Φιλοσοφία και Μαθηματικά στη Μεγάλη Εκκλησία τον 6ο αιώνα

Κωνσταντινούπολη, 27 Δεκεμβρίου 537, ημέρα των εγκαινίων της Μεγάλης Εκκλησίας. Ο Ιωάννης, στενός συνεργάτης των αρχιτεκτόνων της, βρίσκεται δολοφονημένος. Όλες οι ενδείξεις οδηγούν στη Θεανώ, πρώην σπουδάστρια στην Ακαδημία του Πλάτωνος και στενή φίλη του θύματος. Ο Ευτόκιος, ένας άνθρωπος που έχει αφιερώσει τη ζωή του στη συγκέντρωση και διάσωση των έργων του Αρχιμήδη, αναλαμβάνει να εξιχνιάσει την υπόθεση: είναι πράγματι ένοχη η νεαρή μαθηματικός ή μήπως έχει πέσει θύμα μιας καλοστημένης συνωμοσίας; Ιστορικά πρόσωπα, όπως η Θεοδώρα και ο Ιουστινιανός, και μυθοπλαστικοί ήρωες συναντιούνται και αλληλεπιδρούν για να ζωντανέψουν το κλίμα της μετάβασης από την Ύστερη Αρχαιότητα στον πρώτο βυζαντινό χρυσό αιώνα. Η αρχαία φιλοσοφία πεθαίνει, κληροδοτώντας όμως στον καινούργιο κόσμο την κατακτημένη σοφία της: τη γεωμετρία και τη μηχανική της. Χωρίς αυτές, θαύματα όπως ο Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας δεν θα έπαιρναν ποτέ σάρκα και οστά. Στο προσκήνιο αυτής της ιδιόμορφης σύγκρουσης, ο μύθος εκτυλίσσεται μέσα από σκάνδαλα, καταχρήσεις, μισαλλοδοξία και, κυρίως, μέσα από την αιώνια πάλη για εξουσία. [Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

«Ο γέροντας κοίταξε με περιέργεια αυτό το νεαρό κορίτσι, που του έδωσε αμέσως την εντύπωση πως ξέρει τι θέλει. “Και ποίο τμήμα της φιλοσοφίας σε ενδιαφέρει περισσότερο;” ρώτησε με μια ελαφρά δόση ειρωνείας στη φωνή του. 

»“Τα μαθηματικά! Η αριθμητική, η γεωμετρία, η αστρονομία, η αρμονία” απάντησε χωρίς κανένα δισταγμό η κοπέλα. “Περισσότερο απ’ όλα η αριθμητική”, πρόσθεσε». 

ΤΕΥΚΤΡΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ. (2019). Φονικό στη Μεγάλη Εκκλησία. Αθήνα: Πόλις, σ. 63.

«… ίνα δή μηδαμή μηδείς αυτοίς ή δεσπότης», Πλάτων. Με αφορμή την εμπλοκή των μαθητών στις κινητοποιήσεις για το μεταναστευτικό – προσφυγικό φαινόμενο στη Λέσβο

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ 

Η εμπλοκή των μαθητών στις αυριανές κινητοποιήσεις για το μεταναστευτικό – προσφυγικό φαινόμενο, κατά την ταπεινή μου γνώμη, γίνεται χωρίς προνοητικότητα και συνιστά λαϊκισμό – ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, τα τελευταία τριάντα χρόνια πολύ καλά μας τον διδάσκουν ουκ ολίγοι φωστήρες της πολιτικής. «Γνους πράττε» έλεγε o Πιττακός ο Μυτιληναίος, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, τουτέστιν: «να ενεργείς έχοντας γνώση». Στην προκειμένη περίπτωση, γνώση για το τι σημαίνει σχολείο. Σ’ όσους, λοιπόν, προσπαθούν να εμπλέξουν τους μαθητές στις κινητοποιήσεις, καλοπροαίρετα συστήνω να διαβάσουν ένα σημαντικό κατ’ εμέ βιβλίο, το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη: Για το σχολείο.

Μπορεί ο παιδαγωγικός τομέας να είναι αμοιβαία συνυφασμένος με όλους τους υπόλοιπους τομείς της ζωής, το ανθρώπινο δυναμικό του όμως, δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για σκοπούς ενός καλοκουρδισμένου πολιτικού παιχνιδιού, ένθεν κακείθεν, κάθε κομματικού χρώματος.

Γι’ αυτό καίρια είναι η επισήμανση του Σταύρου Ζουμπουλάκη, που μας θυμίζει τα σοφά λόγια από την Πολιτεία του Πλάτωνος (563a-e): στο έδαφος της κολακείας των νέων δεν φυτρώνει η δημοκρατία αλλά η τυραννία. 

