Φιλόξενοι ή αφιλόξενοι χριστιανοί;

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Για τον Ορθόδοξο χριστιανό η διάκριση μεταξύ του διαλεγόμενου από τον συνωμότη για την ετερότητα ανθρώπου είναι σημαντικό χάρισμα και υψίστη αρετή. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα πλούσια εδώ στη Λέσβο είναι η ειδησεογραφία για τις παραληρηματικές εκφράσεις ύβρεων και απανθρωπίας, εναντίον ανθρώπων που, λόγω της ιδιότητάς τους ως πρόσφυγες και μετανάστες, θεωρούνται παρείσακτοι και «λάθρο-» άνθρωποι. Διαβάζοντας στο Διαδίκτυο τα συμβάντα και κοιτάζοντας τις εικόνες ρατσιστικής βίας, κυρίως εναντίον των μαύρων, ήρθε στο νου μου η ωραία εισήγηση που έκαμε ο Απόστολος Καρπόζηλος, Καθηγητής της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στην ημερίδα: Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, η οποία έγινε πριν τρεις σχεδόν δεκαετίες (9 Μαΐου 1992) στην Αθήνα. Σ’ αυτήν ο κ. Καρπόζηλος μίλησε για τη θέση των μαύρων στη βυζαντινή κοινωνία, και θα ‘λεγα ότι είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικός για το πώς οι κάτοικοι της αφρικανικής ηπείρου ήταν αποδεκτοί από τους βυζαντινούς, χωρίς καμιά σχεδόν ρατσιστική και φυλετική διάκριση. Ενδεικτικά αντιγράφω μερικά αποσπάσματα τα οποία, πράγματι, θα μπορούσαν σήμερα να λειτουργήσουν φιλάνθρωπα κι όχι αφιλάνθρωπα, μιας και ο Θεός που σε κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα γιορτάσουμε τη Γέννησή Του είναι Θεός αγάπης, Θεός Πάτερ ημών, Πατέρας όλων μας, κι όχι «Θεός άρειος», «Θεός ά-χριστος» και «αντί-χριστος».

Γράφει, λοιπόν, ο κ. Καρπόζηλος στην ωραία του εισήγηση: «Θα πρέπει, ωστόσο, να επισημάνουμε ότι η στάση των βυζαντινών απέναντι στους μαύρους, όπως αντανακλάται στις σχετικά λίγες διάσπαρτες μαρτυρίες των πηγών, δεν φανερώνει φυλετικές διακρίσεις. Προκαταλήψεις αυτού του είδους άλλωστε δεν υπήρχαν στην αρχαιότητα, ούτε και στην Ελληνο-Ρωμαϊκή περίοδο, όταν η αυτοκρατορία ήταν πράγματι πολυεθνική. Τουλάχιστον οι φυλετικές διαμάχες δεν υπήρχαν στη μορφή και την έκταση που τις γνωρίζουμε σήμερα, παρόλο που η ξενοφοβία, ο εθνικισμός, η αντιπάθεια ή η περιφρόνηση προς τους απολίτιστους λαούς δεν ήταν άγνωστες έννοιες στον κόσμο της αρχαιότητας. Ωστόσο, οι μαύροι δεν αντιμετώπισαν διωγμούς ούτε αποκλείστηκαν από τον κοινωνικό κορμό ως κατώτεροι λόγω του χρώματός τους. Συνεπώς οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν μια νοοτροπία για τους ξένους λαούς που είχε ήδη διαμορφωθεί κατά την Ελληνο-Ρωμαϊκή περίοδο, νοοτροπία υπεροχής ως προς την παιδεία και τον πολιτισμό, όχι όμως φυλετική και ιδίως στις σχέσεις τους με τους μαύρους ή τους Νεγροαφρικανούς γενικότερα. Αυτή η στάση και νοοτροπία επηρεάστηκε ακόμη περισσότερο από τη διδασκαλία του Ευαγγελίου, το μήνυμα του οποίου απευθυνόταν προς όλους γενικά χωρίς να γίνεται καμία διάκριση».

