Σάββατο 30 Απριλίου 2022

Μαθητική Διαδικτυακή Διημερίδα: «100 Χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-2022)», με τη συμμετοχή 32 Σχολείων της Ελλάδας

Δ Ε Λ Τ Ι Ο   Τ Υ Π Ο Υ

Στην Αίθουσα Εκδηλώσεων του Πειραματικού Λυκείου Πανεπιστημίου Πατρών, την Τετάρτη 4 Μαΐου 2022 και ώρα 19:30 θα πραγματοποιηθούν τα εγκαίνια της Έκθεσης «ΜΝΗΜΕΣ ΙΩΝΙΑΣ». Η Έκθεση φιλοξενεί είκοσι δύο (22) εκθέματα – banner, τα οποία παρουσιάζουν το Χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής, καθώς και σκηνές του καθημερινού Μικρασιατικού βίου και είναι αποτέλεσμα μαθητικών ερευνητικών εργασιών.
Στην τελετή των εγκαινίων θα παραστούν ο Μικρασιατικός Σύνδεσμος Πατρών και Περιχώρων με το Τμήμα Παραδοσιακών Χορών της Μικράς Ασίας. Επίσης, το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας με φοιτητές της Δραματικής Σχολής, οι οποίοι θα αποδώσουν δραματοποιημένο το έργο του  «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου», καθώς και η Χορωδία Παραδοσιακών Τραγουδιών «ΡΟΕΣ» υπό τη Διεύθυνση του μουσικού Κωνσταντίνου Στεφανόπουλου.
Επιπλέον, την Πέμπτη 05 και την Παρασκευή 06 Μαΐου 2022 θα υλοποιηθεί η Μαθητική Διαδικτυακή Διημερίδα: «100 Χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή 91922-2022)» με τη συμμετοχή 32 Σχολείων της Ελλάδας, τα οποία έχουν σχηματίσει αντίστοιχο Δίκτυο Σχολείων υπό τον συντονισμό του Πειραματικού Λυκείου Πανεπιστημίου Πατρών. Στο αφιερωματικό αυτό εγχείρημα θα παρουσιαστούν συνολικά 72 εργασίες – εισηγήσεις μαθητών/τριών, οι οποίοι εργάζονται από την αρχή του σχολικού έτους για αυτό το σκοπό.


Οι θεματικοί άξονες της Διημερίδας είναι:
  • Ιστορία (από την Συνθήκη των Σεβρών έως την ενσωμάτωση των προσφύγων στην Ελλάδα).
  • Πνευματική ανάπτυξη (εκπαίδευση όλων των βαθμίδων, πνευματική και επιστημονική παραγωγή).
  • Πολιτιστική δημιουργία (υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά).
  • Καθημερινός βίος (ήθη – έθιμα, τρόπος ζωής, κοινωνική οργάνωση, οικονομία).
  • Μνήμες – ενσωμάτωση (εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία).
Η Διημερίδα που οργανώνει και συντονίζει το Πειραματικό Λύκειο Πανεπιστημίου Πατρών, τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, ενώ στη διοργάνωση συμμετέχουν η Περιφερειακή Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Ελλάδας και το ΠΕΚΕΣ Δυτικής Ελλάδας.
Το Πρόγραμμα και το Βιβλίο Περιλήψεων των Εισηγήσεων της Μαθητικής Διημερίδας βρίσκονται στους παρακάτω συνδέσμους:

