Γράφει η ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΛΑΜΠΟΥΣΗ, μαθήτρια της Β΄ Λυκείου του Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
«Φαίνεται πως έκανε τη βρομοδουλειά με τον αρραβωνιαστικό της. Είναι γκαστρωμένη, τεσσάρω μηνώ. Και τώρα την έζωσαν τα φίδια, να γυρίσει σύγκαιρα ο λεγάμενος, να παντρευτούν πριν γεννήσει το μπασταρδέλι».
«Την άρπαξε απ’ τον ώμο, την έσπρωξε στην άλλη άκρη της κουζίνας, έκλεισε την πόρτα και στάθηκε. Εκείνη κρατήθηκε από το τραπέζι να μην πέσει, τόσο δυνατά την είχε σπρώξει. Δεν μίλησε. Δέχτηκε τη βρισιά ατάραχη. Και πάλι στεκόταν ντούρα, προκλητική, περιμένοντας. Μ’ ένα πήδημα χίμηξε απάνω της και άρχισε να τη χτυπάει στο κεφάλι, στο πρόσωπο, στο στήθος, στη ράχη. Το μίσος έδωσε δύναμη υπεράνθρωπη στα χέρια του. Χτυπούσε, χτυπούσε, χτυπούσε».
Τον φετινό Ιούνιο ένας ακόμη «διαδικτυακός πόλεμος» ξεκίνησε· αυτή τη φορά με casus belli το βιβλίο του Μ. Καραγάτση, Μεγάλη Χίμαιρα. Ο Καραγάτσης, είναι ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της γενιάς του ’30, αν και αρκετά υποτιμημένος όσον αναφορά τη λογοτεχνική κριτική που έχει δεχθεί συνολικά το έργο του, τα τελευταία κυρίως χρόνια.
Με τις παρακάτω σκέψεις μου εκφράζω την αντίρρηση μου στο άρθρο Η πατριαρχία δεν φύτρωσε μόνη της: Η Μεγάλη Χίμαιρα και οι έμφυλες ταυτότητες της κας Ρένας Λούνα. Αφήνω στην άκρη τα ad hominem που έχουν γραφεί για τον ίδιο το συγγραφέα, τα οποία επιχειρεί εμμέσως το άρθρο. Αυτό που παρατηρείται με την πρώτη ανάγνωση του είναι η λανθασμένη σύνδεση της πατριαρχίας, όπως αυτή υφίσταται σήμερα με αυτή που, με λογοτεχνική μαστοριά, αφηγείται ο Μ. Καραγάτσης. Σημειωτέον ότι η Μεγάλη Χίμαιρα εκδόθηκε το 1953. Η πατριαρχία ως κοινωνιολογικός όρος, με τα ερμηνευτικά σχήματα που κάθε εποχή της προσδίδει, είναι γεγονός ότι φέρνει στο προσκήνιο και τους αντίστοιχους έμφυλους ρόλους. Γι’ αυτό και ως έννοια από εποχή σε εποχή ερμηνεύεται και εκλαμβάνεται διαφορετικά.
Στην περίπτωση της Μεγάλης Χίμαιρας είναι λάθος να αντιλαμβανόμαστε ένα μυθιστόρημα το οποίο φαίνεται πως προωθεί ή διδάσκει τον αναγνώστη εσφαλμένες πεποιθήσεις γύρω από τις σχέσεις των δύο φύλων. Είναι αναγκαίο ο αναγνώστης να κατανοήσει, πως ο ίδιος ο λογοτέχνης λειτουργεί θα ‘λεγα και ως ιστοριογράφος, αποτυπώνοντας με ρεαλισμό την εποχή του, καταγράφοντας τις ιδεολογικές συντεταγμένες έτσι ακριβώς όπως τις αντιλαμβανόταν ο περίγυρος του. Αν ο τρόπος που εκλαμβάνεται η θέση της γυναίκας παρέμενε ίδιος σε κάθε εποχή, τότε η έννοια της ανθρώπινης εξέλιξης και η θέση του γυναικείου φύλου στην ανθρώπινη ιστορία θα ήταν συνεχώς υποτιμημένη.
Πράγματι, ο Καραγάτσης αφηγείται μια ιστορία στην οποία αρκετά γεγονότα των προσώπων που περιγράφει –κυρίως της Μαρίνας και του Γιάννη, του αδερφού του Μηνά αλλά και της μητέρας του Αννεζιώς που παίζει σημαντικό ρόλο στο μυθιστόρημα- καθορίζονται από τη πατριαρχική δομή της ελληνικής αλλά και γαλλικής κοινωνίας. Ο τόπος είναι η Ερμούπολη της Σύρου, ένα αστικό πατριαρχικό περιβάλλον με μεγάλη οικονομική και πνευματική άνθηση στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Υπ’ αυτή την έννοια, νομίζω, πως είναι άδικο να κατηγορούμε ένα λογοτεχνικό βιβλίο ότι αυτό ιδεολογικά υπηρετεί την πατριαρχεία.