Το σκίτσο από το βιβλίο του: ΙΩΑΝΝΗ Ε. ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗ. (2011). Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη. Αθήνα: Πεδίο, σ. 458.

Ετερόφωτη και αυτόφωτη μάθηση

«Υπάρχει μια συγγένεια εκλεκτική μεταξύ αφ’ ενός της ετερόφωτης μάθησης και του δογματισμού, και αφ’ ετέρου της αυτόφωτης μάθησης και του κριτικού στοχασμού. Όσοι δέχονται ανέλεγκτα τις έτοιμες αλήθειες των άλλων και βολεύονται μέσα σ’ αυτές, γίνονται δογματικοί: “έτσι είναι τα πράγματα”, “δεν μπορούν παρά να είναι έτσι”, “πρέπει να είναι έτσι”. Αντίθετα η κριτική σκέψη τρέφεται από την αυτόφωτη μάθηση και την τρέφει: “θα βεβαιωθώ άμα πεισθώ μόνος μου”, “δείξε μου τους τίτλους της αλήθειας που πρεσβεύεις”, “πρώτος θα ομολογήσω την πλάνη μου, εάν την ανακαλύψω”. Πρόκειται για δύο στο έπακρο διαφορετικές όχι μόνο θεωρητικές αλλά προπάντων ηθικές στάσεις (τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς). Γι’ αυτό, τόσο τα χαρακτηρολογικά όσο και τα ηθικά γνωρίσματα των δύο τύπων είναι εντελώς αντίθετα. Ο δογματικός είναι απερίσκεπτος, πείσμων, αδιάλλακτος, φανατικός. Δεν σε αφήνει να αντιμιλήσεις, δεν επιτρέπει διαφωνίες. Αποφαίνεται με αποφθέγματα και εντυπωσιακές φράσεις. Επειδή δεν αισθάνεται την παραμικρή αμφιβολία για όσα υποστηρίζει, ο ίδιος γίνεται θύμα της βεβαιότητας και της ακαμψίας του. Είναι μισαλλόδοξος και επιθετικός. Απορρίπτει προκαταβολικά κάθε αντίθετη άποψη ως ανάξια λόγου ή γελοία· και αν τύχει η άποψη αυτή να έχει αιχμές που τις φοβάται, μαίνεται και τη χαρακτηρίζει εγκληματική, ολέθρια για την ανθρωπότητα. 

Ο άνθρωπος του κριτικού στοχασμού βρίσκεται στον άλλο πόλο. Αυτός προσέχει, εξετάζει, ζυγίζει, ελέγχει κάθε γνώμη που παρουσιάζεται με την αξίωση ότι είναι ορθή. Και δεν αποφαίνεται οριστικά παρά μόνο εάν πεισθεί ότι ικανοποιεί τους όρους της αλήθειας. Στη δική του άποψη δεν αναγνωρίζει περισσότερα από των άλλων τα προνόμια. Για να βεβαιωθεί μάλιστα ότι η θέση του είναι πραγματικά ισχυρότερη, όχι μόνο μ’ ευχαρίστηση ακούει τον αντιφρονούντα, αλλά και τον αναζητεί για να “διαλεχθεί” μαζί του. Ο δογματικός μονολογεί· ο κριτικός αγαπά και καλλιεργεί τη συζήτηση. Τη θέλει όχι τόσο για να διαφωτίσει τους άλλους, όσο για να διαφωτισθεί ο ίδιος. Ξέρει ότι μόνο με αυτό τον τρόπο φαίνεται καθαρή η αλήθεια, όπως ο χρυσός με τη φωτιά. (Η μεταφορά είναι του Πέρση ευγενή Αρτάβανου και αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, VII 10). Διαλεγόμενος ο κριτικός αγωνίζεται όχι να επιβάλει τη γνώμη του, αλλά να ζυγίσει την αξία της. Οι δογματικοί και όταν δέχονται να συζητήσουν, παραποιούν τον διάλογο· δεν μετακινούνται από τη θέση τους, έστω και αν τους αποδείξεις ότι πατούν σε σαθρό έδαφος. Μοιάζουν μ’ εκείνους που έρχονται να σε συμβουλευτούν, όχι για να πάρουν τη δική σου γνώμη, αλλά για ν’ ακούσουν από τα χείλη σου αυτήν που έχουν ήδη σχηματίσει… Αυταρχισμός και ιδεοληψία, μισαλλοδοξία και φανατισμός προσιδιάζουν στον δογματικό και ετερόφωτο, όχι στον άνθρωπο του κριτικού στοχασμού και της αυτόφωτης μάθησης.

Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ. (1973). «Η μάθηση», στο: Πρακτική Φιλοσοφία. Α΄ Βιοσοφία. Β΄ Μικρές τομές σε μεγάλα ζητήματα. Αθήνα: Δωδώνη, σσ. 62-63.

