα σε σώμα ωσότου φτάσει στην τελειότητα, οπότε η ψυχή ανέρχεται στους ουρανούς και τ’ αστέρια. Οι τόποι λατρείας τους είναι κατ’ ουσίαν αρχαιολογικοί χώροι που συνδέονται με τη θρησκεία τους, και τα λεγόμενα χαλουάτ στα μέρη τους είναι τόποι συγκέντρωσης, θρησκευτικής ενότητας και κοινωνικής ζωής. Στη θρησκεία τους η ιεραρχία είναι ανύπαρκτη. Υπάρχουν οι «γνώστες» και οι «αγνοούντες». Είναι μονογαμικοί, δεν πίνουν, δεν καπνίζουν και δεν χρησιμοποιούν ουσίες. Ικανοί μαχητές, ενεπλάκησαν σε πολλούς πολέμους και κέρδισαν τον σεβασμό όλων από την εποχή των Σταυροφοριών και των Μαμελούκων της Αιγύπτου μέχρι τις μέρες μας. Υπέστησαν όμως και διωγμούς, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός τους να μειωθεί αισθητά. Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας εξεγέρθησαν κατά των Τούρκων και αντιμετωπίστηκαν με πολλαπλές τιμωρητικές εκστρατείες στις οποίες καταστράφηκαν πολλά χωριά τους. Δεν έσκυψαν ωστόσο το κεφάλι και οι Τούρκοι τους παραχώρησαν περιοχές από τις οποίες μάζευαν φόρους, με προνόμια για τους ίδιους αλλά και τους χριστιανούς Μαρωνίτες που κατοικούσαν στις γύρω περιφέρειες». 

ΕΛΕΝΗ ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ. (2019). «Επίμετρο», στο: Οι Δρούζοι του Βελιγραδίου, Αθήνα: Καστανιώτης, σσ. 331-332. 

Ο Τζωρτζ Στάινερ διαβάζει αντιστικτικά Τολστόι και Ντοστογιέφσκι

«Πολύ συχνά οι παρεκβάσεις του Τολστόι ή του Ντοστογιέφσκι στην πολιτική θεωρία, τη θεολογία και τη μελέτη της ιστορίας έχουν απορριφθεί ως εκκεντρικότητες της ιδιοφυΐας ή ως εκείνες οι παράδοξες στιγμές τυφλότητας τις οποίες δικαιούνται τα μεγάλα πνεύματα. Όποτε ερευνήθηκαν σοβαρά, γινόταν πάντα διάκριση ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον λογοτέχνη. Αλλά στην ώριμη τέχνη η τεχνική και η μεταφυσική είναι όψεις του ίδιου πράγματος, μιας ενότητας. Στον Τολστόι και στον Ντοστογιέφσκι και, ίσως, στον Δάντη, η ποιητική και η μεταφυσική, η ενόρμηση για δημιουργία και για συστηματική γνώση, υπήρξαν διαφορετικές αλλά αδιαχώριστες αποκρίσεις στην πίεση της εμπειρίας. Η θεολογία και η κοσμοθεωρία που περικλείονται στα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του Τολστόι έχουν περάσει από το ίδιο κόσκινο των πεποιθήσεων. Το Πόλεμος και Ειρήνη είναι ένα ποίημα για την ιστορία, αλλά για την ιστορία ιδωμένη υπό το συγκεκριμένο φως, ή, αν προτιμάτε, το συγκεκριμένο σκοτάδι του τολστοϊκού ντετερμινισμού. Η ποιητική του μυθιστοριογράφου και ο μύθος των ανθρωπίνων πραγμάτων που υποβάλλει έχουν ισάξιες απαιτήσεις στην κατανόησή μας. Η μεταφυσική του Ντοστογιέφσκι έχει εσχάτως αποτελέσει αντικείμενο προσεκτικής έρευνας· είναι μία από τις βασικές πηγές του σύγχρονου υπαρξισμού. Όμως ελάχιστα πράγματα έχουν ειπωθεί για την κρίσιμη αλληλεπίδραση ανάμεσα στο μεσσιανικό και αποκαλυπτικό όραμα του συγγραφέα και τις πραγματωμένες μορφές του έργου του. Πως εισέρχεται η μεταφυσική στη λογοτεχνία και τι συμβαίνει όταν βρεθεί εκεί; Στο τελευταίο κεφάλαιο του δοκιμίου μου θα ασχοληθώ με αυτό το πρόβλημα, που αναδεικνύεται παραδειγματικά σε έργα όπως η Άννα Καρένινα, η Ανάσταση, οι Δαιμονισμένοι και οι Αδελφοί Καραμαζώφ». 

ΤΖΩΡΤΖ ΣΤΑΪΝΕΡ. (2015). Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, μτφρ. Κώστας Σπαθαράκης. Αθήνα: Αντίποδες, σσ. 31-32.

Για τους απερχόμενους και τους επερχόμενους... πολιτικούς κομματανθρώπους

«Κάθε φορά που μου πρόσφεραν μια καρέκλα έπεφτα στην παγίδα. 

Έτσι στέκομαι χρόνια τώρα όρθιος σαν ν’ ακούω τη Διεθνή».

ΤΑΣΟΣ ΛΕΙΒΑΔΙΤΗΣ. (2003). Τα χειρόγραφα του Φθινοπώρου. Αθήνα: Κέδρος, σ. 113.