Τρίτη 26 Απριλίου 2022

Μνήμη Αγίων Ραφαήλ, Ειρήνης και Νικολάου

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Έχουν περάσει επτά ή οκτώ χρόνια από τότε που διάβασα το βιβλίο Το Βυζάντιο έχει ρεπό του Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη, γιού του «παιζω-γράφου» της συνειρμικής γραφής Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, αυθεντικού Θεσσαλονικιού και Αθωνίτη ταυτόχρονα συγγραφέα. Ο γιός Γαβριήλ, με σπουδές στη Βυζαντινή και Νεοελληνική Φιλολογία, διορθωτής δοκιμίων, επιμελητής εκδόσεων, μεταφραστής και λεξικογράφος, εβδομήντα χρονώ σήμερα, στα 2013, στον πρώτο τόμο του βιβλίο του Το Βυζάντιο έχει ρεπό (εκδόσεις Αρμός) – μαζί με τον δεύτερο και τρίτο τόμο, που κυκλοφόρησαν στα 2015· ετούτη η τριλογία, όταν κανείς τη διαβάσει νιώθει τη βαριά κληρονομιά του πατέρα «παιζω-γράφου» στο γιό «παιζω-γράφο» - «παιζω-γραφεί» την ιστορία ενός χωρικού της Θερμής, του Δούκα Τσολάκη, τον καιρό της εύρεσης των ιερών λειψάνων των νεομαρτύρων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης, που σήμερα, τρίτη ημέρα του Πάσχα, η Εκκλησία μας τιμά τη μνήμη τους. Αξίζει κανείς να διαβάσει ετούτη την ιστορία. Ο πρωταγωνιστής Δούκας Τσολάκης, απλός άνθρωπος, στα όσα δια της γραφίδος του Γ. Ν. Πεντζίκη διηγείται, φαίνεται να κρατά το σκοινί της καμπάνας που, κάθε χρόνο, μέρα σαν τη σημερινή καλεί τους πιστούς να λειτουργηθούν στο μοναστήρι των τριών αυτών Λεσβίων αγίων. Απολαύστε την!
«Πριν μισό αιώνα στον λόφο των Καρυών στη Θερμή της Λέσβου, μόλις είχαν ξεθάψει τα οστά των αγίων Ραφαήλ και Νικολάου και της παρθενομάρτυρος Ειρήνης κι είχαν στήσει πανηγύρι με φαγητά και όργανα.
»Ο χωρικός Δούκας Τσολάκης, που είχε επιστατήσει στην ανοικοδόμηση ενός ναϊδρίου της Παναγίας στον λόφο, άρχισε να κοροϊδεύει τα οστά. Όταν του πρόσφεραν καφέ, ζήτησε και παξιμάδι δείχνοντας ειρωνικά τα λείψανα. Λίγο μετά, ενώ χόρευε, χάθηκε. Όταν τον έψαξε η γυναίκα του γιατί ‘χε νυχτώσει κι έπρεπε να φύγουν, δεν το έβρισκαν πουθενά κι ανησύχησαν. Ήρθε τότε ο δεκατριάχρονος Παναγιώτης Πατάτας απ’ την Αγιάσο· “Τον Δούκα ψάχνετε; Στο λαγκάδι θα τον βρείτε. Το δέρνουν, αλλά ποιος τον δέρνει δεν ξέρω γιατί δεν έβλεπα κανέναν”.
»Έτρεξαν και τον βρήκαν. Πεσμένος μπρούμυτα στα πουρνάρια, κάτω από μιάν ελιά, ο Τσολάκης έκλαιγε, θρηνούσε, έψαλλε το “Χριστός Ανέστη”, και κάθε τόσο έλεγε, ”Ήμαρτον, Παναγιά μου, συχώραμε”. “Βρε Δούκα, μπας και μέθυσες;”, τον ρώτησαν. “Μεθυσμένος δεν είμαι, τιμωρημένος είμαι”, απάντησε ο Τσολάκης, με φωνή που μόλις ακουγόταν και μάτια κλειστά, γεμάτα δάκρυα. “Εκεί που χόρευα, άρχισα να μην ακούω – φώναξα μάλιστα στα όργανα να παίζουν πιο δυνατά. Μετά, μια φωνή μέσα μου λέει “Δούκα, Δούκα, έλα στο λαγκάδι που σε θέλω”. Έβαλα με τον νου μου πως κάποιο ζώο που ‘χα δεμένο λύθηκε και πήγα. Μόλις έφτασα, είδα και κατέβαινε ένας μεγαλόσωμος παπάς αναμαλλιασμένος, με ψαρά γένεια. Το ράσο το είχε ριγμένο στην πλάτη, φορούσε κάτι παπούτσια καλογερικά με τοκά μπρούτζινο. Μ’ έριξε κάτω κι ένιωσα σα να ‘πεσε πάνω μου ολόκληρο βουνό. “Πάτερ, πούθε είσαι και πως σε λένε;”, τον ρωτάω. “Έχεις το θράσος και ρωτάς ακόμη, Δούκα; Τρεις μήνες σας δείχνω θαύματα και σε κανέναν δεν τα λες, και σήμερα κορόιδεψες τα κόκκαλά μου”, απάντησε ο καλόγερος, και στέκεται τώρα δίπλα μου και με κεντάει με τη λόγχη που κόβει ο παπάς το πρόσφορο. Δεν τις βλέπετε τις μασχάλες μου που έχουν γεμίσει αίματα; Γιατί δε με σκουπίζετε;”.
»Ο κόσμος, όμως, γύρω του, δεν έβλεπε κανέναν».


ΓΑΒΡΙΗΛ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ. (2013). Το Βυζάντιο έχει ρεπό. Τρίοδος. Βιβλίο Πρώτο. Αθήνα: Αρμός, σσ. 88-89.


Δευτέρα 25 Απριλίου 2022

Ο Ενδότοπος σε φίλους, επισκέπτες και αναγνώστες του εύχεται Χρόνια Πολλά. ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ!



Ανέστη Χριστός. Ο Κατηχητικός Λόγος του εν Αγίοις Πατρός υμών ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, εκδ. Παρρησία, Αθήνα 2007· εικονογράφηση Εύα Καραντινού.

Πέμπτη 21 Απριλίου 2022

«Ο Ιησούς θα βρίσκεται σε αγωνία ως το τέλος του κόσμου· δεν επιτρέπεται να κοιμηθούμε σ’ αυτό το διάστημα»


BLAISE PASCAl. (1986). Στοχασμοί. Προλεγόνεμα - Μετάφραση - Σχόλια - Υποσημειώσεις Νίκου Ματσούκα. Θεσσαλονίκη: Πουρναρά, σ. 411.

Τρίτη 19 Απριλίου 2022

ΥΠΕΞ: Αποτροπιασμός και λύπη για τον βανδαλισμό της Αυτοκρατορικής Πύλης στην Αγία Σοφία


Οι εικόνες του βανδαλισμού της Αυτοκρατορικής Πύλης της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς μας προκαλούν αποτροπιασμό και λύπη, υπογραμμίζει σε ανακοίνωσή του το υπουργείο Εξωτερικών.
Επίσης, το υπουργείο καλεί τις αρμόδιες αρχές να πράξουν τα δέοντα ούτως ώστε οι υπεύθυνοι να οδηγηθούν ενώπιον της δικαιοσύνης, καθώς και να αποκατασταθούν άμεσα οι ζημιές στο Μνημείο.

Αντιδράσεις στην Τουρκία

Σάλος ξέσπασε στην Τουρκία μετά τη δημοσιοποίηση φωτογραφιών από τις καταστροφές στην «Αυτοκρατορική Πύλη» της Αγίας Σοφίας. Στην καταγγελία προχώρησε η Ένωση Ιστορίας της Τέχνης. «Ανακαλύψαμε ότι η ιστορική Αυτοκρατορική Πύλη της Αγίας Σοφίας βρίσκεται σε μία τέτοια κατάσταση και τη φωτογραφίσαμε, γύρω στις 20:45 σήμερα το βράδυ (18.04.2022)”, παραθέτοντας και τη σχετική φωτογραφία», ανέφερε σε ανάρτησή της στο Twitter.
Ο τουρκικός τύπος, ακόμη και ο φιλοκυβερνητικός επικρίνει εντονότατα την εικόνα από τις ζημιές που έχει υποστεί η ιστορική πύλη, μιλώντας για «σοκαριστική, επονείδιστη εικόνα». Στο χώρο της Αγίας Σοφίας έσπευσαν μέλη της Ένωσης Ιστορίας της Τέχνης, καθώς και ιστορικοί τέχνης οι οποίοι φωτογράφισαν το σημείο που υπέστη ζημιές.
Ο Ένωση απευθύνθηκε στις αρχές καθώς θεωρεί «η ζημία στην Αγία Σοφία συνιστά ποινικό αδίκημα και ζητά βοήθεια προκειμένου να εντοπιστεί ο υπαίτιος από τις κάμερες. Ο υπεύθυνος ασφαλείας ενημέρωσε πως δεν υπάρχει υλικό από τις κάμερες και πως η πύλη θα επιδιορθωθεί».

