Ένα πλησίασμα στην ελλληνική γλώσσα

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

«Η βάση, πάντως, του ύφους είναι το να μιλάει κανείς σωστά ελληνικά» - «έστι δ’ αρχή της λέξεως το ελληνίζειν» γράφει στη Ρητορική του ο Αριστοτέλης. Επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε ετούτο το απόφθεγμα του Σταγειρίτη φιλοσόφου μπορεί κανείς να το αφουγκραστεί, να το δει, να το νιώσει στην αγωνία πολλών συναδέλφων φιλολόγων, οι οποίοι κάθε μέρα, μέσα στις σχολικές τάξεις, κάνουν τιτάνιο αγώνα για να διασωθεί η σωστή χρήση (γραφή και ομιλία) της γλώσσας μας. Το να μιλάει και να γράφει κανείς σωστά ελληνικά μπορεί να βοηθηθεί διαβάζοντας το βιβλίο της Μαρίας Ζαφειρίου, συναδέλφισσας στο Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με λίαν πρωτότυπο τίτλο: «Οι λέξεις στο διάβα τους…» και με υπότιτλο: «Η σημασιολογική τους μεταβολή από το απώτερο χθες στο σήμερα». Αν και λεξικό ετούτο το βιβλίο, έχω την ταπεινή γνώμη ότι στοχεύει σε τέσσερεις βασικούς άξονες (έναν γενικότερο για τη γλώσσα και τρεις ειδικότερους για την ελληνική γλώσσα), τους οποίους ευθύς αμέσως καταγράφω.

1ος) Η γλώσσα, από το «απώτερο χθές στο σήμερα», είναι ο διαμορφωτής της ανθρώπινης σκέψης. Με σαφήνεια το διατυπώνει η συγγραφέας στο προλογικό της σημείωμα. Γράφει για λέξεις, με τη «φυγόκεντρο φορά τους», με τον αντίστοιχο «μορφολογικό τους τύπο», που στον «επικοινωνικό περίγυρο» των ανθρώπων δείχνει αν σωστά κατέχουν τη γλώσσα που ομιλούν, αν εν τέλει, εκφράζονται με ακρίβεια και βαθιά γνώση της γλώσσας τους. Η παραπομπή της στον πατέρα της σύγχρονης γλωσσολογίας Ferdinand de Saussure (Φερντινάν ντε Σωσσύρ 1857-1913), που θέλει τη γλώσσα σαν ένα φύλλο χαρτιού πάνω στο οποίο ως ήχοι με λέξεις καταγράφονται οι σκέψεις των ανθρώπων, φέρνει στο προσκήνιο τη διαχρονία της γλώσσας, στη μακρά διάρκεια του χρόνου· τον «εγγράμματο νου» μέσα από το «προφορικό παρελθόν», όπως επισημαίνει ο Walter J. Ong στο κλασικό πια βιβλίο του «Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη». Εξού και μόχθος πολλών σήμερα φιλολόγων, εδώ και της συγγραφέως - κι αυτό την τιμά ιδιαίτερα -, να συμβιβάσουν θα ‘λεγα το παραδοσιακό μοντέλο γραμματισμού με το σύγχρονο.

2ος) Η καλή γνώση της γλωσσικής διαχρονίας της ελληνικής, από την αρχαιότητα δια μέσου του Βυζαντίου και του Νέου Ελληνισμού στο σήμερα, για τη συγγραφέα φαίνεται να προσφέρει ισχυρή βοήθεια, στο σχολείο ειδικότερα, στην προσπάθεια να οργανώσουν οι μαθητές μας σωστά τη συνάντησή τους με αυτή.

3ος) Ετούτη η διαχρονία, η μεγαλύτερη άλλωστε από κάθε άλλη γλώσσα, προσφέρει στους μαθητές μας πλουσιότατο γλωσσικό υλικό, «πολιτισμικό φορτίο», στον «άξονα του χρόνου». Και αυτό γιατί η ελληνική γλώσσα ήταν, είναι και θα συνεχίσει να είναι εκείνο το φίλτρο που υποδέχεται και διυλίζει πάμπολλα στοιχεία της ιδιοσυστασίας του ελληνικού πολιτισμού.

4ος) Στο σημερινό γλωσσικό μας αισθητήριο, βιβλία – λεξικά όπως αυτό της κας Ζαφειρίου, μπορούν να λειτουργήσουν ως γόνιμη συνεισφορά στο γλωσσικό ζήτημα, το οποίο μέσα από τις χρόνιες αντιμαχόμενες παρατάξεις του, στοχεύει να βγάλει από το αδιέξοδο τη γνωστή αντιπαράθεση: καθαρεύουσα ή δημοτική, αρχαία ή κοινή νεοελληνική. Για να είναι και να παραμείνει ζωντανή η ελληνική γλώσσα, νομίζω πως οφείλoυμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη τη συνάντηση καθαρεύουσας και δημοτικής, αρχαίας και κοινής νεοελληνικής μακριά, βέβαια, από τις γνωστές υπερβολές και γλωσσικές ατασθαλίες.

Στο βιβλίο ανθολογούνται – ευρετηριάζονται πάνω από 500 λέξεις. Δεν γνωρίζω ποιο ήταν το κριτήριο της συγγραφέως για την επιλογή των συγκεκριμένων λέξεων. Εκείνο, πάντως, που το κάνει ενδιαφέρον είναι η γνωριμία του αναγνώστη με λέξεις από την αρχαία ελληνική στη νέα ελληνική γλώσσα, με τις απαραίτητες ενδεικτικές φράσεις, αντλημένες από την αρχαιοελληνική και μεσαιωνική γραμματεία.

Στην εποχή της εικόνας, η οποία κυριαρχεί στην εκπαίδευση, εύλογα είναι δύο ερωτήματα. Σε τι μπορεί να οφεληθεί ένας μαθητής διαβάζοντας το βιβλίο της κας Ζαφειρίου; Πως γίνεται να αρνηθεί την εικόνα και στα χέρια του να πιάσει ένα «λεξικοβιβλίο» - ας μου επιτραπεί αυτός ο νεολογισμός –, μέσω του οποίου θα κάνει ένα μεγάλο άλμα και από την εικόνα ριάλιτι, ο μαθητής των ριάλιτι, θα αποδείξει ότι γύρω του δεν υπάρχουν η τηλεόραση, το κινητό τηλέφωνο και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής; Η απάντηση, νομίζω, πως δεν είναι και τόσο δύσκολη. Θα αναφέρω αυτό που έλεγε ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, σπουδαίος Κολομβιανός συγγραφέας, γράφοντας πως στην εποχή μας, καμιά εικόνα δεν μπορεί να εξαλείψει την αυτοκρατορία των λέξεων. Οι λέξεις, για τον νομπελίστα λογοτέχνη, θα συνεχίσουν τη θριαμβευτική τους πορεία στο μέλλον. Ο άνθρωπος είναι συνυφασμένος με τις λέξεις και τανάπαλιν οι λέξεις με τον άνθρωπο. Είναι αδύνατον να υπάρξει επικοινωνία δίχως λέξεις, δίχως προφορικό και γραπτό λόγο.

Δύο εισαγωγικά σημειώματα, ένα της κας Μαρίας Χ. Παπαδανιήλ, Περιφερειακής Διευθύντριας Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βορείου Αιγαίου, κι ένα της Ροζαλίας Χατζηλάμπρου, Επίκουρης Καθηγήτριας Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή Ε.Κ.Π.Α., δίνουν τον τόνο γιατί το βιβλίο της κας Ζαφειρίου είναι σημαντικό, διότι η δύναμη των λέξεων στη ζωή κάθε ανθρώπου είναι αναντίρρητη. Είναι ρυάκι που ποτίζει τον λόγο του ανθρώπου, είναι «πουλιά που δεν ξέρουν από σύνορα», αν κρίνουμε από τις τόσο όμορφες ζωγραφιές που η κόρη της συγγραφέως Αργυρούλα φρόντισε να κοσμίζει το βιβλίο της μητέρας της. 

Σε μελλοντική επανέκδοση του βιβλίου χρήσιμο θα ήταν η συγγραφέας να προσθέσει αναλυτικό και χρηστικό συνάμα πίνακα συντομογραφιών, για τα α.ε., που σημαίνει αρχαία ελληνική, φρ., που σημαίνει φράση, ν.ε., που σημαίνει νέα ελληνική, αλλά και πίνακα παραπομπών συγγραφέων από την αρχαιοελληνική και μεσαιωνική γραμματεία, όπως Ξεν. Ιπ., που σημαίνει Ξενοφώντος, Περί Ιππικής.

Θα τελειώσω με την ευχή καλοτάξιδο να είναι το βιβλίο της κας Ζαφειρίου. Πρόκειται για μια ευχή που την ακούμε συχνά σε παρουσιάσεις βιβλίων. Όμως, το μέλλον κάθε βιβλίου είναι άγνωστο. Όταν θα κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία και μετά από καιρό θα κοσμεί τα ράφια βιβλιοθηκών, θα έχει την αξία του, αν τα κύτταρά του - εδώ οι λέξεις -, θα είναι αποτυπωμένα/ες στους αναγνώστες του. Εύχομαι οι αναγνώστες του να είναι πολλοί. Καλοτάξιδο, λοιπόν...