«Η Εκκλησία από πολύ νωρίς πήρε θετική και συγκεκριμένη στάση απέναντι στους μαύρους, εξαιτίας διαφόρων βιβλικών χωρίων της Καινής και Παλαιάς Διαθήκης, στα οποία γίνεται μνεία Αιθιόπων και μαύρων. Οι ερμηνείες αυτών των χωρίων από τους Πατέρες της Εκκλησίας διαμόρφωσαν μια “αφρικανική θεολογία” όπως χαρακτηριστικά την ονόμασε ο καθ. Ernest Benz, στην οποία συνέβαλε πρώτος με τα εκτενή βιβλικά σχόλιά του ο Ωριγένης. Στο χωρίο του Άσματος Ασμάτων 1:5, η Αιθιόπισσσα κόρη, λόγου χάρη, απευθυνόμενη στις θυγατέρες του Ισραήλ και έχοντας το αίσθημα της μειονεξίας λόγω του χρώματός της λέγει απολογητικά: μέλαινα ειμί εγώ και καλή, θυγατέρες Ιερουσαλήμ, ως σκήνωμα Κηδάρ, ως δέρρεις Σαλωμών. Κατά τον Ωριγένη, η Αιθιόπισσα κόρη εδώ συμβολίζει την Εκκλησία των εθνών – ecclesiae personam tenex ex gentibus – ενώ οι θυγατέρες της Ιερουσαλήμ συμβολίζουν την Εβραϊκή συναγωγή και την υπεροχή της καταγωγής τους από το γένος του Αβραάμ. Αυτό το χωρίο, (όπως και διάφορα άλλα, λόγου χάρη η Αιθιόπισσα γυνή, ην έλαβε Μωυσής, Αριθμ. 12:1-2), ερμηνεύτηκαν στα πλαίσια της διδασκαλίας του Ευαγγελίου προς τα έθνη· πρβλ., και Πράξ. 21:25. Η αντίθεση ανάμεσα στο μαύρο χρώμα και τη λευκότητα, όπως διατυπώθηκε στο Άσμα Ασμάτων 1:6 (μέλαινα ειμή εγώ και καλή… μη βλέψητέ με ότι εγώ ειμί μεμελανωμένη, ότι παρέβλεψέ με ο ήλιος), ερμηνεύτηκε συμβολικά από τον Ωριγένη και τους Πατέρες της Εκκλησίας, σε μια περίοδο μάλιστα που η Εκκλησία της Αλεξανδρείας και γενικότερα της Αφρικής συμπεριλάμβανε στους κόλπους της διαφόρους λαούς, φυλές και έθνη, μεταξύ των οποίων αναμφίβολα και πολλούς μαύρους. Οι τυχόν παρερμηνείες που θα μπορούσαν να προκύψουν από βιβλικά χωρία, όπου οι μαύροι παρουσιάζονται αρνητικά ή κατά τρόπο εξευτελιστικό, όπως στον Ιερεμία 13:23 (ει αλλάξεται Αιθίοψ το δέρμα αυτού και παρδάλις τα ποικίλματα αυτής, και υμείς δυνήσεσθε ευ ποιήσαι μεμαθηκότες και κακά), ξεπεράστηκαν από πολύ νωρίς χάρη στην έγκαιρη επέμβαση του Ωριγένη».

«Στο βυζαντινό εορτολόγιο συμπεριλαμβάνεται, ως γνωστό, η μνήμη του Οσίου Μωυσέως του Αιθίοπος (28 Αυγούστου), ο βίος του οποίου είναι ενδεικτικός των επαφών που είχαν οι ασκητές της Θηβαΐδος, στα όρια της Ερμούπολης της Αιγύπτου, με μαύρους πληθυσμούς, αλλά και με μαύρους ληστές και λήσταρχους, όπως ακριβώς ήταν εις τον πρότερον βίο ο Όσιος Μωυσής ο Αθίοψ», (ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ. (1999). «Η θέση των μαύρων στη βυζαντινή κοινωνία», στο: Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο. Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν, σσ. 68, 69-70, 72).

Από τα παραπάνω αποσπάσματα είναι φανερό πως για τους βυζαντινούς η φιλανθρωπία ήταν από τις βασικότερες συνιστώσες της πίστης τους στο Θεό, γιατί ο ίδιος ο Χριστός είναι ο Μεγάλος «Ξένος». «Δός μοι τούτον τον ξένον» λέει στον Πιλάτο ο Ιωσήφ ο από Αρυμαθαίας, ποίημα του Γεωργίου Ακροπολίτη, το οποίο ψάλλουμε την Μεγάλη Παρασκευή. Άραγε, σήμερα όλοι εκείνοι που υβρίζουν και ξυλοκοπούν ξένους πρόσφυγες και μετανάστες μπορεί να είναι χριστιανοί φιλόξενοι κι όχι «χριστιανοί» αφιλόξενοι, εθνικιστές κι ότι άλλο συνιστά ο εφιάλτης του ρατσισμού; Ο κάθε ξένος, πρόσφυγες ή μετανάστης, στη χώρα υποδοχής που βρίσκεται είναι αντιμέτωπος, κυρίως, με την πείνα, χωρίς υλική βοήθεια, χωρίς παρηγοριά. Συνεχίζει όμως να ζει και να υφίσταται τον πιο οδυνηρό, ίσως, από τους θανάτους. Μας τον θυμίζουν οι στίχοι από την Οδύσσεια του Ομήρου: «Όλοι πικροί είναι οι θάνατοι στους δύστυχους ανθρώπου / μα πιο πικρός δεν βρίσκεται, να σβήσεις από την πείνα».