Ο Έρμαν Έσσε για τους εφήβους

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Στις συζητήσεις μας για τους νέους, κυρίως τους εφήβους, κυριαρχεί το ερώτημα γιατί δεν βρίσκουν νόημα στην καθημερινότητά τους; Οι περισσότεροι αποδίδουμε αυτό το έλλειμμα νοήματος ζωής στη χωρίς περιορισμούς χρήση των νέων τεχνολογιών (κινητό τηλέφωνο, κ.λπ). Δεν συμφωνώ: πρόκειται για επιφανειακή θεώρηση του προβλήματος. Η παρούσα κρίση της εφηβείας και η απουσία οράματος στη ζωή, που συνειδητοποιούμαι πολλοί (γονείς, εκπαιδευτικοί) αλλά, δυστυχώς, δεν κάνουμε σχεδόν τίποτα για να δώσουμε κάποια λύση, βρίσκεται στη σχέση μας με τους εφήβους. Παλαιότερα αυτή τη σχέση την ορίζαμε ως «χάσμα γενεών». Σήμερα την αποδίδουμε στην ακόρεστη χρήση της τεχνολογίας και από εμάς τους μεγαλύτερους και από τους νέους, για να είμαστε ειλικρινείς. Εδώ, αξίζει να θυμηθούμε τη ρήση του Άλμπερτ Αϊνστάιν: «Τρέμω τη μέρα που η τεχνολογία θα υπερκεράσει τη ανθρωπιά μας. Γιατί τότε στον κόσμο δεν θα υπάρξει παρά μόνο μια γενιά, η γενιά των ηλιθίων». Αλλού, νομίζω, πρέπει να αναζητήσουμε τη λύση: σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που προσκαλούμε τους εφήβους σε συζήτηση. Αλλά συζήτηση σημαίνει διάλογος κι όχι μονόλογος και κήρυγμα, τα τραγικά λάθη που κάνουμε γονείς και εκπαιδευτικοί. 

Πριν κάποια χρόνια διάβαζα ένα μικρό βιβλιαράκι για τη σχέση της Εκκλησίας με τους νέους. Αν καλά θυμάμαι, ο παπα-Αντώνης Πινακούλας έλεγε πως, η συζήτηση που κάνουμε με τους νέους, είναι εκτός των τειχών κι όχι εντός των τειχών. Συνήθως κάνουμε συζήτηση για τους νέους κι όχι συζήτηση με τους νέους. Σοφή και αληθινή, πράγματι, διαπίστωση.

Μια ακόμα διαπίστωση και κλείνω το μικρό σημείωμά μου. Στους εφήβους δεν δίνουμε κίνητρα για να ηρεμήσουν από τον επαναλαμβανόμενο βομβαρδισμό πληροφοριών και γνώσεων στην οικογένεια και στο σχολείο. Οι έφηβοι συχνά αναζητούν την ηρεμία. Και το κίνητρο αυτό δεν τους το δίνουμε, απεναντίας το πνίγουμε. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η ηρεμία ωθεί τον κάθε άνθρωπο και ιδιαίτερα τον νέο στην αυτοπραγμάτωσή του.