Ανάμεσα σε Λέσβο, Θεσσαλονίκη κι Άγιον Όρος

«Ανάμεσα στη Λέσβο και πιο ειδικά στο Πλωμάρι και στη Θεσσαλονίκη, βίωσε, φαντάσθηκε ή επινόησε ιστορίες και παραμύθια που συγκίνησαν τον γραφιά αυτών των κομματιών.

Οι φτωχοί απόμαχοι της ζωής, που βρήκαν τρόπο να διασκεδάσουν τον επερχόμενο θάνατο στις απάνθρωπες συνθήκες της κρίσης, ο νέος ξενιτεμός των βλασταριών της ελληνικής επαρχίας η δυστυχία και η πάλη για ζωή των νεοπροσφύγων, οι λιτανείες για τον εξανθρωπισμό του θείου, αγιορείτικες και λεσβιακές περιηγήσεις, ερωτικές φαντασιώσεις, με τα κατάλοιπα της ανίκητης κυριαρχίας της βαθιάς συντηρητικής αντίληψης, συνθέτουν ένα πανόραμα της κοινωνικής μας πραγματικότητας των τελευταίων εξήντα χρόνων, που αποτυπώνονται σ’ αυτήν την συλλογή διηγημάτων»· [από το οπισθόφυλλο του βιβλίου].

ΣΥΝΤΟΜΟ ΣΧΟΛΙΟ: Έβδομο στη σειρά ετούτο το βιβλίο του αγαπητού Ξενοφώντα, με αρκετούς κατ’ εμέ συμβολισμούς, τόσο κοινωνικούς όσο και θεολογικούς. Δεκαπέντε ιστορίες προσώπων, με τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς, όπου η σχέση με την καθημερινότητα, το θείο, το ιερό και το άγιο να διαπερνά σύνολη την κοινωνική πραγματικότητα, αποθησαυρίζοντας κάμποση πείρα από το βίο-τους. Ας μη βιαστούν οι «παπάδες», όπως συχνά πυκνά τους ονοματίζει ο Ξενοφώντας, να τις χαρακτηρίσουν βέβηλες. Απεναντίας, αν τις διαβάσουν με ορθάνοιχτα μάτια, μακριά από το σαράκι του ευσεβισμού, θα διαπιστώσουν πόσο ακίνδυνες είναι για τη θρησκευτική και δημόσια αιδώ. Κορυφαίες αυτών των ιστοριών ο «Ακούραστος οδοιπόρος» Ακίνδυνος και «Το ιερόν σφάγιον».

Αν και σήμερα παρέλαβα το βιβλίο – ο Ξενοφών για ακόμη μια φορά έκαμε την ευγενική χειρονομία να μου το στείλει από τη Μητέρα Θεσσαλονίκη – ξεφυλλίζοντάς το, στα πεταχτά διάβασα κάποιες σελίδες, διαπίστωσα πως σ’ όλες σχεδόν τις ιστορίες υφέρπει κάποιος «δαίμονας». Είναι ο «δαίμονας» του παιχνιδιού, που πολλές φορές ζει και βασιλεύει μέσα μας, ποντάροντας στην ικανότητά μας να βλέπουμε την ηθική κρίση του καιρού-μας με αυστηρή κριτική ματιά. 

Θα επανέλθω όταν ολοκληρώσω το διάβασμα του βιβλίου-σου αγαπητέ Ξενοφώντα. Προς το παρόν σ’ ευχαριστώ για την Τιμής Ένεκεν προσφορά-σου!

Η λοιμική του εμφύλιου θεολογικού «πολέμου»

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι.ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Αντί προλόγου

Η μακαρίτισσα γιαγιά-μου, αγράμματη μα θρήσκα γυναίκα, από την οποία έμαθα πάρα πολλά για την Ορθόδοξη πίστη-μας – πρώτη «μεταλαβιά» την ονομάζω – θυμάμαι συχνά να μου λέει την παροιμία «το πολύ το Κύριε ελέησον το βαριέται κι ο Θεός»· και την εξηγούσε με τον δικό-της απλό και πρωτότυπο τρόπο: ότι δηλαδή, υπάρχουν πάρα πολλοί που πουλάνε την πίστη-τους στο Θεό σαν πραμάτεια, φτάνει αυτή η πίστη για δαύτους να είναι εξαργυρώσιμη και να έχει αντάλλαγμα… Ο νοών νοείτω. 

