Για το σχολείο της αμάθειας

Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑ

Κάθε Υπουργός Παιδείας, με τους υφιστάμενούς του υφυπουργούς που, συνήθως, οι περισσότεροι είναι άσχετοι με την Παιδεία, για όσο χρονικό διάστημα βρεθούν στην υπουργική της Παιδείας καρέκλα, κοκορεύονται ότι κάνουν μεταρρυθμίσεις. Τους τελευταίους μήνες, οι πιο πολυδιαφημιζόμενες είναι το ψηφιακό φροντιστήριο και το κλείσιμο σχολικών μονάδων σε απομακρυσμένες περιοχές της πατρίδας-μας όπου δεν συμπληρώνεται ο απαιτούμενος αριθμός μαθητών. Σ’ αυτές να εντάξουμε και το Νομοσχέδιο «σκούπα» που αυτές τις μέρες συζητιέται στην Βουλή των Ελλήνων.

Στο εν υπνώσει ελληνικό -κι όχι μόνο- εκπαιδευτικό σύστημα οι παραπάνω μεταρρυθμίσεις, όπως βέβαια και όλες οι άλλες που εδώ και χρόνια κάνουν οι εκάστοτε Υπουργοί Παιδείας, αφορούν το δημόσιο σχολείο και γίνονται για τον λεγόμενο «εκδημοκρατισμό-του». 

Ο Ζαν Κλωντ Μισεά, στο VII κεφάλαιο του βιβλίου του Η εκπαίδευση της αμάθειας, είναι ιδιαίτερα αφοριστικός και καυστικός γι’ αυτόν τον μεταρρυθμιστικό «εκδημοκρατισμό του σχολείου» και την «αναγκαία προσαρμογή-του στον σύγχρονο κόσμο». Οι εντός των εισαγωγικών ορολογία, να πω εδώ, συγκινεί πολλούς εκπαιδευτικούς.

Ο Μισεά, λοιπόν, αφού πρώτα κάνει λόγο για ένταξη του εκπαιδευτικού συστήματος στον «παγκόσμιο οικονομικό πόλεμο του 21ου αιώνα» (σ. 34), αναφέρεται και στις γνώσεις που προσλαμβάνουν οι μαθητές μέσω «τεχνολογικού πλαισίου». Ετούτες οι γνώσεις, για τον Γάλλο διανοητή και φιλόσοφο είναι «μαθήσεις ωφελιμιστικού χαρακτήρα και ουσιαστικά αλγοριθμικής φύσεως –δηλαδή που δεν απευθύνονται με αποφασιστικό τρόπο στην αυτονομία και τη δημιουργικότητα εκείνων που τις χρησιμοποιούν- είναι μαθήσεις που οριακά μπορεί στο εξής να τις αποκτήσει κανείς μόνος-του, στο σπίτι-του, στον υπολογιστή-του, χρησιμοποιώντας το αντίστοιχο λογισμικό» (σσ. 39-40). Στο εντός εισαγωγικών απόσπασμα, ο Μισεά παραθέτει μια λίαν ενδιαφέρουσα υποσημείωση που αναφέρεται στον Κορνήλιο Καστοριάδη. Την αντιγράφω αυτούσια γιατί αξίζει να μας προβληματίσει. Ο υπομνηματισμός στο έλληνα φιλόσοφο και οικονομολόγο έχει ως εξής: «Παρένθεση για την εκπαίδευση: φλυαρούν χωρίς τελειωμό για την κρίση της εκπαίδευσης. Κάθε υπουργός φτιάχνει τη δική-του μεταρρύθμιση ενώ αφήνουν απ’ έξω το ουσιώδες. Όπως έλεγε ήδη ο Πλάτων πριν 2.500 χρόνια, στη βάση κάθε απόκτησης και μεταβίβασης γνώσεως υπάρχει ο έρως: ο έρως για το διδασκόμενο αντικείμενο που αναγκαστικά περνά μέσα από την ιδιαίτερη ουσιαστική σχέση μεταξύ διδάσκοντος και διδασκομένου». «Αυτά τα προφανή», συνεχίζει ο Μισεά, «μας υπευνθμίζουν τα a priori όρια κάθε τηλεκπαίδευσης. Στην καλύτερη περίπτωση, αυτά που η μηχανή μπορεί να αποτυπώσει δεν είναι παρά μια μάθηση αποκομμένη από τις πραγματικές όσο και τις πολιτιστικές-της αναφορές, στερημένη, επομένως, από τις ανθρώπινες σημασίες-της και τις κριτικές δυνατότητές της. Στην ουσία δεν είναι διαφορετική από την επιδέξια εκγύμναση που μπορεί να “διδαχθεί” ένα ζώο. Αλλά γνωρίζουμε ότι τα “δισεκατομμύρια του Μπιλ Γκαίητς, μεταξύ άλλων, γεννήθηκαν απ’ αυτό το μικρό ζωώδες φως που ανάβει στο κρανίο ενός υπουργού μόλις προφέρονται μπροστά-του οι λέξεις υπολογιστής, πληροφορική, μοντερνισμός” (περιοδικό Charlie-Heblo, 17.09.1997)» (σ. 40).

Σ’ αυτή την «εκπαίδευση της αμάθειας», με τις «ενδιάμεσες δεξιότητες»[1] - που αποκτούν διδάσκοντες και εκπαιδευόμενοι, με την «εξ αποστάσεως διδασκαλία χάρη στα πολυμέσα», ζουν και βασιλεύουν οι «μεγάλες εταιρείες» που κατασκευάζουν τα πολυμέσα, πουλώντας τα προϊόντα-τους «στην αγορά της δια βίου εκπαίδευσης, αγορά που διέπουν οι νόμοι της αγοράς και της ζήτησης». 

Που οδηγεί αυτή λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος σήμερα; Μα, είναι προφανές. Στους «δεκάδες χιλιάδες διδάσκοντες» της Δημόσιας Εκπαίδευσης, οι οποίοι αποβαίνουν «απολύτως άχρηστοι», αφού τα κράτη προσανατολίζονται στην «εξοικονομούμενη μισθωτή μάζα σε δραστηριότητες επικερδείς για τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες» (σ.40). Πάνω σ’ αυτή, λοιπόν, την κατ’ επίφαση φιλοσοφία της εκπαίδευσης, γίνονται οι μεταρρυθμίσεις, με τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς να είναι πλήρως ενταγμένοι στην υπηρεσία της «καθεστηκυίας τάξεως».

Η τελευταία παράγραφος του VII κεφαλαίου του βιβλίου είναι καταπέλτης, με αδιαμφισβήτητα επιχειρήματα. Ας την απολαύσουμε: «Φυσικά, κατ’ αυτόν τον τρόπο καθορίζεται ως αντικειμενικός στόχος το τι θα απομείνει από το δημόσιο Σχολείο. Αλλά ο στόχος αυτός προϋποθέτει, μάλλον μακροπρόθεσμα, ένα διπλό αποφασιστικό μετασχηματισμό: Από τη μια μεριά, τον μετασχηματισμό των εκπαιδευτικών που, στο εξής, οφείλουν να εγκαταλείψουν το σημερινό-τους καθεστώς ως υποκειμένων που κατά τεκμήριο είναι φορείς γνώσεων, ώστε να επωμισθούν την ιδιότητα του υπεύθυνου διαφόρων δραστηριοτήτων αφύπνισης ή παιδαγωγικών εκδρομών ή φόρουμ συζητήσεων (σύμφωνα, εννοείται, με το μοντέλο των τηλεοπτικών τοκ σόου). Υπεύθυνοι που θα τους ανατεθούν διάφορα υλικά καθήκοντα ή καθήκοντα ψυχολογικής στήριξης, ώστε η χρήση να γίνει αποδοτική. Από την άλλη μεριά, προωθείται ο μεταχηματισμός του ίδιου του Σχολείου ως τόπου ζωής, τόπου δημοκρατικού και χαρούμενου. Το Σχολείο μετασχηματίζεται σε δημόσιο τόπο φύλαξης των παιδιών, όπου η διοργάνωση εορτών θα είναι δυνατόν να ανατεθεί, επ’ ωφελεία, στους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, των πλέον δραστήριων και πρόθυμων να εμπλακούν στο παιχνίδι αυτό, […] και συνάμα χώρου φιλελεύθερου και ανοιχτού σε όλους τους αντιπροσώπους της πόλεως (μέλη συλλόγων, συνταξιούχοι στρατιωτικοί, υπεύθυνοι επιχειρήσεων, ταχυδακτυλουργοί, θαυματοποιοί κ.λπ.) όπως και στα πάσης φύσεως τεχνολογικά ή πολιτιστικά εμπορεύματα τα οποία οι μεγάλες εταιρείες, άμεσοι εταίροι της “διδακτικής πράξης” θα κρίνουν ότι είναι θαυμάσιο πράγμα να πουλήσουν στους διαφόρους συμμετέχοντες. Σκέφτομαι ότι θα τους έρθει επίσης η ιδέα στην είσοδο αυτού του μεγάλου πάρκου σχολικών ατραξιόν να στήσουν μερικές, πολύ απλές, ηλεκτρονικές συσκευές επιφορτισμένες με καθήκον να ανιχνεύουν την πιθανή ύπαρξη μεταλλικών αντικειμένων» (σσ. 43-44).

Να συμπληρώσω εδώ αυτό που υποστηρίζει για τον Μισεά ο Σταύρος Ζουμπουλάκης. Στο βιβλίο-του Έντεκα συνταντήσεις. Συζητώντας με τον Στρατή Μπουρνάζο, Αθήνα 2020: Πόλις), στη μακροσκελή συνέντευξή του με θέμα το σχολείο χαρακτηρίζει τον Μισεά ως έναν αριστερό συντηρητικό στα ζητήματα εκπαίδευσης όπως, άλλωστε, ήταν και ο μεταφραστής του βιβλίου, ο Άγγελος Ελεφάντης, συγγραφέας και εκδότης του περιοδικού Ο Πολίτης. Θα συμφωνήσω μαζί-του γιατί το αδιέξοδο στο οποίο επί σειρά ετών βρίσκεται το σχολείο τόσο εδώ στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη, προέρχεται από την «βαθιά κρίση μετάδοσης», που δεν είναι μόνο ενδοεκπαιδευτική –παρόμοιες κρίσεις μετάδοσης συναντάμε και σε άλλους θεσμούς: οικογένεια, Εκκλησία. 

Ο Μισεά, ο Ζουμπουλάκης (και σε άλλο βιβλίο-του, το Για το Σχολείο. Αθήνα 2017: Πόλις), αλλά και η Νατάσα Πολονύ, στο Τα χαμένα παιδιά-μας (Αθήνα 2006: Πόλις), με τρόπο καίριο διαπιστώνουν ότι, το σχολείο όλο και περισσότερο προοδεύει στην αμάθεια, «εκπαιδεύει στην αμάθεια» (σ. 13)[2].

Τι πρέπει να κάνουμε; Είναι η ερώτηση που, ουκ ολίγες φορές, κάνουν μαθητές-μου όταν συζητούμε για την κρίση στην οποία βρίσκεται το σχολείο. Θα υποστηρίξω εδώ αυτό που υποστηρίζει και ο Μισεά: οι «γενιές που έρχονται να πάρουν στις πλάτες τους την αντίσταση» (σ. 58-59).

[1] Δια του λόγου το αληθές αναφέρω το παράδειγμα της εξ αποστάσεως επιμόρφωσης που έγινε σε εκατοντάδες εκπαιδευτικούς για την εφαρμογή των εργαστηρίων δεξιοτήτων. Σ’ αυτή, ο κάθε επίδοξος επιμορφωτής και η κάθε επίδοξη επιμορφώτρια, νόμιζαν πως εισήγαγαν τους εκπαιδευτικούς στον παράδεισο της διδακτικής καινοτομίας. Αναμφίβολα, εδώ, με συνέπεια υπηρετήθηκε ένας «πολυπλόκαμπος καταναλωτικός εγγραμματισμός», με κύριο χαρακτηριστικό τη «μετανεωτερική νοοτροπία του copy paste». Οι εντός εισαγωγικών ορολογία προέρχεται από το βιβλίο του Αντώνη Λ. Σμυρναίου. (2020). Η Ιστορία ως επιπτύχωση. Από τη μια Ιστοριογραφική βουλιμική σε μια υδροκεφαλική Διδακτική της Ιστορίας. Αθήνα: Γρηγόρη, σ. 33.

[2] Πολύ καλές αναφορές στον Μισεά, με τεκμηρίωση και επιχειρήματα κι από άλλους διανοητές, κάνει ο Αντώνης Α. Σμυρναίος στο έργο-του: Λατρεία και νεύρωση στην παιδαγωγική της Καινοτομίας. Σημειώσεις σε μια μετανεωτερική Φιλοσοφία της Παιδείας. Αθήνα 2009: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σσ. 326κ.ε.

Ευθύμιος Βαρλάμης, Θέρος, (120Χ130 εκ.). ΠΗΓΗ: warlamis