Η αγωνία στον υπαρξισμό

«Κατ’ αρχάς, τι εννούμε με τον όρο “αγωνία”; Ο υπαρξιστής δηλώνει πρόθυμα ότι ο άνθρωπος είναι αγωνία. Τούτο σημαίνει το εξής: ο άνθρωπος που παίρνει θέση υπέρ μιας επιλογής και που συνειδητοποιεί ότι δεν επιλέγει μονάχα τι θα είναι ο ίδιος, αλλά ότι λειτουργεί επίσης ως νομοθέτης που ταυτόχρονα αποφασίζει τι θα είναι η ανθρωπότητα ολόκληρη, δεν μπορεί ν’ αποφύγει το αίσθημα της ολοσχερούς και βαθιάς ευθύνης. Βεβαίως, πολλοί άνθρωποι δεν δείχνουν ν’ αγωνιούν. Ισχυριζόμαστε, όμως, ότι η άνθρωποι αυτοί κρύβουν απ’ τον εαυτό τους την αγωνία τους, ότι επιχειρούν να της ξεφύγουν. Ασφαλώς, πολλοί πιστεύουν ότι με τις πράξεις τους δεν παίρνουν θέση για κανέναν άλλον πέραν του εαυτού τους. Κι όταν κάποιος ρωτάει: “μα αν όλοι κάνουμε το ίδιο;”, αυτοί ανασηκώνουν αδιάφορα τους ώμους κι απαντούν: “Δεν κάνουν όλοι το ίδιο”. Αλλά στην πραγματικότητα πρέπει πάντα ν’ αναρωτιώμαστε: “Τι θα γινόταν αν όλοι κάναμε το ίδιο;”. Από το ανησυχητικό αυτό ερώτημα δεν μπορούμε να ξεφύγουμε παρά μόνο μέσω μιας μορφής αυτοεξαπάτησης. Ο άνθρωπος που λέει ψέματα και ύστερα δικαιολογεί τον εαυτό του δηλώνοντας: “δεν κάνουν όλοι το ίδιο” είναι ένα άνθρωπος που νιώθει άβολα με τη συνείδησή του, γιατί με την ίδια την πράξη τού να πει ψέματα έχει ήδη αναγνωρίσει μια καθολική αξία στην ψευδολογία».

ΖΑΝ – ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ. (2020). Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός, μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής. Εισαγωγή – Σημειώσεις Αρλέτ Ελκαΐμ – Σαρτρ. Αθήνα: Δώμα, σσ. 34-35.

Ο Σαρτρ έδωσε τη διάλεξη Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός τον Οκτώβριο του 1945, θέλοντας να παρουσιάσει σε συνοπτική μορφή τις βασικές θέσεις της φιλοσοφίας του και να την υπερασπιστεί απέναντι σε ορισμένες συχνές παρανοήσεις. Η διάλεξη δόθηκε από στήθους και κυκλοφόρησε ως βιβλίο λίγο αργότερα, ελάχιστα επανεπεξεργασμένη. Το βιβλίο αναδείχτηκε στο πιο πολυδιαβασμένο, πιθανότατα, φιλοσοφικό κείμενο του 20ού αιώνα.

Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, λέει ο Σαρτρ, αλλά θέλει να φαντάζεται τον εαυτό του δέσμιο. Το κάνει αυτό, γιατί θέλει ν' αποποιηθεί την ευθύνη που συνεπάγεται η ελευθερία του. Οι άνθρωποι πλάθουν φαντάσματα - το θεό, τη μοίρα, τη φύση, την ιστορία, την κοινωνία - που υποτίθεται ότι τους υποχρεώνουν να φέρονται όπως φέρονται. Επικαλούμενοι τα φαντάσματα αυτά, μπορούν κατόπιν να δηλώσουν: «Δεν έφταιγα εγώ γι' αυτό που έκανα, δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Δεν είμαι εγώ υπεύθυνος γι' αυτό που είμαι, κάτι άλλο, έξω από μένα, μ' έκανε έτσι».

Μέσω αυτής της θεμελιώδους αυτοεξαπάτησης οι άνθρωποι προσπαθούν να κρύψουν απ' τον εαυτό τους την αγωνία που συνεπάγεται το γεγονός ότι ο καθένας μας αναπόφευκτα ορίζει μόνος το δικό του πεπρωμένο. Όπως λέει ο Σαρτρ, «ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος»· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].