«Μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη»

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

«Η φωνή όσο πάει και λιγοστεύει. Γίνεται ψίθυρος, γίνεται αναπνοή, ύστερα παύει. Θα νύσταξε. Έχει σταυρώσει τα χέρια του, έχει σφαλίσει τα βλέφαρα κι άφησε το κεφάλι να γείρει όπως πάντα μπροστά, μ’ ελαφρή κλίση αριστερά.

»Στην ίδια στάση, παγομένον, τον βρήκαν το πρωί οι αδερφές του.

»Ξημέρωνε η 3η Ιανουαρίου 1911. Έξω εχιόνιζε πάλι».

Με το θάνατο του κυρ Αλέξανδρου κλείνει το βιβλίο του ο Μιχ. Περάνθης, Ο Κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το απόσπασμα από τη δέκατη έκδοση, του 1994, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε., σ. 288.

112 χρόνια από τότε και τα ολόφωτα γραπτά του κυρ Αλέξανδρου της Σκιάθου, καθώς φαίνεται, συνεχίζουν να επηρεάζουν τη βιοτή μας· όσοι, τουλάχιστον, έχουμε απομείνει και παίρνουμε «σοβαρά τον κόσμο που μας παρουσίασε»[1], με το έργο του να «μαρτυρεί σε πολλές γενιές την προσήλωσή του στη Λειτουργική Παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας»[2].

Στη μνήμη του, λοιπόν, τέσσερα αποσπάσματα από την αφιερωμένη σ’ αυτόν πλούσια βιβλιογραφία έχουν, νομίζω, την αξία τους. Τα παραθέτω, μνημονεύοντας Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, 112 χρόνια μετά την κοίμησή του...

«Ο Παπαδιαμάντης […] αρνούμενος με σφοδρότητα το γλωσσικό ζήτημα –που συνεπαγόταν τομή, καινοτομία, απόσταση από το περελθόν, άρα αφελληνισμό- ξανοίχτηκε γενναία σε μια γλωσσική πρόσμειξη που έδινε στον εαυτό της κάθε ελευθερία. Από τη λαϊκή ντοπιολαλιά και την ευρέως εννοούμενη δημοτική, ως την αυστηρή καθαρεύουσα με αρχαΐζουσες μνήμες. Άλλωστε ήταν κάτι που του το υπαγόρευε η συγγραφική του ηθική. Κινούμενος μόνιμα μέσα στους κόλπους της μικρής κοινότητας, θα έχανε όλα τα πλεονεκτήματα αν ακολουθούσε τη γλώσσα της. Η φωνογραφική πιστότητα, σε αυτή την περίπτωση, αντί να αποτελεί πιστοποιητικό αυθεντικότητας, θα σήμαινε απλούστατα αποτυχία. Αντίθετα, επιβάλλοντας γλωσσικούς αναβαθμούς, έπλαθε μια ατμόσφαιρα που, έστω και ως δαιμόνιο τέχνασμα, πρόσφερε στα πρόσωπά του μια υπόσταση, που από μόνη της η αφήγηση των ιστοριών πιθανώς αδυνατούσε να χορηγήσει». ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ. (1997). Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ. Αθήνα: Καστανιώτη, σσ. 61-62.

«Ο Παπαδιαμάντης πέρασε όλη τη ζωή του στην Εκκλησία. Έζησε σαν το έμβρυο που τρέφεται, αναπνέει, κινείται και ησυχάζει στη μήτρα της μάνας του και σαν βρέφος που δεν βρίσκει αλλού ευχαρίστηση και αναψυχή παρά μόνο στο μαστό και την αγκαλιά της. “Εγώ είμαι τέκνο γνήσιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας”, διαβεβαιώνει, για να δώσει με σαφήνεια το στίγμα και την ταυτότητά του. Ελάχιστοι λογοτέχνες έδειξαν τη συνέπεια και την αλληλοεξάρτηση προσωπικής ζωής και λογοτεχνικής δημιουργίας, που έδειξε ο Παπαδιαμάντης. Η λειτουργική ζωή που βίωνε στις ακολουθίες της Εκκλησίας και το δικό του λειτουργικό ήθος υπαγορεύουν τις σκέψεις και τα έργα των ηρώων των διηγημάτων του. Ο ίδιος θα ομολογήσει: “ταύτα δεν τα εσκέπτετο όλα ο Σαμουήλ με την κεφαλήν του αλλά τις συγγραφεύς υπήρξεν όστις δεν υποκατέστησεν ενίοτε εαυτόν εις τα σκέψεις του ήρωός του;”». ΑΝΕΣΤΗΣ Γ. ΚΕΣΕΛΟΠΟΥΛΟΣ. Από τον Παπαδιαμάντη στον Πεντζίκη. Θεσσαλονίκη: Το Παλίμψηστον, σσ. 41-42.

«Ο Παπαδιαμάντης αξιώθηκε τη λογοτεχνική αθανασία. Και συνάμα βρίσκεται (εκεί όπου βρίσκεται) μετά πνευμάτων δικαίων, τετελειωμένων. Αυτό που ζητούσε – και ασκούσε- περισσότερο από όλα τα άλλα στη ζωή του». ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ, Collectanea, Δόμος, Αθήνα 2009, σ. 687 [1184].

Άφησα τελευταίο το απόσπασμα από ένα άρθρο του Αντώνη Ζέρβα (έφυγε από τη ζωή αδόκητα πέρυσι), άρθρο που ασκεί κριτική στο βιβλίο του Λάκη Προγκίδη, με τίτλο: Η Κατάκτηση του Μυθιστορήματος και υπότιτλο Από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο, μελέτη που κυκλοφόρησε το 1998 από το Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Το βιβλίο αυτό προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις. Πράγματι, όποιος το διαβάσει διαπιστώνει ότι ο συγγραφέας του γκρεμίζει κάθε αξιακό υπόβαθρο του παπαδιαμαντικού έργου. Στο άρθρο του ο Αντώνης Ζέρβας γράφει τα εξής κοφτερά: «Από τον Μακρυγιάννη στον Παπαδιαμάντη και από εκεί στους καβαφικούς Ανδρείους της Ηδονής. Η Νεοελληνική Λογοτεχνία είναι πολύ πιο περίπλοκή και πιο προβληματική απ’ όσο φανταζόμαστε. Θα ήταν όμως μια tabula rasa της γραφομανίας μας, αν δεν έμειναν ζώπυροι οι απαράβατοι όροι της οικουμενικότητας που θέσπισε ο Μακρυγιάννης. Τι χρειάζεται στο κάτω της γραφής να “αποβυζαντινοποιηθεί” ο Παπαδιαμάντης, τη στιγμή που στον τόπο μας πλέον η έκδοση των οικουμενικών αντιρωμαντικών και ρεαλιστικών μυθιστορημάτων συναγωνίζεται τους ευρωπαίους εκτοξευτήρες δορυφόρων». ΑΝΤΩΝΗΣ ΖΕΡΒΑΣ. (1999). «Ο Παπαδιαμάντης της καθολικότητας εναντίον του Παπαδιαμάντη της Ορθοδοξίας», στο: Ίνδικτος 10:58-59.

[1] ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ. (1994). «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης – Α΄. Πενήντα χρόνια από το θάνατό του», στο: Μελέτες, τ. Α΄. Αθήνα: Δόμος, σσ. 243-244.

[2] ΑΝΕΣΤΗΣ Γ. ΚΕΣΕΛΟΠΟΥΛΟΣ. (1993). Η Λειτουργική Παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, σ. 32.