Ένα εξαιρετικό βιβλίο που μπορεί να θεωρηθεί κίνητρο για μια τέτοια αναζήτηση νοήματος ζωής είναι ο Ντέμιαν του Έρμαν Έσσε, με τον ήρωά του, τον Εμίλ Σινκλέρ να αναζητά την κατανόηση του εαυτού του: «Κάθε ανθρώπου η ζωή είναι ένας δρόμος μέσα στον εαυτό του, μια προσπάθεια να βρει κάποιο δρόμο, το ίχνος ενός μονοπατιού. Κανείς ποτέ δεν υπήρξε ολότελα ο εαυτός του, ωστόσo ο καθένας αγωνίζεται να το πετύχει, και ο κουτός και ο ευφυής, όσο καλύτερα μπορεί. Όλοι μας ως το τέλος της ζωής μας κουβαλάμε τα υπολείμματα από τη γέννησή μας, τις μεμβράνες και το κέλυφος από τ’ αυγό ενός αρχέγονου κόσμου. Πολλοί δεν καταφέρνουν ποτέ να γίνουν άνθρωποι. Παραμένουν βάτραχοι, σαύρες, μυρμήγκια. Πολλοί είναι άνθρωποι από τη μέση κι απάνω και ψάρια από τη μέση και κάτω. Ο καθένας, ωστόσο, αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια της φύσης να δημιουργήσει μια ανθρώπινη ύπαρξη. Οι ρίζες μας είναι κοινές. Όλοι προερχόμαστε από την ίδια μήτρα. Το κάθε άτομο ξεπετιέται από την ίδια άβυσσο, αγωνίζεται να πετύχει το σκοπό του. Καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλο, μα κάθε άνθρωπος μπορεί να εξηγήσει μόνο τον εαυτό του», γράφει ο Έσσε στις πρώτες σελίδες του Ντέμιαν.

Η δωρεά της ανάγνωσης και του ψαξίματος του εαυτού σε ένα βιβλίο, κλασικό και διαχρονικό είναι μεγάλη. Όμως, μιας και γράφω για τους εφήβους και τον Έσσε, αναφέρω και ετούτο: «Να περπατάς στο ύπαιθρο, νύχτα, κάτω από το σιγηλό ουρανό, πλάι σε ένα ρέμα που κυλά ήρεμα, είναι πάντα κάτι γεμάτο μυστήριο., και αναταράσσει τις αβύσσους της ψυχής. Τότε είμαστε πιο κοντά στην καταγωγή μας, νιώθουμε συγγενείς των ζώων και των φυτών, νιώθουμε να αφυπνίζονται απροσδιόριστες αναμνήσεις μιας πρωτόγονης ζωής, όταν δεν υπήρχαν σπίτια μήτε πόλεις, και ο άνθρωπος που περιπλανιόταν ανέστιος μπορούσε να αγαπά και να μισεί δάση, νερά και όρη, λύκους και γεράκια ανόμοιά του πλάσματα, σαν φίλους ή θανάσιμους εχθρούς. Επιπλέον η νύχτα αφαιρεί τη συνήθη αίσθηση πως ζούμε σε μια κοινότητα· όταν δεν λάμπει φως, μήτε ακούγεται πια φωνή ανθρώπου, όποιος ακόμη αγρυπνά νιώθει ένα αίσθημα μοναξιάς, και βλέπει πως είναι απομονωμένος και αφημένος στον εαυτό του. Αυτό το τρομερό ανθρώπινο συναίσθημα πως είμαστε αναπόδραστα μόνοι, πως ζούμε μόνοι και πρέπει μόνοι να γευόμαστε και να υποφέρουμε τον πόνο, το φόβο και το θάνατο, ηχεί ακόμη χαμηλόφωνα σε κάθε σκέψη – σκιά και νουθεσία για όποιον είναι νέος και υγιής, και αιτία τρόμου για όποιον είναι αδύναμος». Έρμαν Έσσε, Όμορφη είναι η νιότη.

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ!

Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος για τον Άλμπερ Αϊνστάιν

«Χρειάζεται να δηλώσομε προκαταβολικά πως εδώ δεν αμφισβητούμε (όπως κάνουν οι άλλοι) καμιά από τις δύο επιλογές, τους δρόμους - οδοί μούναι διζήσιος, όπως θα έλεγε ο Παρμενίδης – ή την παράπλευρη αυτονομία τους, και δεν αποδεχόμαστε την άστοχη διαμάχη ανάμεσα θρησκεία (o altra cosa) και επιστήμη, που έχει τις ρίζες της στον Καθολικισμό και στην Ιερά Εξέταση (καταδίκη του Γαλιλαίου). Βρίσκουμε ολότελα αναχρονιστική την επίθεση της θρησκείας καταπάνω στην επιστήμη όσο και την επίθεση της επιστήμης καταπάνω στη θρησκεία. Και κάθε σχετική αντιδικία, όχι πνευματικά σοβαρή. Η θρησκεία (στροφή προς τα μέσα), στην αυτονομία της, δίνει απαντήσεις οριστικές, ή επιστήμη (στροφή προς τα έξω), στη δικιά της αυτονομία, πλησιάζει μεταβατικά – όχι οριστικά – την αλήθεια της. 