Από τον 6ο αιώνα

Η «Αυτοκρατορική Πύλη» είναι μία εξαιρετικής τέχνης ξύλινη δίφυλλη θύρα που οδηγεί στον κυρίως ισόγειο χώρο του μνημείου. Η πύλη από δρυ, έχει ύψος επτά μέτρων και περιβάλλεται από μπρούτζινο πλαίσιο. Χρονολογείται από τον 6ο αιώνα, ενώ τα φύλλα της καλύπτονται από μπρούτζινες στρογγυλές πλάκες. Σύμφωνα με την παράδοση, κατασκευάσθηκε από ξύλα της Κιβωτού του Νώε.

Κυριακή 17 Απριλίου 2022

Ύμνοι της Μεγάλης Εβδομάδας σε απόδοση ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΣΑΚΑΛΗ

Εισαγωγή - Ανθολόγηση - Σχόλια ΗΛΙΑΣ ΜΑΛΕΒΙΤΗΣ

Ο Ιγνάτιος Σακαλής (Λέσβος, 1922 – Αθήνα, 2011) υπήρξε εγκρατής φιλόλογος και χαλκέντερος μεταφραστής πολλών και σημαντικών έργων της Κλασσικής και της Πατερικής Γραμματείας. Έχει μεταφράσει τραγωδίες του Ευριπίδη και του Σοφοκλή και την Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα, μα και τον νεοπλατωνικό Πρόκλο (Στοιχείωσις Θεολογική). Ενδεικτικό όμως της τόλμης μα και της υψηλής ποιότητας της εργασίας του είναι οι αποδόσεις δύσβατων και δυσανάβατων κειμένων της Πατερικής –και δη της Νηπτικής και Μυστικής– Γραμματείας, όπως τα έργα του Διονυσίου Αρεοπαγίτη, του Γρηγορίου Νύσσης, του Μάξιμου Ομολογητού κ.ά. Ιδιαίτερη θέση στο μεταφραστικό του έργο κατέχουν οι –ποιητικές, (αν όχι ως πρόθεση, σίγουρα ως αποτέλεσμα)– μεταφράσεις τού ποιητικού corpus του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και του Συμεών του Νέου Θεολόγου.
Τύχη αγαθή, όταν καταπιάστηκα με τη μεταφορά των αποδόσεων του έργου του για την Βυζαντινή Ποίηση ανθολογημένη, εδώ στο Νέον Πλανόδιον, ήρθα σε επικοινωνία με την θυγατέρα του, η οποία μου έκανε γνωστό ένα έργο του, που απολησμονήθηκε και πέρασε στην αφάνεια. Μεσούσης της αλήστου μνήμης –καθαρευούσης– δικτατορίας, το 1968, ο Ιγνάτιος Σακαλής εξέδωσε ένα μικρό βιβλιαράκι (80 σελίδων), υπό τον τίτλο Σιγησάτω. Μέσα εκεί έχει επιλέξει και αποδώσει με τη δική του γλωσσική και ποιητική ευαισθησία (μα και με το άρωμα της εποχής του) στη δημοτική γλώσσα ορισμένους από τους πλέον συγκινητικούς, αριστουργηματικούς ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδας. (Χαρακτηριστικό του ήθους και της σεμνότητας του ανθρώπου είναι η έλλειψη αναγραφής και του ονόματός του στο βιβλίο· μνημονεύεται μόνον από τον π. Ηλία Μαστρογιαννόπουλο, στην σύντομη εισαγωγή). Αυτές τις αποδόσεις λοιπόν, από το μακρινό 1968, ανθολογούμε τούτο το Μεγαλοβδόμαδο, σαν δέσμη από αγριολούλουδα μικρά και ταπεινά στο ανοιξιάτικο επιτάφιο και σταυροαναστάσιμο δράμα του θνήσκοντος κι αναστημένου Θεού.
Υ. Γ. Ρωτώντας μόλις χθες την θυγατέρα του Ι. Σακαλή για τη χρονολογία εκδημίας του πατέρα της, μου απάντησε με αυτά τα λόγια: «17 Απριλίου 2011, σαν αύριο, ξημερώματα της Κυριακής των Βαΐων»
Το πήρα σαν ένα νεύμα χαροποιό από την αντίπερα όχθη.
~•~
Κυριακή Βαΐων εσπέρας

Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος! Ἔρχεται
μὲς στὴν καρδιὰ τῆς Νύχτας
καλότυχος θὲ νἆναι αὐτὸς
ποὺ ἄγρυπνο θὰ τὸν εὕρη
κι ἀνάξιος πάλι ὁ ποὺ πιαστῆ
στὴ ραθυμία δοσμένος.
Βαρὺς ὁ ὕπνος κι ἔρχεται,
ψυχὴ μου, μὴ λυγίσης·
σὲ ἁρπάζει ὁ θάνατος μὲ μιὰ
κι ἡ βασιλεία χαμένη.
Ξύπνα λοιπὸν καὶ φώναξε,
«Τρισάγιος ὁ Θεός μας».
Μὲ τίς εὐχὲς τῆς Δέσποινας
ὅλους ἐμᾶς σπλαχνίσου.