Πατρίδα-μας τα Θρησκευτικά

Κύμβαλα αλαλάζοντα όσοι εδώ και μια δεκαετία έχουν κηρύξει ανελέητο πόλεμο κατά των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών (ΝΠΣ) στο μάθημα των Θρησκευτικών (μτΘ). Δεν λένε να ησυχάσουν. Φωνασκούν και ξανά φωνασκούν, μετά βδελυγμίας. Λένε και ξανά λένε, γράφουν και ξανά γράφουν, τα ίδια και τα ίδια. Με τις δόλιες πρακτικές-τους, αντί να σκεφτούν σε τι λαβυρίνθους και σε τι περιπέτειες έχουν ρίξει το μάθημα των Θρησκευτικών, ούτε με τη νέα απόφαση του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων (εδώ και εδώ) είναι ευχαριστημένοι. Ο δογματισμός-τους και ο στείρος πέρα για πέρα νομικισμός-τους δεν λέει να κοπάσει. Σήκωσαν παντιέρα, πανηγυρίζοντας με τις καταδικαστικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) για τα ΝΠΣ, αλλά τηρούν σιγήν ιχθύος για το ότι με τη δική-τους συνεισφορά, από τούδε και εξής οι απαλλαγές στο μτΘ, σύμφωνα με τις αποφάσεις του Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αλλά και της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, θα γίνονται αναιτιολόγητα. Αλλά τι να πουν και τι να ομολογήσουν; Με τις αποφάσεις του ΣτΕ δικαιώθηκε, λένε και γράφουν, ο αγώνας τους για ένα μτΘ απαλλαγμένο από την πολυθρησκεία. Δικαιώθηκε όμως κι αγώνας της Ένωσης Αθέων για τις απαλλαγές. Και να σκεφθεί κανείς ότι, και τα δύο στρατόπεδα, χεράκι - χεράκι προσέφυγαν στη δικαιοσύνη. Η πιο περίεργη «σύμπραξη» ετερώνυμων ομάδων πήρε σάρκα και οστά, στην πλάτη χιλιάδων συναδέλφων θεολόγων, με θύματα όχι μόνο τους ίδιους αλλά και το ίδιο το μτΘ, για το οποίο τώρα η νέα επιστημονική επιτροπή, καθ’ όλα άξια σε στελέχη (εδώ) καλείτε να «βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά», μήπως για ακόμη μια φορά διασωθεί το κύρος του μτΘ, τόσο από θεολογικής όσο κι από παιδαγωγικής πλευράς. Ότι η Πολιτεία αποφάσισε στη νέα επιστημονική επιτροπή να μην συμμετάσχουν μέλη συγκεκριμένου θεολογικού σωματείου, αυτό νομίζω πως δείχνει κάτι σημαντικό: ας ψάξουν, επιτέλους, γιατί οι αφεντιές-τους δεν έχουν ερείσματα στο θεολογικό και παιδαγωγικό εκπαιδευτικό κόσμο, ούτε βέβαια και στον πολιτικό. 

Ειλικρινά, λυπάμαι που τα γράφω όλα αυτά, κάνοντας οξεία κριτική σε συναδέλφους θεολόγους. Δεν τους απορρίπτω, ούτε τους κατακρίνω. Απεναντίας τους αγαπώ και νοιάζομαι για αυτούς, όπως νοιάζομαι και πονάω για όσα συμβαίνουν στο μτΘ. Ούτε, βέβαια, διεκδικώ το αλάθητο στις απόψεις και τις θέσεις-μου. Αν τους πικραίνω, ας με συγχωρέσουν. Όμως, αδυνατώ να σιωπώ. Ψάχνω να βρω τι τέλος πάντως είναι αυτό που εξακολουθεί να διχάζει τον θεολογικό χώρο. Κι όσο ψάχνω, «τόσο περισσεύουν τα γιατί», καθώς γράφει κι η Ρέα Γαλανάκη. 

Λεπτομέρεια από την εικόνα του Ι. Κορνάρου “Μέγας ει Κύριε“, με την παράσταση του “θαλασσίου Γέροντος” και ενός καραβιού που με κυβερνήτη το Χριστό αντιμετωπίζει νικηφόρα την τρικυμία (1770). Κρήτη. Μονή Τοπλού· στο: Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ. (2002). “Θάλαττα, θάλαττα!”. Η άλλη Ελλάδα, η θαλασσινή. Αθήνα: Υπουργείο Αιγαίου, σ. 47. 

Σε τρεις στίχους ολάκερη η Ποίηση

«Ποίηση είναι η μεταφυσική του σώματος 

μια πικραμένη ηχώ 

με ειρωνεία και θλίψη».

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΛΛΗΣ. (1988). «Η Ποίηση», στο: Υπέρ της Τυχαίας Αντιστροφής. Αθήνα: Νεφέλη, σ. 19.

Πολλές Ευχές για Καλή Χρονιά... με διαρκή αναφορά στην Ποίηση

«Μακρύ κουραστικό ταξίδι 

το πεπρωμένο 

μα το χειρότερο 

πας ή έρχεσαι δεν ξέρεις».

ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΛΑ. (2017). «Μακρύ κουραστικό ταξίδι», στο: Άνω Τελεία. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 33.