[...] Δεν μπορεί να μην αναφέρει κανένας, από το ανθρώπινο ή γενικό μέρος, τη μεγαλόκαρδη αποστροφή στο Νεύτωνα (1642-1727), το δεύτερο μεγάλο σταθμό στη φυσική επιστήμη – πρώτος μεγάλος σταθμός ο Γαλιλαίος (1564-1642) και τελευταίος μεγάλος σταθμός ο ίδιος ο Αϊνστάιν (1879-1955) στον αιώνα μας – όταν του ζητάει συχώρεση: «Newton verzeih’ mir», για τη θαρραλέα παρέμβαση σε μια παντοδύναμη παράδοση, που μεσουράνησε αδιατάραχτη για τριακόσια περίπου χρόνια, με επιτυχίες μεγάλες, και που ακόμα τώρα («auch jetzt noch») χρησιμεύει για οδηγός στη σφαίρα της άμεσης εμπειρίας. Μιλάμε για την παράδοση της λεγόμενης κλασικής φυσικής, σε αντιπαράθεση με την παράδοση της νεότερης φυσικής, που αρχίζει από τα πρώτα δημοσιεύματα του Αϊνστάιν. Με μια ανώτερη διακριτικότητα, που δεν έχει (όσο ξέρω) προηγούμενο, γυρεύει να περιορίσει τη σημασία τής παρέμβασής του με ευγενικά επιχειρήματα ή μάλλον προσχήματα τέτοιας λογής (μεταφράζω): «Νεύτωνα συχώρεσέ με· βρήκες το μοναδικό δρόμο που, στον καιρό σου, ένας άνθρωπος με ανώτερη σκέψη και δημιουργικότητα μπορούσε να βρει. Οι έννοιες που εσύ δημιούργησες, ακόμα σήμερα οδηγούν τη σκέψη μας στη φυσική, με όλο που ξέρομε τώρα πως πρέπει να αντικατασταθούν με άλλες, περισσότερο απομακρυσμένες από τη σφαίρα της άμεσης εμπειρίας, αν αποβλέπομε σε μια βαθύτερη κατανόηση των σχέσεων που υπάρχουν». 

[...] Φαντάζομαι να μη χωράει καμιά αμφιβολία πως για τον πρώτο δρόμο (στροφή προς τα έξω) κορυφαίος εκπρόσωπος στον 20ο αιώνα στάθηκε ο Αϊνστάιν. Παράλληλα, και για να κρατήσομε τις αναλογίες, φαντάζομαι να μη χωράει καμιά αμφιβολία πως για το δεύτερο δρόμο (στροφή προς τα μέσα) κορυφαίος εκπρόσωπος στον 20ο αιώνα στάθηκε ο Γκάντη (1869-1948), ο επιλεγόμενος Μαχάτμα, που θα πει Μεγάθυμος ή Μεγαλόψυχος. Λέω φαντάζομαι, γιατί ποτέ δεν μπορεί να ξέρει κανένας πούθε φυσάει ο άνεμος για πολλούς ανθρώπους. Κοντά στους κορυφαίους αυτούς βλέπω να ακολουθάει πλήθος από γνωστούς, από λιγότερο γνωστούς ή και από ολότελα άγνωστους και ανώνυμους (στη θρησκεία το περισσότερο), που περπάτησαν είτε τον ένα είτε τον άλλο από τους δύο δρόμους, στην επιστήμη, στη φιλοσοφία, στη θρησκεία, στην τέχνη, και για τους οποίους θα μπορούσε να προφέρει κανένας τα δύο πιο δύσκολα, ένα το: ων ουκ ην άξιος ο κόσμος και άλλο ένα το: υμείς έστε το άλας της γης. Θα μπορούσε απαράλλαχτα, όπως για τους δυό κορυφαίους που ανάφερα». 

ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ. (1994). «Τα Αυτοβιογραφικά (Autobiographisches) ενός μεγάλου (1879–1955)», στο: Μελέτες, τ. Β΄. Αθήνα: Δόμος, σσ. 555, 562-563, 598.

Χαμάς και Ισραήλ: βία και καταστροφικότητα

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Χαμάς και Ισραήλ ποτίζουν τον κόσμο, για ακόμα μια φορά, με πολύ δάκρυ, πολύ αίμα, πολύ μίσος, πολύ υποκρισία, πολύ πόνο. Η εποχή-μας «ωδίνησεν αδικία, συνέλαβε πόνον και έτεκεν ανομίαν» λέει ο Ψαλμωδός Δαυίδ. Ακόμα ένας πόλεμος… Έχει δίκιο ο Έριχ Φρομ:

«Η πιο σημαντική περίπτωση οργανικής επιθετικότητας είναι ο πόλεμος. Έχει γίνει της μόδας να πιστεύουμε πως ο πόλεμος προκαλείται από το καταστροφικό ένστικτο του ανθρώπου. […]

»Ακόμα και ο ίδιος ο Freud υποστήριξε μια άποψη πολύ πιο ρεαλιστική από τους οπαδούς-του. Στο περίφημο γράμμα-του στον Einstein Γιατί πόλεμος; (1933) δεν υποστήριξε πως ο πόλεμος προκαλούνταν από την ανθρώπινη καταστροφικότατα, αλλά είδε την αιτία-του στις πραγματικές συγκρούσεις ανάμεσα σε ομάδες, που πάντα λύνονται με τη βία αφού δεν υπάρχει ένα νόμος με τον οποίο –όπως στο αστικό δίκαιο- οι συγκρούσεις θα μπορούσαν να λυθούν ειρηνικά. Απέδωσε μόνο βοηθητικό ρόλο στον παράγοντα της ανθρώπινης καταστροφικότατας, γιατί αυτός διευκολύνει την προθυμία των ανθρώπων να αρχίσουν πόλεμο από τη στιγμή που θα τον αποφασίσει η κυβέρνηση. […]

»Η θέση ότι ο πόλεμος προκαλείται από την έμφυτη ανθρώπινη καταστροφικότητα είναι απλά παράλογη για τον καθένα που έχει έστω και την πιο αμυδρή γνώση της ιστορίας. […]

»Ο πόλεμος, σε κάποιο βαθμό, ανατρέπει όλες τις αξίες. Ενθαρρύνει τις βαθιά κρυμμένες ανθρώπινες παρορμήσεις, όπως ο αλτρουισμός και η αλληλεγγύη –εμποδισμένες μέχρι τότε από τις αρχές του εγωισμού και του ανταγωνισμού που δημιουργεί ο καιρός της ειρήνης στο σύγχρονο άνθρωπο- και τις κάνει να εκδηλωθούν. […]

»Για να τελειώνουμε, οι μεγαλύτεροι πόλεμοι στη σύγχρονη εποχή και οι περισσότεροι πόλεμοι ανάμεσα στα κράτη της αρχαιότητας δεν προκλήθηκαν από συσσωρευμένη επιθετικότητα αλλά από την οργανική επιθετικότητα των στρατιωτικών και πολιτικών ελίτ».

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ. (1977). Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότατας, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, τ. Α΄. Αθήνα: Μπουκουμάνη, σσ. 313-314, 319, 320.