Η συνέχεια στο: ΝΕΟΝ ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ

Δευτέρα 11 Απριλίου 2022

ΒΑΘΙΑ ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑ ΤΗ ΘΡΙΑΜΒΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΒΙΩΣΗ. Τι συνέβη στην Ρωσικη Ορθόδοξη Εκκλησία;

Δ Ε Λ Τ Ι Ο   Τ Υ Π Ο Υ 
 

«Ο Πατριάρχης Κύριλλος δεν καταδίκασε τον πόλεμο στην Ουκρανία και δεν κάλεσε τον πρόεδρο Πούτιν να τον τερματίσει. Πώς μπόρεσε να συμβεί κάτι τέτοιο; Από πού προήλθε μια τόσο πεισματική σιωπή, αντίθετη στην κοινή λογική, αλλά και στη χριστιανική συνείδηση;»
Αυτά και άλλα παρόμοια ερωτήματα θα τεθούν στην έκτη διάλεξη του φετινού κύκλου «Καιρός του ποιήσαι» της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου που θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη, 14 Απριλίου 2022, στις 7:00 μ.μ., με ομιλητή τον Σεργκέι Τσαπνίν, ανεξάρτητο Ρώσο Ορθόδοξο δημοσιογράφο.
Η διάλεξη θα δοθεί διαδικτυακά, προσβάσιμη μέσω της πλατφόρμας Zoom στη διεύθυνση https://us06web.zoom.us/j/86362078832
Η διάλεξη θα δοθεί στα ρωσικά με ταυτόχρονη μετάφραση στα ελληνικά και στα αγγλικά. Ο ακριβής τίτλος είναι «Βαθιά κρίση μετά τη θριαμβευτική αναβίωση. Τι συνέβη στην Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία;».
Η διάλεξη θα επικεντρωθεί σε αυτό που μοιάζει να είναι η τελευταία συγχορδία μιας φωτεινής αλλά αμφιλεγόμενης περιόδου στην ιστορία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτή η περίοδος ξεκίνησε ως μια ενθουσιώδης θρησκευτική αναβίωση, αλλά τελειώνει τριάντα χρόνια αργότερα με μια δραματική πτώση της αξιοπιστίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και με σκληρή κριτική εναντίον της, ακόμη και με την κατηγορία ότι η Εκκλησία αυτή έχει γίνει ένα από τα συστατικά της μετα-σοβιετικής πολιτικής θρησκείας.
Ο Σεργκέι Τσαπνίν (Sergei Chapnin, γ. 1968) είναι αρχισυντάκτης του περιοδικού «Дары» («Δώρα»), ενός περιοδικού για τον σύγχρονο χριστιανικό πολιτισμό, και επιμελητής εκθέσεων σύγχρονης χριστιανικής τέχνης. Παλαιότερα ήταν αρχισυντάκτης της Εφημερίδας του Πατριαρχείου Μόσχας και αναπληρωτής αρχισυντάκτης του Εκδοτικού Οίκου του Πατριαρχείου Μόσχας (2009-2015). Είναι επίσης μέλος της Ερευνητικής Ομάδας «Η Θεολογία μετά τα Γκουλάγκ» και συμετείχε ως επιστημονικός συνεργάτης στο ερευνητικό πρόγραμμα «Διαμάχες μετά την Εκκοσμίκευση» (Post-Secular Conflicts) του Πανεπιστημίου του Ίνσμπρουκ στην Αυστρία (2016-2021).

ΠΡΑΣΙΝΗ ΕΝΟΡΙΑ. «Ένας οικολόγος πριν τα οικολογικά κινήματα: Άγιος Αμφιλόχιος της Πάτμου».

Δ Ε Λ Τ Ι Ο   Τ Υ Π Ο Υ 



Συνεχίζεται το Πρόγραμμα «Πράσινη Ενορία», που υλοποιεί η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος και Αλμυρού και τον Ιερό Ναό Ευαγγελιστρίας Ν. Ιωνίας Μαγνησίας. Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού λαμβάνει χώρα σειρά διαλέξεων με το γενικό τίτλο: «Εκκλησία και οικολογική κρίση».
Η σημερινή διάλεξη θα πραγματοποιηθεί στις 7.00 μ.μ., στον Ιερό Ναό Ευαγγελιστρίας Ν. Ιωνίας, με ομιλητή τον κ. Νικόλαο Τσιρέβελο, Δρα Θεολογίας, Καθηγητή του 1ου Πειραματικού Σχολείου Θεσσαλονίκης, Διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και Επιστημονικό Συνεργάτη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, με θέμα «Ένας οικολόγος πριν τα οικολογικά κινήματα: Άγιος Αμφιλόχιος της Πάτμου».
Η εκδήλωση είναι ανοικτή για το κοινό.

Κυριακή 10 Απριλίου 2022

Εμβολιασμός στην Σμύρνη πριν την καταστροφή του 1922!


Μολυσμένο σπίτι & εμβολισμός σε φτωχή συνοικία.


Τουρκική συνοικία. Εμβολισμός των φτωχών.


Εμβολισμός για την πανώλη από γιατρούς του στρατού.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΑΡΣΕΛΛΟΣ (Επιμέλεια). (1991). Σμύρνη. Η πόλη της Σμύρνης πριν την καταστροφή. Αθήνα: Νέα Σύνορα Α. Α. Λιβάνη, σσ. 134 – 135, 137.

Τρίτη 5 Απριλίου 2022

Είναι ο Πούτιν πραγματικά Χριστιανός;

Των SARAH RICCARDI-SWARTZ και ROBERT SALER

Είναι ο Πούτιν πραγματικά Χριστιανός;[*] Για την κατανόηση αυτής της σύγκρουσης είναι αναγκαίο να απαντήσουμε σε μια σειρά από ερωτήματα.


Η αιματηρή στρατιωτική εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία έφερε στο προσκήνιο μια σειρά από ερωτήματα που σχετίζονται με τις μακροχρόνιες θρησκευτικές του διασυνδέσεις και ώθησε πολλούς μελετητές και δημοσιογράφους να αμφισβητήσουν την πολυδιαφημισμένη «ευσέβειά» του καί τη φαινομενικά βαθιά αφοσίωσή του στην ρωσική ορθόδοξη πνευματικότητα, η οποία εκφράζεται συχνά μέσα από τους στενούς του δεσμούς με το μετα-σοβιετικό Ρωσικό Πατριαρχείο. Από θρησκειολογικής άποψη, τίθεται συχνά το ερώτημα αν και κατά πόσον οι κατηγορίες της ειλικρινούς και αυθεντικής θρησκευτικής πίστης είναι κατάλληλες για την ανάλυση σύνθετων κινήτρων και ενεργειών των εκάστοτε πιστών.
Όταν οι θρησκευόμενοι είναι δημόσια πρόσωπα με παγκόσμιες γεωπολιτικές επιδιώξεις, η ταξινόμηση της αληθούς θρησκευτικής υποκειμενικότητας συχνά παραχωρεί τη θέση της σε ένα είδος πνευματικής αγυρτείας ή κίβδηλων θρησκευτικών προθέσεων που κατασκευάστηκαν μόνο και μόνο για να κερδίσουν την εύνοια των πιστών κάποιας θρησκευτικής κοινότητας. Στόχος μας εδώ, δεν είναι να επιχειρηματολογήσουμε για την προσωπική πίστη του Πούτιν· επιδιώκουμε περισσότερο να προβληματιστούμε σχετικά με τους τρόπους, με τους οποίους οι ατομικές θρησκευτικές πρακτικές και πεποιθήσεις πολλές φορές αναλύονται με βάση κατηγορίες που τυπικά βρίσκουν αρχή και τέλος σε δυτικές αντιλήψεις αναφορικά με το τι θεωρείται ορθή και ολόψυχη πνευματικότητα. Με άλλα λόγια επιθυμούμε να υποβάλλουμε στη βάσανο της κριτικής την αμφισβήτηση της θρησκευτικότητας του Πούτιν.
Είτε πρόκειται για θρησκευτικούς ηγέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες, που καλούν εκλεγμένους αξιωματούχους να λογοδοτήσουν για υποτιθέμενες αναντιστοιχίες μεταξύ των διακηρυγμένων θρησκευτικών τους πεποιθήσεων και των νομοθετικών τους προτεραιοτήτων (όπως για παράδειγμα «αν ο Ντόναλντ Τραμπ είναι χριστιανός, πως είναι δυνατόν να τάσσεται υπέρ του κλειδώματος παιδιών μέσα σε κλουβιά;») είτε για διαφωνίες σχετικά με το αν η χριστιανική εθνικιστική ρητορική αφορά πραγματικά το φύλο, τη σεξουαλικότητα ή τη φυλή, η αντίληψη ότι η θρησκευτική ειλικρίνεια ενός συγκεκριμένου πολιτικού παράγοντα οφείλει να είναι ευδιάκριτη και σε αντιστοιχία με τις πράξεις του είναι δύσκολο να καταρριφθεί.
Πιθανόν αυτό να συνδέεται με την πεποίθηση ότι η αυθεντική και καθαρή πίστη μπορεί κατά κάποιον τρόπο να χρησιμεύσει ως ανάχωμα στις απροκάλυπτες πολιτικές φιλοδοξίες, ακόμα κι αν οι ειδικοί μελετητές μας προειδοποιούν επίσης ότι η αντιμετώπιση μιας συγκεκριμένης θρησκείας ως ενός sui generis φαινομένου που δεν έχει μολυνθεί από την πολιτική, αποτελεί κι αυτό μια μορφή συσκοτισμού παρά αποσαφήνισης. Η θρησκευτική έκφραση, με άλλα λόγια, εξαρτάται βαθιά από πολιτικές, πολιτισμικές και υλικές, τουτέστιν «κοσμικές» συνθήκες.
Στην περίπτωση της τωρινής σύγκρουσης μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας, ορισμένοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι η τελευταία προσπάθεια του Πούτιν να καταστρέψει την Ουκρανία είναι ένας ιερός πόλεμος και ότι ο Ρώσος πρόεδρος αντιλαμβάνεται τον ιμπεριαλιστικό του ρόλο στην παγκόσμιο πολιτική ως σχεδόν θεϊκά εμπνευσμένο ή εντεταλμένο. Κάπως παράδοξα, ωστόσο, όταν οι ατομικές πεποιθήσεις του Πούτιν τοποθετούνται σε αυτό το δημόσιο πλαίσιο συχνά περνιέται για θρησκευτικά υποκινούμενος, όχι όμως για πραγματικά πιστός· θεωρείται κακός και απατεώνας. Αυτές οι ανακολουθίες παραπέμπουν στον τρόπο με τον οποίο ο Ντόναλντ Τραμπ αξιολογήθηκε από τους μελετητές και τα Μέσα Ενημέρωσης την τελευταία δεκαετία, και συνήθως όσοι γράφουν για τους δυο πολιτικούς δεν έχουν διερευνήσει πλήρως τις ψυχο-κοινωνικές διαστάσεις της θρησκευτικότητάς τους.
Φαίνεται ότι έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε πως εκείνοι που είναι πιο αδιαπραγμάτευτοι σχετικά με την ιερότητα των εθνικιστικών αιτημάτων αποτελούν, με κυνικό τρόπο, οι ίδιοι, τους λιγότερο αυθεντικά θρησκευόμενους. Ενδεχομένως αυτό να συμβαίνει στην περίπτωση του Τραμπ, αλλά αν επιλέξουμε αμέσως το πλαίσιο του παράγοντα κακής πίστης, όπως πολλοί κάνουν με τον Πούτιν, χάνουμε από το εποπτικό μας πεδίο τους πιθανούς παράγοντες που, συμβάλλοντας μέσω της προσωπικής πίστης, καθορίζουν τις πολιτικές του πράξεις. Αν δεν λάβουμε σοβαρά υπόψιν το πώς η θρησκεία συνδέεται προσωπικά και διαμορφώνει το περίγραμμα της ατζέντας του Πούτιν για την οικοδόμηση ενός κοσμοειδώλου, τότε χάνουμε το ιστορικό και θεολογικό υπόβαθρο που χρησιμοποιεί για να ενισχύσει τις αξιώσεις της πολιτικής του εξουσίας.
H περίπτωση της σχέσης του Βλαντίμιρ Πούτιν με τη μετα-σοβιετική Ρωσική Ορθοδοξία καταδεικνύει τόσο τον πειρασμό να αξιολογήσουμε τις θρησκευτικές του ενέργειες με αυτούς τους όρους ειλικρίνειας και αυθεντικότητας –«είναι ο Πούτιν πραγματικά Χριστιανός ή χρησιμοποιεί απλώς μια θρησκευτική ρητορική για να κερδίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας στα σχέδια και τις φιλοδοξίες του;»– όσο και τα όρια αυτού του εγχειρήματος. Περιττό να σημειώσουμε ότι κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζεται την εσωτερική ψυχοσύνθεση του άλλου, πολύ περισσότερο μάλιστα στην περίπτωση του Πούτιν, ο οποίος ως γνωστόν είναι ο πλέον αδιαφανής όσον αφορά τα πραγματικά κίνητρα και τις πεποιθήσεις του.
Από την άλλη μεριά, οι υπέρμαχοι του Πούτιν υποστηρίζουν ότι οι δημόσιες πράξεις ευλαβείας – συμπεριλαμβανομένων των καταδύσεων χωρίς μπλούζα στα ευλογημένα πλην όμως παγωμένα νερά της Ρωσίας κατά την εορτή των Θεοφανίων, των προσκυνημάτων του σε προορισμούς όπως το Άγιον Όρος και των θρυλούμενων τακτικών εξομολογήσεων του σε κάποιον πνευματικό – είναι επαρκή δείγματα μιας προσωπικής ευσέβειας που τον καθιστά κατάλληλο πολιτικό αλλά και άξιο πνευματικό κληρονόμο πολλών από τους Ρώσους τσάρους. Μέσα απ’ αυτά τις πράξεις επιτελεστικής ευσέβειας, ο Πούτιν συνδέει τον εαυτό του θεολογικά και πολιτικά με τη δύναμη της ρωσικής ορθόδοξης ιστορίας και τη μοναδική σχέση της με την κρατική, σχεδόν πάντα μονοπρόσωπη, αυταρχική εξουσία. Σε τμήματα της Ρωσικής Εκκλησίας και των Δυτικών θαυμαστών της, οι μονάρχες θεωρούνται συχνά άγιοι και εγκόσμιοι προστάτες της Χριστιανοσύνης αλλά και της ορθής σχέσης της τελευταίας με την πολιτική εξουσία.
Βέβαια, ο πόλεμος που διεξάγει ο Πούτιν στην Ουκρανία, με τις ρωσικές βόμβες να πλήττουν αδιάκριτα οικίες αμάχων, νοσοκομεία και χώρους λατρείας, οδηγεί τα Δυτικά Μέσα Ενημέρωσης να αναρωτηθούν πως είναι δυνατόν κάποιος που προβάλλει συστηματικά τον εαυτό του ως χριστιανό να μπορεί να εγκρίνει μια τέτοιου είδους καταστροφική εκστρατεία. Πέρα από τον έτσι κι αλλιώς προβληματικό συλλογισμό ότι όποιος είναι αυθεντικά θρησκευόμενος οφείλει εξ ανάγκης να είναι και καλός, θα μπορούσαμε με τη σειρά μας να αναρωτηθούμε τι σηματοδοτεί με όρους ειλικρινούς θρησκευτικότητας η επί χρόνια πολιτική του Πούτιν για την αμφισβήτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Ρωσία. Σε τελική ανάλυση, έχουμε την τάση να αναγνωρίζουμε τις βαθιές θρησκευτικές πεποιθήσεις διάφορων Αμερικανών δημοσίων προσώπων, όπως για παράδειγμα ο πρώην αντιπρόεδρος Μάικ Πενς, οι οποίοι συχνά υποστηρίζουν πολλές θέσεις από την αντζέντα εναντίωσης προς τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως ακριβώς κάνει και ο Πούτιν.
Δεδομένης της αντίθεσης μεταξύ την επιτελεστικής ευσέβειας του Πούτιν από τη μια πλευρά και των πολιτικών προκατάληψης και διακρίσεων που εφαρμόζει στη Ρωσία από την άλλη, είναι φυσικό όσοι προβληματίζονται για τις ενέργειές του (συμπεριλαμβανομένης της εισβολής στην Ουκρανία) να αμφισβητούν το αφήγημα για την προσωπική του ευλάβεια και να υιοθετούν μια περισσότερο σκεπτικιστική προσέγγιση, που ερμηνεύει την θρησκευτικότητα του απλά ως ένα κυνικό τέχνασμα για να ξεγελάσει τη Ρωσική Εκκλησία που υπέστη ένα αληθινό τραύμα κάτω από τη σοβιετική καταπίεση. Ωστόσο, μια τέτοια προσέγγιση είναι κατά βάση ουσιοκρατική. Προβαίνει σε υποθετικές ερμηνείες της προσωπική θρησκευτικότητας που πολλές φορές παραμένουν αδιευκρίνιστες ακόμα και για τον ίδιο τον πιστό. Επιπλέον, η χρήση ενός Δυτικά (παθητικά Προτεσταντικού) εννοιολογικού πλαισίου για την κατανόηση της Ορθόδοξης θρησκευτικότητας επαναφέρει ξεπερασμένα οριενταλιστικά υποθετικά σχήματα αναφορικά την πολιτική επιτήδευση του μη Δυτικού Χριστιανισμού.
Το Δυτικό φαντασιακό χαρακτηρίζεται από καχυποψία απέναντι σε επικλήσεις στο θρησκευτικό συναίσθημα, τύπου Elmer Gantry, για πολιτικά οφέλη. Αυτό, βέβαια, λαμβάνει χώρα σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί από μια γενική τάση του Προτεσταντισμού, όσο εκκοσμικευμένος κι αν είναι, να αξιολογεί την ένταση και την αληθοφάνεια της θρησκευτικότητας ανάλογα με την ειλικρίνεια του πιστού.
Αυτή η τάση για κριτική, ωστόσο, τίθεται υπό αμφισβήτηση, όταν αναλογιστούμε ότι κατά τις τελευταίες δεκαετίες, και ιδιαίτερα μετά την περεστρόικα, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία (ΡΟΕ) έχει διαμορφώσει ένα εξαιρετικά περίπλοκο μείγμα πολιτικής, θρησκείας, αυτοκρατορικής νοσταλγίας και φονικής στρατιωτικής δύναμη στο όνομα της αναβίωσης της «Αγίας Ρωσίας» ή, ακόμα πιο ανησυχητικά, ενός πολυεθνικού «Ρωσικού Κόσμου».
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, σε πολλές από τις εκφάνσεις της, έχει συμβάλλει ενεργά στη διαμόρφωση του οράματος του Πούτιν για παγκόσμια κυριαρχία. Ο Πατριάρχης Κύριλλος δεν είναι απλά ένας πρόθυμος συμμέτοχος στην διακρατική επέκταση της ρωσικής επιρροής και δύναμης μέσα από τον πολιτισμό και την Ορθοδοξία αλλά πολύ περισσότερο ένας συν-εμπνευστής αυτού του παγκοσμίων διαστάσεων Ρωσικού κοσμοειδώλου πίστης και πολιτικής.
Το ζήτημα όμως υπερβαίνει τα στενά όρια της ίδιας της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Από τους ιερείς που ευλογούν και υποστηρίζουν ενεργά την ανάπτυξη ενός πυρηνικού οπλοστασίου μέχρι την επίκληση του δημοφιλούς αγίου Σεραφείμ του Σάρωφ για να λειτουργήσει ως στρατιωτική αποτρεπτική «ασπίδα» γύρω από τα εδαφικά συμφέροντα της Ρωσίας, και την πλέον πρόσφατη προθυμία του Πατριαρχείου της Μόσχας να παρουσιάσει την εισβολή στην Ουκρανία με όρους ιερού πολέμου κατά των διεφθαρμένων δυνάμεων της άθεης εκκοσμίκευσης του Δυτικού κόσμου, η Ρωσική Εκκλησία έχει συμμετάσχει ενεργά στην κατασκευή ενός μύθου τερατωδών διαστάσεων. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο της οπλοποιημένης πίστης, τα όρια μεταξύ του «θρησκευτικού» και του «πολιτικού» είναι σχεδόν αδύνατο να διακριθούν επειδή στην πραγματικότητα οι δυο αυτές κατηγορίες είναι αλληλένδετες σε τέτοιο βαθμό ώστε να γίνουν αδιαχώριστες.
Η ανάμειξη πίστης και πολιτικής, καλώς ή κακώς, αποτελεί μέρος της ιστορίας του Ορθόδοξου Χριστιανισμού (Βυζαντινή Συναλληλία, Εθνικισμός, Μοναρχία). Υπό μια οπτική, πρόκειται για μια σύζευξη αντιθέτων που έχει καταφέρει να επιβιώσει σε συνθήκες πολιτικών διευκολύνσεων, θρησκευτικής ελευθερίας, κοινωνικής καταπίεσης ή ακόμα και πνευματικής περιθωριοποίησης. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη σύγχρονη προσήλωση του Πούτιν στην εξουσία χωρίς να λάβουμε υπόψιν μας τους τρόπους με τους οποία η Ρωσική Ορθοδοξία και πολιτική εξουσία συμπορεύτηκαν μέσα από διαλεκτικές εντάσεις σε ιστορικό βάθος, τόσο κατά την προ-επαναστατική εποχή, όσο και κατά την Σοβιετική περίοδο αλλά και την μετα-Σοβιετική πραγματικότητα.
Δεν μπορούμε επίσης να κατανοήσουμε την τρέχουσα κρίση χωρίς να λάβουμε υπόψιν μας τους τρόπους με τους οποίους η εθνικιστική κοσμοθεωρία του Πούτιν έχει διαμορφωθεί από την Ορθοδοξία, μια έκφραση της χριστιανική πίστης που παλεύει με τον δαίμονα του εθνικισμού εδώ και αιώνες. Ο Πούτιν και η Ρωσική Εκκλησία εμπλέκονται σε μια θεο-πολιτική σχέση εξάρτησης και αλληλεπίδρασης. Το να υποθέσουμε ότι κάποιος από τους δυο είναι ανειλικρινής ως προς τους θρησκευτικούς του στόχους, σημαίνει ότι δεν κατανοούμε πλήρως και σε όλες του τις διαστάσεις το αυτοκρατορικής κοσμοαντίληψης σχέδιο της Ρωσικής Ορθοδοξίας εν γένει.
Ενώ οι Δυτικοί σχολιαστές της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας θα πρέπει να αντισταθούν στον πειρασμό να την αντιμετωπίσουν ως κάτι το εξωτικό, υπερτονίζονταν υπάρχουσες διαφορές με άλλες πιο οικείες μορφές του Χριστιανικού εθνικισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, η αλήθεια είναι ότι οι όποιες σοβαρές διακρίσεις μεταξύ αυθεντικής και καθαρής πίστης από τη μια μεριά και κυνικής πολιτικής χειραγώγησης από την άλλη (ή ως επακόλουθο μεταξύ ειλικρινούς θρησκευτικής πεποίθησης και πραγματιστικής οικειοποίησης της για πολιτικούς σκοπούς), προδίδουν ένα είδος χαρακτηριστικά Προτεσταντικού τύπου ιεράρχησης της πίστης έναντι της δράσης, της πεποίθησης έναντι της τελετουργίας, της καθαρής Εκκλησίας έναντι της πολιτικής εμπλοκής. Στην περίπτωση της Ρωσίας και των εκκλησιαστικών και πολιτικών ιεραρχιών της, αυτού του είδους οι διχοτομικές προσεγγίσεις περίσσοτερο συσκοτίζουν παρά φωτίζουν.
Το ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με τη Ρωσική Εκκλησία και την ενεργή συνενοχή της με την ατζέντα του Πούτιν στην Ουκρανία, σε σημείο που ενδεχομένως να θυμίζει τις αναδυόμενες και ενισχυόμενες μορφές Λευκού Χριστιανικού Εθνικισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, είναι ότι για να αντιληφθούμε τι ακριβώς συμβαίνει πρέπει να ξεπεράσουμε οποιαδήποτε προκατειλημμένη καθαρότητα της θρησκευτικής έκφρασης ή τις κατηγορίες που χρησιμοποιούμε για να την περιγράψουμε, για να κατανοήσουμε πόσο αλληλένδετες είναι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η πολιτική και η αυτοκρατορία στην παγκόσμια γεωπολιτική.
Δεν μπορούμε να ξέρουμε τελικά, αν ο Πούτιν είναι πραγματικός ή ειλικρινής πιστός χριστιανός, επειδή οι κατηγορίες για την ανάλυση της πίστης καταρρέουν μπροστά στην πολύπλοκη μετα-σοβιετική Ρωσική Ορθόδοξη εμπειρία. Κι ενώ συνήθως μέχρι τώρα τα ερωτήματα σχετικά με τη σημασία της πίστεως είναι απλώς ακαδημαϊκά και δεν γίνονται ζητήματα ζωής και θανάτου, οι μέρες που αυτό θα συμβεί βρίσκονται ακριβώς μπροστά μας.

[*] Η Sarah Riccardi-Swartz είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο «Κέντρο για τη Μελέτη Θρησκείας και Συγκρούσεων» του Κρατικού Πανεπιστημίου της Αριζόνα στις ΗΠΑ ενώ ταυτόχρονα συνεργάζεται και στο ερευνητικό πρόγραμμα «Ορθοδοξία και Ανθρώπινα Δικαιώματα» του Κέντρου Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Fordham, και ο Robert Saler είναι Καθηγητής Θρησκείας και Πολιτισμού στο Χριστιανικό Θεολογικό Σεμινάριο στην Ινδιανάπολη των ΗΠΑ. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Religion Dispatches και μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Δρ. Νίκο Κουρεμένο. H φωτογραφία αποτωπώνει μια από τις αμέτρητες εκδηλώσεις προσωπικής ευσέβειας του Ρώσου προέδρου μπροστά στο φωτογραφικό φακό.

Κυριακή 3 Απριλίου 2022

«Μνήμη νεκρών»

«Η πόλη μας γεμάτη νεκρούς, που κανείς δεν τους συνόδεψε στη στερνή κατοικία τους. Η ωραία αυγή που αναδείχνει τα άνθη, φωτίζει συχνά πτώματα στους δρόμους. Πρόσωπα κρεουργημένα. Δίχως μύτη κι αυτιά. Αίματα στο πεζούλι της αυλόπορτας. Στο πεζοδρόμιο. Μπροστά στο παράθυρο του υπογείου. Στο σπίτι και στο μαγαζί άντικρυ που στρίβει ο δρόμος. Στο άκτιστο κοντινό οικόπεδο. Στον τοίχο του διπλανού μεγάρου. Απάνω στις επιγραφές των σοβαντισμένων, δίχως πολλά κουφώματα, τοίχων. Καταγής δίπλα στ’ αυλάκι για το νερό της βροχής. Στα χώματα και τα γκρεμίσματα απάνω αίματα. Στους συνοικισμούς με τ’ ανακατωμένα και ημιτελή οικήματα. Στα ερυμνά ιστορικά κάστρα των προγόνων. Στη ρίζα σιμά ενός ισχνού δέντρου μπροστά στην εκκλησία. Στο πάρκο όπου πάει ο κόσμος και σεργιανά και τα παιδιά παίζουν. Αίματα. Εδώ αφήκε τον ίσκιο του ένας, εκεί ο άλλος. Παιδιά, εικοσάχρονοι νέοι, έφηβοι, άντρες. Ένας αδελφός μαζί με την αδελφή του. Κοντά στο εικονοστάσι με τ’ αναμένο καντήλι και το σταυρό. Που πρώτα να προφτάσουν να βάλουν κάγκελα, για να ξεχωρίζουν οι στράτες των ζωντανών, από τους δρόμους των νεκρών; Οι νεκροί αλλάζουν την όψη της πόλης. Παντού η μνήμη δημιουργεί παραισθήσεις θυμιάματος και λιβανιού. Τρομάζεις μήπως βγουν βρυκόλακες. Ο γήλοφος άντικρυ στο οίκημα των κρατουμένων ισοπεδόθηκε. Υπέρ αναπαύσεως διαβάζει ο παπάς επί κενοταφίου, ονόματα. Τα γραμμένα χαρτιά έχουν γεμίσει το στενό χώρο της Προσκομιδής, κάτω από τον “οβελία”, τον Χριστό της εσχάτης ταπείνωσης. Την μετέπειτα άνοιξη ένα κατάλευκο αρνάκι έβοσκε το πράσινο χορτάρι ενός ομαδικού τάφου, “ων Κύριος οίδε τα ονόματα”».


ΝΙΚΟΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ. (51994). Μητέρα Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Κέδρος, σσ. 23-24.

«Στην εκκλησιαστική κοινωνία δεν νοείται ανωνυμία. (Ο φρικαλέος νεολογισμός επώνυμος είναι μια άλλη κακή ιστορία). Γι’ αυτό και η Εκκλησία μνημονεύει ονόματα, και όσα δεν είναι γνωστά, τα γνωρίζει ο Θεός. Στο σώμα της Εκκλησίας δεν υπάρχουν επώνυμοι!»

ΝΙΚΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ. (2006). Νεοελληνικός πολιτισμός και διανόηση. Θεσσαλονίκη: Πουρναρά, σ. 66.