Στόχος των σκέψεών μου δεν είναι να δώσω κάποιες οδηγίες για «σωστή» ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου, αν και τελικά κάποιες αρχές δεν είναι τόσο αυτονόητες όσο πίστευα. Έχοντας διαβάσει ένα αρκετά μεγάλο μέρος του έργου του Καραγάτση, θα αναφερθώ και στη λογοτεχνική αξία της Μεγάλης Χίμαιρας, στις συγγραφικές του ιδιαιτερότητες σε όλα του τα έργα αλλά και στις αξίες του ίδιου του λογοτέχνη· και, ίσως, περισσότερο στα στοιχεία των αντιθέσεων που βγαίνουν από αυτά. Αντιθέσεις ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, το χριστιανικό και το καθολικό, το δυτικό και το ανατολικό. Αντιθέσεις ανάμεσα στο οικείο και παράδοξο, με το ξενόφερτο και αλλότριο. Μέσα από αυτή τη πληθώρα αντιθέσεων και τον τρόπο με τον οποίο εξυπηρετούν το νοηματικό κέντρο του διηγήματος, φαίνεται πως η εκκεντροφόρος θέση της Μεγάλης Χίμαιρας είναι τα λεγόμενα όρια ηδονής και πόνου. Αποδεικνύεται μέσα από την περίπτωση της ηρωίδας, της Μαρίνας, ότι τα όρια της επιθυμίας είναι ικανά να διασχίσουν τα σύνορα της φυλής, της θρησκείας, του έθνους και της προκατάληψης. Η Μεγάλη Χίμαιρα όπως, άλλωστε, και άλλα μυθιστορήματα του Καραγάτση, έχουν πρωταγωνιστές ανθρώπους απλούς αλλά και ιδεολόγους (Λιάπκιν - Γιούγκερμαν - Μαρίνα), οι οποίοι στέκουν ψηλότερα από τις αθλιότητες που επιτάσσει η κοινωνία στην οποία ζουν· παράλληλα, όμως, αποτελούν τα σημαντικότερα παραδείγματα ανθρώπων που απορρίφθηκαν από αυτό το συντηρητικό πρώτα οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Το τελευταίο είναι ίσως ένα από τα σπουδαιότερα προτερήματα της λογοτεχνικής αξίας της Μεγάλης Χίμαιρας: ο έμφυτος ρεαλισμός, σε συνδυασμό με τη δύναμη της περιγραφής και την αστείρευτη φαντασία του.
Αυτό που σπάνια κάποιος αναγνώστης παρατηρεί στα βιβλία του Καραγάτση, είναι πρόσωπα παραδομένα σε ρεμβασμούς, γύρω από εκτενείς περιγραφές, που αμφιταλαντεύονται κάπου ανάμεσα στο εφικτό και στο ανέφικτο. Οι πρωταγωνιστές του Καραγάτση, αν και έχουν έντονες επιθυμίες, τις περισσότερες φορές βρίσκονται σε αλλεπάλληλα αδιέξοδα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι επί το πλείστον (και ειδικότερα στην τριλογία βιβλίων που εντάσσεται η Μεγάλη Χίμαιρα - Εγκλιματισμός κάτω από τον Φοίβο), η κλίση του είναι προς ανθρώπους φθαρμένους και καταπονημένους, παραδόξως αδίστακτους, έως το τέλος. Εάν υιοθετήσουμε τον ρόλο του εξωτερικού επιτηρητή, δεν θα δούμε τίποτε άλλο από μια βουβή πορεία θλιβερών ανθρώπων. Όμως μέσα σε αυτή τη θλίψη πάντα θα υπάρχουν κάποια κατάλοιπα ανθρωπιάς. Άλλωστε, σταθερός στόχος όλων των ηρώων ήταν η ευδαιμονία και η κατάκτηση της ζωής, ανάγκες οι οποίες σκεπάζονται από την πικρή πάχνη μιας αμετάβλητης πραγματικότητας. Δεν είναι λίγοι αυτοί που τον αποκάλεσαν μέχρι και «σεξουαλικό συγγραφέα», ειδικά στις περιγραφές της Μεγάλης Χίμαιρας. Αυτή η άποψη με βρίσκει εντελώς αντίθετη, καθώς η λογοτεχνική του γραφή δεν είναι δυνατόν να έχει τέτοια χαρακτηριστικά. Είναι ενορμητική· προσπαθεί με άκρως ρεαλιστικά στοιχεία να καταγράψει την καθαρή ανάγκη του ανδρικού φύλου για σαρκική ηδονή. Δεν θεωρεί τη γυναίκα «σκεύος ηδονής», ίσως μάλιστα το αντίθετο, καθώς μέσα από τα αισθήματα περιφρόνησης και οργής που τρέφει προς τη γυναικεία παρουσία, δημιουργεί μια οπή για να φανεί η ανδρική ανασφάλεια και η συνεχής αγωνία για επικράτηση στο γυναικείο φύλο. Τα έργα του δεν προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν σεξιστικές απόψεις, καθώς είναι κείμενα υψηλού ηθοπλαστικού περιεχομένου, παρουσιάζοντας «σωστά» την αλήθεια, στοιχείο που θα έπρεπε να εκτιμάται από τους αναγνώστες.
Ευελπιστώ να γίνει ένας επαναπροσδιορισμός της άδικης κριτικής που γίνεται στο διαδίκτυο για τη Μεγάλη Χίμαιρα και τον ίδιο τον Καραγάτση, ένα συγγραφέα κάποτε ψυχρό ρεαλιστή και κάποτε λυρικό, πότε ενδοστρεφή και πότε ευτράπελο, αλλά στο βάθος σταθερά «απαισιόδοξο ηθικολόγο», όπου με τα έργα του που περιέχουν κοινωνική ανασφάλεια και ανθρώπινη κατάντια, καταφέρνει να μας δώσει ιστορίες με δυσάρεστη κατάληξη, η οποία τέλος ακολουθείται από εξιλέωση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου